de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 277 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.)
Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen).
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Theologisch-juristische Sammelhandschrift

Papier — VI, 280, I Bl. — 29,5 × 22 cm — Heidelberg — 15. Jh., 1. Viertel

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE6405-PO-66867, DE2040-PO-66868 (beide 1411), DE4620-PO-67214 (1402), DE4620-PO-67250 (1412), IT1365-PO-67382, IT1365-PO-67384 (beide 1407), NL0360-PO-67452 (1412, weitere Typen nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Kreis und Stern: WZIS DE2040-PO-67854 (1410), DE2730-PO-67856 (1411). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: WZIS EE7185-PO-64707 (1408), AT3800-PO-65058 (1409). Ochsenkopf mit Augen und Maul, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE9090-PO-78390 (1413). Ochsenkopf mit Augen und Nase, Nase offen, darüber Stern: WZIS DE2730-PO-80752 (1407), CH0780-PO-80768 (1410), CH0780-PO-80782 (1411), CH0780-PO-81099 (1406). Glocke, Bindedraht als Mittelachse, ohne Beizeichen, Klöppel mit der Kontur des Randes verschmolzen: WZIS DE5925-PO-40087 (1411). Glocke, zwischen zwei Bindedrähten, ohne Beizeichen, Klöppel mit Wellenband verbunden: WZIS DE4500-PO-40474, DE2730-PO-40478 (beide 1411). Kreis, darüber und darunter Stern: WZIS DE6405-PO-21917, DE6405-PO-21946 (beide 1408), DE6300-PO-21999 (1410, weitere Typen nicht nachweisbar). Dreiberg im Kreis, darüber einkonturiges Kreuz: WZIS DE2910-PO-153287 (1405). Blume fünfblättrig, mit Stängel und Blatt: WZIS DE7320-PO-127054, DE6300-PO-127081 (beide 1408). Mohrenkopf mit Stirnband, ein Schlaufenende: WZIS DE2730-PO-20139 (1410), DE2730-PO-20147 (1408). Vogel (nicht nachweisbar). Wappen (nicht nachweisbar). Lagen: III (VI). 6 VI (72). VIII (88). VI (100). VI–3 (112). V (122). IV+1 (131). IV (139). VI–1 (150). 4 VI (198). VI–4 (210). VI (222). V (232). 2 VI (255). IV–3 (263). X (283). I+3 (288). Teilweise Reklamanten, mit Ausnahme der ersten und letzten Lage durchgängig Kustoden in römischen Zahlen: IXXIIII. Tintenfoliierung des 15. Jh., Bl. 265266, 272273, 275276, 279281, 283, 285287 moderne Bleistiftfoliierung, Bl. 147 zusätzliche Foliierung in arabischen Ziffern auf dem rechten Fußsteg. Die ersten sechs Bl. ungez., die gez. Bl. 110–112, 206–209, 261–263 ohne Textverlust entfernt, hinter Bl. 245 halbes Blatt ungez. Die zeitgenössische Foliierung von der gleichen Hand wie in Cod. Guelf. 279 Helmst., 299.1 Helmst. und 19.29 Aug. 4°. IvaIVvc Schriftraum: 28 × 19–20 cm, 3–5 Spalten, 54–58 Zeilen; 1r288v Schriftraum: 21–28 × 14–17 cm, einspaltig, je nach Hand 37–52 Zeilen. Bastarda und jüngere gotische Kursive von zahlreichen, z. T. schwer unterscheidbaren Händen. Keine Rubrizierung, Raum für Initialen und Lombarden ausgespart, z. T. auf dem Seitensteg Repräsentanten; 119r eine einfache Fleuronnéeinitiale.

Der ursprüngliche gotische Einband ist verloren. Halbledereinband des 18. Jh.: Pappdeckel mit dunkelbraun marmoriertem Kiebitzpapier kaschiert, Rücken und Ecken mit braungefärbtem Schafsleder überzogen, zwischen 1764 und 1785 in der Werkstatt des Buchbinders Anton Friedrich Wirck in Helmstedt angefertigt, vgl. Lesser Geschichte, XLVII.

Herkunft: Aus dem Besitz des Heidelberger Rechtsgelehrten Henricus de Gulpen (Besitzvermerk Ir: Gulpen), der darin zahlreiche, vordem wohl unabhängig überlieferte Zeugnisse seiner politischen und akademischen Tätigkeit zusammenstellte. Heinrich von Gulpen war nach dem Studium des Kirchenrechts an der Universität Heidelberg und der kanonistischen Doktorpromotion am 28.5.1408 dort von 1408–1416 Professor der nova iura (Dekretalen), 1409 und 1411 Rektor bzw. Vizerektor der Universität, 1410 und 1415 Gesandter der Universität Heidelberg und des Kurfürsten Ludwig III. von der Pfalz bei Papst Gregor XII. und 1416/17 Gesandter der Universität Heidelberg auf dem Konstanzer Konzil. Nach seiner akademischen Laufbahn hatte er einige Pfründen in Würzburg inne, bevor er 1429 zum Abt des Nürnberger Benediktinerklosters St. Ägidien gewählt wurde, dem er bis zu seinem Tode am 22.8.1435 vorstand. Vgl. zu ihm A. Wendehorst, Das Stift Neumünster in Würzburg, Berlin, New York 1989 (Germania sacra NF 26. Die Bistümer der Kirchenprovinz Mainz: Das Bistum Würzburg 4), 515–518; E. Bünz, Stift Haug in Würzburg. Untersuchungen zur Geschichte eines fränkischen Kollegiatstiftes im Mittelalter, Teilbd. 2, Göttingen 1998 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Institus für Geschichte 128,2 = Studien zur Germania Sacra 20,2), 86–164; Drüll, 213f. — Gulpen schenkte den Codex zusammen mit 35 weiteren Bänden der Bibliothek des Benediktinerklosters St. Ägidien (MBK 3/3, 424), Besitzvermerk 1r auf dem Fußsteg: Iste liber pertinet ad sanctum Egidium in Nurmbergis. Aus diesem Kloster stammen auch Cod. Guelf. 279 Helmst., 299.1 Helmst. und 19.29 Aug. 4°. Der Codex ist im Bibliothekskatalog des Klosters unter der Signatur C 17 ausführlich beschrieben (MBK 3/3, 458). — Wohl im Frühsommer 1554 von Matthias Flacius Illyricus bei einer Reise nach Nürnberg zusammen mit den o.g. Bänden erworben, vgl. Hartmann 108f.; Bollbuck, 227–229. Von Flacius stammen Rubriken (187r, 211r) und Textgliederungen mit Rötelstift zur Druckvorbereitung (123r125r). Ir Inhaltsangabe: 1. Tituli Cardinalium, patriarcharum, archiepiscoporum et episcoporum totius mundi. 2. Multa alia juridica. Dieser Vermerk ist von der gleichen Hand wie in den meisten Codices Flaciani geschrieben und stammt von einem bislang nicht näher identifizierbaren Mitarbeiter oder Sekretär der Centuriatoren, jedoch nicht, wie bislang vielfach angenommen, von Flacius selbst. — Zusammen mit der übrigen Bibliothek des Matthias Flacius Illyricus am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius von Braunschweig-Lüneburg erworben, 1614 im Gesamtkatalog der Wolfenbütteler Hofbibliothek von Liborius Otho nicht eindeutig identifizierbar, vermutlich unter den Manuscripta absque titulo (Cod. Guelf. A Extrav., p. 310 [307]) subsumiert. 1618 aus Wolfenbüttel in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 25r) unter den Juridici MSSti in folio ausführlich beschrieben, Ir die entsprechende Helmstedter Signatur J. 32. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 313 aufgeführt.

Heinemann Nr. 310. — Waitz/Holder-Egger, 418. — Finke Forschungen, 308f. — Finke Acta 4, XCVI. — MBK 3/3, 458. — Krämer, 639. — Hartmann, 108f., 228. — Bollbuck, 97, 228. — Polak Treatises 3, 566.

Ir De valore iura discendi nota ex libro Valerii Maximi deprompta. Disce in iuribus aut iocunda loqui aut possit reddere gratiorem. [Videte ne dum] celum custoditis terram amittatis [Val. Max. 7,2,ext.13]. [Quoniam dum] iuris ordinem sequitur legem servando id agit ut Romanorum [imperium cum] omnibus legibus corruat. Hoc Scipio ad Scevolam consulem loquitur [Val. Max. 3,2,17]. Text z. T. überklebt. Daneben geometrische Rosettenkonstruktion aus neun Kreisen.

Iva Tabula. Catalogus cardinalium patriarcharum archiepiscoporum et episcoporum … — … Dispensatio quid sit et unde duxit originem 247. Weitgehend wörtlich in den Bibliothekskatalog von St. Ägidien übernommen. Druck: MBK 3/3, 458.

IvbIVvc Provinciale Romanum. In civitate Romana sunt quinque ecclesie que patriarchie dicuntur et sunt ecclesia sancti Iohannis Lateranensis … — … dominus autem Tiberiadis vocatur princeps Galilee etc. Gehört zur Textklasse C, Bestand und Reihenfolge wie H. Börsting, Das Provinciale Romanum mit besonderer Berücksichtigung seiner handschriftlichen Überlieferung, Diss. Münster/Westf. 1936, Lengerich 1937, 17f. (ohne Kenntnis dieser Hs.): Nr. 1–2, 3 abweichend (Kirchenstaat, Sizilien, Italien, Dalmatien, Ungarn, Polen, Deutschland, England, Dänemark, Norwegen, Schweden, Schottland, Irland, Sardinien, Frankreich, Spanien und Portugal), 4–5, 7–12, 13 (De sedibus in Aegypto, unvollständig), historische Kommentare sind meist weggelassen. Druck: Der Liber cancellariae apostolicae vom Jahre 1384 und der Stilus palatii abbreviatus Dietrichs von Nieheim, hrsg. von G. Erler, Leipzig 1888, 19–44; Tangl, 3–32. Literatur: Potthast Wegweiser 2, 942f.; Rep. font. 5, 558f. – VrVIv leer.

1r75v Arnoldus de Augusta: Arengae iudiciales et extraiudiciales. ›Incipit libellus arengarum magistri Arnoldi de Augusta iuris canonici professoris ‹. (1r2r) Epistula dedicatoria. Reverendo in Christo patri ac domino suo domino Cunrado sacrosancte Salczburgensis ecclesie archiepiscopo … Arnoldus clericus Augustanus iuris canonici professor … gloria consolari. Cum presentis opusculi perspicaci correctione benescriptorum approbacione si qua in eo valeant reperiri … — … nam et infamiam numeri considerat XXXII q. 1 'Nupcie' [C.32 q.1 c.12] nota LXXXI di[stinctione] 'In omnibus' [D.81 c.26]. Textschluss durch Zeilensprung in den Beginn des Haupttextes verschoben, mit Verweiszeichen vom Schreiber korrigiert. (2r75r) ›Incipiunt Arenge Iudiciales et extra Iudiciales. Hic inchoatur prima particula in qua site sunt arenge de invocacione nominis Christi et trium personarum in divinis Sufficiencia nostra ex deo est [II Cor 3,5] scribitur in canone 'Qui sine salvatore vult habere salutem' [C.26 q.2 c.7] … — … in calice qui cibavit et inspiracio omnipotentis dedit michi intelligenciam. Explicit. (75rv) ›Epistola magistri Arnoldi de Augusta opusculi conclusoria insufficiencie excusatoria sui et recommendatoria. Amen‹. Reverende pater et domine vestre benevolentie cuius pedum exhibeo me scabellum modicum [Act 7,49] … — … tam copiosum quod nequit finiri tam preciosum quod non potest estimari. Expliciunt arenge magistri Arnoldi de Augusta canonum professoris canonici sancti Mauricii Augustinensis. Amen Amen. Neben den bei Kristeller 3, 240a, 645a, 742a genannten Codices noch vollständige Fassungen in München, BSB, Clm 12253, 2r–93v; München, UB, 4° Cod. ms. 530, 155r–275r; Città del Vaticano, BAV, Borgh. 95; Wien, ÖNB, Cod. 1553; Wien, ÖNB, Cod. 5091, 101r–163v. Zum 1345 verstorbenen Autor A. Haemmerle, Die Kanoniker des Hohen Domstiftes zu Augsburg bis zur Saecularisation, Privatdruck Zürich 1935, 7 Nr. 28a und 45 Nr. 206b; Schulte 2, 366 Nr. 174; CALMA 1, 460 Nr. 1. Der Text ist ungedruckt. – 76r leer.

76v87r Isidorus Hispalensis: Synonyma. ›Explicit liber qui nominatur Synonima beati Ysidori Hyspaniensis archiepiscopi‹. Der Text weicht geringfügig vom Druck ab, insbesondere im zweiten Prolog. Vollständig in Cod. Guelf 272 Helmst., 13ra–17vb (lib. I) und 260rb–265vb (lib. II); 33.14 Aug. 4°, 94v–128v; 62.15 Aug. 8°, 10v–83v; 44 Weiss., 139r–156v; 305 Gud. lat., 1r–31r; 17 Noviss. 12°, 89r–128r. Teilweise in Cod. Guelf. 329 Helmst., 117r–123v (lib. I, Beginn lib. II); 589 Helmst., 46v–47r (lib. II, teilweise); 1221 Helmst., 65r–71r (lib. I). Die unter dem Titel "Libellus aureus de contemptu mundi" tradierte Exzerptsammlung aus dem zweiten Buch findet sich in Cod. Guelf. 708 Helmst., 188v–196r; 1234 Helmst., 193r–200v. Druck: PL 83, 825C–868C; CC SL 111B, 1–147. Literatur: Bloomfield 417; Díaz y Díaz, 31 Nr. 105; CPL 1203; CPPM 3425; Te.Tra. 1, 218–226 (ohne Kenntnis dieser Hs.).

87v88v Arenga de desponsatione Ludovici comitis palatini Rheni cum Mathilda ducissa de Savoia. Gloria domini super te orta est [Is 60,1]. Verba ista in epistola presentis festivitatis Epiphaniarum contenta licet ad consolacionem civitatis Iherusalem dicta … — … amicicia et parentela modo predicto coniungi dignetur declarare nam ad hoc ut predixi sufficientem habemus auctoritatem etc. Ungedruckt. Das Datum der an einem Epiphaniastag (6.1.) gehaltenen Rede ist vermutlich auf 1417 oder 1418 anzusetzen; Kurfürst Ludwig III. von der Pfalz (1387–1436, reg. ab 1410) heiratete am 30.11.1417 in zweiter Ehe Prinzessin Mathilde von Savoyen (1390–1438). Literatur: C. Freiherr von Brandenstein, Urkundenwesen und Kanzlei, Rat und Regierungssystem des Pfälzer Kurfürsten Ludwig III. (1410–1436), Göttingen 1983 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 71), 108, 294, 369, 393.

89r109v Collationes academicae in universitate Heidelbergensi (?) habitae.
(89r91r) Collatio 'Dicentes se esse'. Dicentes se esse sapientes [Rm 1,22] originaliter et transsumptive in canone habuit etenim XLIX distinctione [D.49 c.1] et XXXVIII distinctione [D.38 c.9] dicentes ubi hec verba ponuntur in litera. Reverendissimi patres et magistri in verbis preassumptis instruimur aperte ut nemo presumat de seipso sed divino premunitus suffragio opus quod intendit … — … monitisque piis salubriter instruendo ut vite eterne bravium consequitur quod nobis ille concedat qui vivit et regnat Amen. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(91rv) Collatio 'Quasi stella'. Quasi stella matutina [Sir 50,6] ubi dicitur quasi matutina in medio nebule unde advertendum est quod quelibet stella in firmamento est fixa sic doctoris mens in firmamento scripture XXXVIII distinctione sicut lucens [D.38 c.8] … — … quia duce altissimo illuminavit tenebras meas et convertit nebulum in serenum. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(91v92r) Collatio 'Suscitavit dominus'. Suscitavit dominus spiritum pueri iunioris [Dn 13,45] II q. VII 'Quibus ergo' a puero Daniele indicantur [C.2 qu.7 c.31] … — … et invocacio trinitatis tribus personis correspondeat in divinis etc. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(92r94v) Collatio 'Ex ore sedentis'. Ex ore sedentis in throno precedit gladius bis acutus et cetera extra de privilegiis [X 5.33.17] ex ore de hiis que fiunt a maiori parte capituli ex ore [X 3.11.3]. Eximius sacre scripture doctor canonum conditor Innocencius III in verbo proposito nobis sciencie canonice ortum insinuat … — … apparet quis tytulus huius libri et cui parti phylosophie supponitur et hoc de tercio principali. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(94v95r) Collatio 'Vani sunt'. Vani sunt homines [Sap 13,1] pro cuius introductione concordat id quod scribitur in canone XXXVII distinctione [D.37 c.7 dict. post.] … — … causas eius cognoscere que communiter extra assignantur scilicet materialis et cetera. Reliquum quere supra tali significacione vertendo folium: ooo (Verweis auf 93v). Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(95r99r) Collatio 'In omnibus'. In omnibus divites facti estis [I Cor 1,5]. Beatus Augustinus libro IIII de doctrina christiana capitulo IIII sic inter cetera inquit: Eloquens cum iusta et bona et sancta dicit neque enim alia debet dicere [Aug. doct. chr. 4,15,32] … — … cum fructu diviciarum securo in illo quod nobis prestaret. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(99r100v) Collatio 'Intra in gaudium'. Intra in gaudium domini tui [Mt 25,21]. Nam dominus fideli servo vicem reddere debet XXII q. V 'De forma' [C.22 qu.5 c.18] … — … cuius gaudii nos participes efficere dignetur Ihesus Christus in secula benedictus Amen. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(100v102r) Collatio 'Dignus est'. Dignus est operarius [Lc 10,7] transsumptive XII q. I canone 'Ex hiis' [C.12 q.1 c.22] de sepultura capitulo I [X 3.28.1] … — … descendat super vos et maneat semper cuius benedictione particeps efficiat Ihesus Marie filius in secula benedictus. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(102r103v) Collatio 'Ambula et esto'. Ambula et esto … [Gn 17,1]. Honorabiles patres quanto amore sciencia sit anhelanda quanta affectione sicienda … — … ut bene merito gradum baccalaureatus in iure canonico et cetera necnon auctoritatem legendi disputandi ceterosque actus exercendi ad hunc gradum spectantes hic et ubique locorum etc. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(103v104v) Collatio 'Ecce agricola'. Ecce agricola exspectat preciosum fructum [Iac 5,7] per dei graciam in sacris canonibus baccalaureandus ex duobus extollitur … — … exspectacio vestra sit fructus gratissimus et eterna gloria quam vobis et nobis prestare dignetur trinitas per infinita secula benedicta Amen. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(104v105r) Collatio 'Petrus perseverabat'. Petrus perseverabat pulsans … [Act 12,16]. Quanto amore sciencia sit anhelanda quanta affectione sicienda quanto ardore concupiscenda quanta exspectacione suspiranda … — … omnibus hic astantibus vobis et michi concedere dignetur trinitas cui est imperium in secula seculorum Amen. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen. – 105v–106v leer.
(107r108r) Collatio ad petendum insignia doctoratus iuris canonici. Reverendissimi patres et domini in presenti actu tria michi facienda incumbunt: Primo nomen domini invocare secundo insignia doctoralia humiliter petere tercio scienciam sanctorum canonum pro posse recommendare … — … accurramus inquam cum gracia in presenti et gloria in futuro quod nobis concedat Ihesus Christus in secula benedictus Amen. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(108v109r) Collatio 'Redde mihi'. Redde mihi leticiam salutaris tui [Ps 50,14] de penitencia distinctione II 'Si enim inquit' [De poen. D.2 c.40]. Venerabiles patres et domini novit vestra paternitas qualiter prothoplausti rubigine humana contaminata condicio sic memorialis cellule eclipsatur officio … — … oportunitate captata docendi consequere merear insignia doctoralia humiliter per venerabiles patres et dominos meum [!] mihi dari peto dicendo redde mihi leticiam salutaris tui [Ps 50,14] etc. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen. Alle vorstehenden Stücke waren wohl als vorgeschriebene Fest- bzw. Probevorträge anlässlich von Examina oder Doktoratspromotionen der juristischen Fakultät der Universität Heidelberg bestimmt. Ähnliche Stücke aus der Universität Leipzig vgl. in Cod. Guelf. 352 Helmst., 205r–213v. Zum juristischen Promotionsverfahren in Heidelberg vgl. Die Amtsbücher der Universität Heidelberg, Reihe A, Bd. 1: Die Rektorbücher der Universität Heidelberg, 1386–1410 (zugleich das erste Amtsbuch der Juristischen Fakultät), Faszikel 1–3, hrsg. von J. Miethke, Heidelberg 1986–1999, 55 Nr. 18 und 61 Nr. 23. Der Besitzer des Codex, Henricus de Gulpen, erhielt seine Insignien am 26.5.1408; ob er der Urheber einiger oder aller vorstehenden akademischen Vorträge war, ist nicht sicher nachweisbar.

109v Quaestio de haereticis. Revocatur in dubium ex quo ypocrite pseudoprophete et heretici ecclesie universali maxime sunt periculosi … — … que in se sentiunt licet generaliter contra perversos a doctore veritatis dicantur tum suspiciuntur ea spiritualiter de se dici. Ungedruckt. – 110r–112v fehlen.

113r114v Collatio coram Ruperto Romanorum rege de concilio Pisano (Frankfurt/M., 1409). ›Collatio facta coram rege Romanorum‹. Serenissime et invictissime princeps quamquam in presencia vestre regalis celsitudinis et aliorum illustrium astancium locuturus iuxta verba … — … que exsuperat omnem sensum custodiat corda vestra et intelligentias vestras in Christo Ihesu domino nostro Amen. Druck: J. B. Schneyer, Konstanzer Konzilspredigten: Texte, in: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins 116 (1968) 117–164, hier 159–164. Literatur: K. R. Kötzschke, Ruprecht von der Pfalz und das Konzil von Pisa, Phil. Diss. Leipzig, Jena 1889, 42–50; J. B. Schneyer, Neuaufgefundene Konstanzer Konzilspredigten, in: Annuarium historiae conciliorum 2 (1970), 66–77, hier 72; K. Wriedt, Der Heidelberger Hof und die Pisaner Kardinäle. Zwei Formen des Konzilsgedankens, in: Aus Reichsgeschichte und Nordischer Geschichte. Karl Jordan zum 65. Geburtstag, hrsg. von dems. u.a., Stuttgart 1972, 272–288, hier 273.

115r117r Relatio ambasiatorum Ruperti Romanorum regis de concilio Pisano (Heidelberg, Juni 1409). Invictissimus princeps et dominus dominus Rupertus dei gracia Romanorum rex semper Augustus misit ad sanctissimum in Christo patrem et dominum dominum Gregorium papam XII necnon ad reverendissimos dominos cardinales in Pysis commorantes … — … quominus venire potuerunt aut poterint tempore prefixo ideo congruum est istam dilacionem propter melius ordinare. Ungedruckt. Bisher unbekannte lateinische Fassung des volkssprachigen Rundschreibens der königlichen Kanzlei an die deutschen Fürsten und Städte über die Legation König Ruprechts an Papst Gregor XII und das Konzil von Pisa (RTA 6, 471–476 Nr. 283, der lateinische Text umfasst § 1–5). Angesichts der Überlieferungslage ist es offen, ob der volkssprachigen oder der nur geringfügig abweichenden lateinischen Fassung die Priorität zukommt.

117r118v Propositum ambasiatorum Ruperti Romanorum regis coram concilio Pisano (Pisa, 16.4.1409). Reverendissimi patres et domini excellentissimi principis et domini domini Ruperti Romanorum regis semper Augusti oratores exponunt coram vestris paternitatibus reverendissimis sincerissimam affectionem quam semper habuit et hodie habet ad promovendum felicem statum … — … cum assignatione alterius loci bene commodi nullatenus esset deneganda. Druck: RTA 6, 496–503 Nr. 295. Dazu: RTA 6, 333f.; Kötzschke (s. oben), 63–65; R. Bäumer, Konrad von Soest und seine Konzilsappellation in Pisa, in: Westfalen 48 (1970), 26–37, ND in: Das Konstanzer Konzil, hrsg. von dems., Darmstadt 1977 (Wege der Forschung 415), 96–118.

119rDe regibus‹. Et nunc reges intelligite quod princeps regum terre imperat regibus gencium … — … et in libro de floribus philosophorum et in communiloquio et policratico et cetera. Ergo rex qui noster solus est rex. Dieses und das folgende Stück auch in Bremen, SUB, msa 0026, 213v (Bremen, 15). Ungedruckt.

119rvDe conditionibus tyrannorum‹. Quid gloriaris in malicia [Ps 51,3]. Tirannus est qui violenta dominacione populum premit et iugo servitutis subicit et libertate gaudere non sinit et est hostis rei publice … — … omnia bona honesta et laudabilia predictis contraria et adversa habet dominus noster rex. Ungedruckt.

119v121r Collatio de rege. Ecce rex … [Mt 21,5]. Attende venientis dignitatem eius dilectionem et humilitatem tuam libertatem et utilitatem. O Ytalia nobilis regio si cognovisses et tu que sis quanta et qualis et quam multis privilegiis a deo dotata iugum servitutis abiceres … — … quia sua prudencia vos effecit et relegit vicarium ut sitis vobis ipsi sufficiens subditis utilis deo gratus et dilectus dicit Vegetius libro primo. Steht wahrscheinlich mit dem Italienzug König Ruprechts im Jahre 1402 im Zusammenhang. Ungedruckt. Dazu A. Winkelmann, Der Romzug Ruprechts von der Pfalz nebst Quellenbeilagen, Innsbruck 1892, ND Aalen 1969.

121r Carmen de Ruperto Romanorum rege. ›Nota versus‹. Hic populus felix qui tali iudice gaudet | Sub quo viget honor pullulat omne bonum … — … Vita sub iniusto mors est non vita putandi | Ruperto dignus non est mundus iste malignus. Acht Hexameter, nicht in den Repertorien nachgewiesen. Eine kürzere abweichende Fassung bei Theodoricus Engelhusius: Chronicon, in: Leibniz Scriptores 2, 9771143 Nr. LI, hier 1137. Direkt darunter die Verse: Grex que venenosus tribulatus si relevatus | In relevatione virtus ubique iacit. | Hostem quisque emit qui furem de cruce demit. In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen, allein der letzte Vers bei Walther II 11214.

121r Auctoritates de tyranno regente. Postquam facta est libera statim vult esse gencium domina … — … Augustinus secundo de civitate dei capitulo 20 et 21 optime. Item de exitu et fine horribili tirannorum Policraticus optime et valide. Ungedruckt.

121rvNota de materia belli‹. Nota quod quatuor sunt in gwerra necessaria scilicet census ad expendendum … — … Nota saluberrimam orationem quam dicere debet intrans ad bellum Omnis victoria debet attribui divine virtutis. Kürzer in Bremen, SUB, msa 0026, 215r (Bremen, 15). Ungedruckt.

121v Littera credentialis concilii Constantiensis pro clero Argentinensi (Konstanz, 6.2.1416). Littera credentialis‹. Sacrosancta et generalis synodus Constanciensis dilectis ecclesie filiis decano et capitulo ecclesie Argentinensis salutem et dei omnipotentis benedictionem. Ad devocionis vestre presenciam pro liberacione dilecti ecclesie filii Wilhelmi … — … placeat cum expedicione eorum celeri et votiva. Datum Constancie VIII ydus Februarii anno a nativitate domini 1416 apostolica sede vacante. Ungedruckt, in den gemeinsamen Passagen textidentisch ist der umfangreichere Sicherheitsbrief des Konzils für die Straßburger Gesandten vom 6.4.1416, vgl. Finke Acta 4, 529–531 Nr. 491. Literatur: H. Finke, Der Straßburger Elektenprozeß vor dem Konstanzer Konzil, in: Straßburger Studien 2 (1884), 101–112, 285–304, 403–430.122rv leer.

123r125r Nicolaus Oresmius: Sermo in vigilia nativitatis domini coram papa (Avignon, 23.12.1363). ›Collatio facta coram papa‹. Iuxta est salus mea ut veniat … [Is 56,1]. Secundum sentenciam beati Pauli ad Romanos II et in pluribus locis ante Christi nativitatem totus mundus erat divisus in duo genera hominum scilicet Iudeos et gentiles … — … Ysaias LI salus mea in sempiternum erit. Hanc salutem nobis concedat pater et filius et spiritus sanctus Amen. ›Hunc sermonem fecit magister Nicholaus Oeren coram papa Urbano Vo et cardinalibus in vigilia nativitatis dominice que fuit quarta dominica adventus anno domini M CCC LXIII ipsius anno secundo etc‹. Druck: Flacius Catalogus 1556, 878895 (editio princeps nach dieser Hs., vgl. die oben gen. Anstreichungen im Text zur Druckvorbereitung); M. Caesar, Prêcher coram papa Urbano V. Édition et commentaire d'un sermon de Nicole Oresme, in: Revue Mabillon N.S. 19 (2008), 191–229, Text 218–229 (ohne Kenntnis dieser Hs.). Literatur: E. Borchert, Die Lehre von der Bewegung bei Nicolaus Oresme, Münster/Westf. 1934 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 31/3), 11f.; A. D. Menut, A provisorial bibliography of Oresme’s writings, in: Mediaeval Studies 28 (1966), 279–299, hier 293f.; M. Caesar, De la France à l'Italie: Nicole Oresme et la prédication de Nicoluccio de Ascoli OP, in: Archivum fratrum Praedicatorum 72 (2002), 161–185, hier 162 (ohne Kenntnis dieser Hs.).

125v Catalogus paparum. Dominus Iohannes de Ursinis deinde Nicholaus tertius papa … — … Dominus Angelus Corario de Venetiis deinde Gregorius XII papa. Die Liste umfasst 18 Päpste von Nicolaus III. papa (1277–1280) bis zu Gregorius XII. papa (1406–1415), es fehlen die Gegenpäpste.

126r129v Instrumentum causae canonicorum ecclesiae sancti Gumberti in Onolsbach (Ansbach, Kollegiatstift St. Gumbert, 1406–1408). Contra quosdam pretensos articulos coram vobis venerabili viro domino Gunthero de Kere iudice et commissario a reverendo in Christo patre domino Iohanne episcopo Herbipolensi specialiter ad infrascripta deputato … — … implorando salvo iure addendi muniendi mutandi corrigendi et alia de novo dandi si opus fuerit et cetera ut est moris. Ungedruckt. Im Text werden u. a. Dokumente aus dem Jahre 1405 zitiert, der oben genannte Gunther von der Kere († 1408) war Domkanoniker und erster Rektor der Universität Würzburg (Bünz, s. oben, 766, 787f.); erwähnt werden außerdem Conradus Keym, 1406–1415 Dekan von St. Gumbert in Ansbach, und der 1417 verstorbene Kanoniker Conradus Hossel (Bünz, s. oben, 840–843). Literatur: A. Bayer, St. Gumberts Kloster und Stift zu Ansbach, Würzburg 1948 (Veröffentlichungen der Gesellschaft für fränkische Geschichte IX/6), 177–179. – 130r131v leer.

132rv Contractus cardinalium curiae cum Gregorio XII papa (Rom, 23.11.1406). In nomine sancte et individue trinitatis Amen. Anno a nativitate millesimo quadringentesimo sexto indictione XIIII die martis XXIII mensis Novembris in die sancti Clementis apostolica sede vacante per obitum felicis recordacionis domini Innocentii pape VII congregati et ad invicem collegati coadunati pro futura electione summi pontificis … — … Ego Gregorius XII hodie ultima die Novembris assumptus in Romanum pontificem omnia supradicta sic ut premittitur iuro voveo promitto et confirmo. Auch in Cod. Guelf. 361 Helmst., 15r–16r, nochmals 17r, 20r–v. Druck: M. Souchon, Die Papstwahlen in der Zeit des großen Schismas. Entwicklung und Verfassungskämpfe des Kardinalates von 1378 bis 1417, Bd. 1, Braunschweig 1898, ND Aalen 1970, 285–295. Literatur: D. Girgensohn, Antonio Caetani und Gregor XII. in den Jahren 1406–1408: Vom Papstmacher zum Papstgegner, in: Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 64 (1984), 116–226, hier 139–154.

133rv Gregorius XII papa: Epistula ad Rupertum Romanorum regem (Rom, 1406). Gregorius episcopus servus servorum dei karissimo in Christo filio Ruperto Romanorum regi illustri salutem et apostolicam benedictionem. Eo celerius carissime fili literas nostras tenor autem literarum est talis: Gregorius episcopus servus servorum dei et cetera Petro de Luna … — … nam ante nostre coronacionis solempnia usus prefate bulle cum huiusmodi impressione nominis non habetur. Datum Rome apud sanctum Petrum decima die ab assumpcione nostra undecima vero Decembris anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo sexto. Der an das Schreiben für König Ruprecht angehängte Brief Gregors XII. an den Gegenpapst Benedikt XIII. vom 11.12.1406 ist auch separat überliefert in Cod. Guelf. 361 Helmst., 14v und 19r–v (s. dort). Druck: Bzovius Annales 15, 260 Nr. 18 ad. ann. 1406. Literatur: Bertalot IHL II 18085; H. V. Sauerland, Gregor XII. von seiner Wahl bis zum Vertrag von Marseille, in: Historische Zeitschrift 34 (1875), 74–120; CALMA 4, 435 Nr. 1 (auch zu den übrigen hier enthaltenen Stücken).

134rv Benedictus XIII antipapa: Epistula ad Gregorium XII papam (Marseille, 31.1.1407). Benedictus etc. Angelo dicto Corario quem nonnulli sibi in hoc pernicioso scismate Gregorium nominant pacem et vere unionis affectum pariter et effectum. Per quendam conversum ordinis fratrum Predicatorum tuas die quinta decima huius mensis Januarii recepimus literas … — … nos qui de eius misericordia speramus in dilecta tabernacula introducat Amen. Datum Marsilie apud sanctum Victorem II kalendas Februarii pontificatus nostri anno XIII. Druck: Mansi 26, 1014C–1016B; Erler Schisma, 211–214.

135rv Epistula universitatis studii Parisiensis ad Carolum regem Francorum de schismate (Paris, 1406). Christianissimo et orthodoxe religionis zelantissimo principi Karolo dei gracia regi Francorum illustrissimo. Sperabamus serenissime ac illustrissime princeps nostri luctus ac divisionis ecclesie finem proxime futurum … — … dignetur serenissime ac illustrissime princeps devota sue maiestatis regie filia universitas studii Parysiensis devotum et beneplacitum obsequium atque filialis obedientie sinceritatem. Datumszeile und Conclusiones der Professoren fehlen, die Intitulatio ist als Explicit ans Ende des Textes gerückt. Druck: Boulay 5, 134–137.

136r Rupertus Romanorum rex: Epistula ad Gregorium XII papam (Heidelberg, 1406). Beatissime pater et domine precipue cum obediencia debita et devota pedum oscula beatorum. Mox postquam vestre sanctitatis ad summi pontificatus apicem vocacio nobis utcumque innotuit … — … altissimus pro integracione ecclesie sue sancte in semitis suis dirigere et gubernare dignetur felicibus incrementis. Datum. Druck: RTA 6, 177–179 Nr. 130.

136rv Rupertus Romanorum rex: Epistula ad collegium cardinalium (Heidelberg, 1406). Reverendissimi in Christo patres et amici carissimi sacri vestri collegii literas nuper recepimus ea que post obitum felicis recordacionis domini Innocentii pape VII pro flebili scismatice pestis amocione … — … ad velocem reedificationem murorum Iherusalem conservare dignetur in utriusque hominis sospitate. Datum. Druck: RTA 6, 179f. Nr. 131.

136v Rupertus Romanorum rex: Epistula ad Johannem Aegidii cardinalem Leodiensem (Heidelberg, 1406). Reverendissime in Christo pater amice carissime. Literas sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Gregorii divina providencia pape XII reverendissimorum in Christo patrum dominorum sacri collegii cardinalium et vestras per reverendissime vestre paternitatis familiarem nobis noviter presentatas nos recepisse noveritis … — … et totius orbis reformationem dirigere ac conservare dignetur felicibus successoribus predotatam. Datum. Druck: RTA 6, 180f. Nr. 132.

137r Johannes Aegidii: Epistula ad Rupertum Romanorum regem (Rom, 1406). Serenissime ac gloriosissime princeps humili recommendacione premissa cum promptitudine beneplacita vestra adimplendi et mandata. Noverit vestra serenitas quod felicis recordacionis domino Innocencio ultimo sexta Novembris viam universe carnis ingresso … — … ac eciam dominum nostrum in sancto et laudabili proposito confovendo ac eciam … Serenissimo et gloriosissimo principi domino Ruperto Romanorum regi semper augusto domino suo graciosissimo ad precepta vestre serenitatis semper paratus Iohannes Leodiensis cardinalis. Die Textlücke am Schluss ist offenbar allen Überlieferungsträgern gemeinsam. Der Verfasser, Johannes Aegidii (Jean Gilles, † 1408), war seit 1390 Dompropst von Lüttich und seit 1405 Kardinaldiakon von S. Cosmae e Damiani, vgl. Eubel 1, 27 und 49. Druck: RTA 6, 175f. Nr. 128.

137v Rupertus Romanorum rex: Epistula ad Gregorium XII papam (Heidelberg, 1406). Beatissime pater et cetera. Videmus nuper oculis nostre mentis stellam in oriente [Mt 2,2] unde non immeriti sumus gavisi gaudio magno valde … — … et gubernare dignetur in dies longevos per felicia incrementa. Sanctitatis vestre devotus filius Romanorum rex semper Augustus. Druck: RTA 6, 176f. Nr. 129.

137v Gregorius XII papa: Epistula ad Benedictum XIII antipapam (Rom, 13.7.1407). Gregorius episcopus servus servorum dei Petro de Luna quem nonnulli sibi in hoc lacrimabili scismate adherentes Benedictum XIII nominant pacem et unionis affectum et effectum. Cupientes ab internis nostris precordiis ut pestiferum hoc scisma pro pace et salute christiani populi e desiderabili unione in dei ecclesia protinus exstirpetur … — … super quo placeat celeriter respondere ut salutaris utrique [!] provisio impendatur. Datum Rome apud sanctum Petrum III idus Julii pontificatus nostri anno primo. Druck: Raynaldus Annales 17, 309 Nr. 8 ad ann. 1407.

137v138r Benedictus XIII antipapa: Epistula ad Gregorium XII papam (Marseille, 1.8.1407). Benedictus episcopus servus servorum dei Angelo dicto Corario qui in hoc pernicioso scismate se fecit Gregorium nominari pacis et vere unionis affectum pariter et effectum. Literas tuas sub eodem tenore recepimus … — … negocio recte secundum eum incident et causam ipsius sinceriter prosequentur. Datum Marsilie apud sanctum Victorem X [!] Augusti pontificatus nostri anno XIII. Druck: Raynaldus Annales 17, 310 Nr. 9 ad ann. 1407; Martène/Durand 2, 1380f.

138rv Gregorius XII papa: Epistula ad Ludovicum comitem palatinum Rheni (Gaeta, 7.7.1410). ›Dilecto filio nobili viro Ludowico comiti palatini Reni‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio nobili viro Ludowico comiti palatini Reni salutem et apostolicam benedictionem. Vehementis nimium et amari doloris aculeum nobis attulit nunciatus nunc tuis mestis literis obitus clarissime memorie patris tui Ruperti Romanorum quondam regis … — … nuncio paterno ad te redeunti in hiis que parte nostra retulerit fidem velis plenariam adhibere. Datum Gaiete nonas Julii pontificatus nostri anno quarto. Iohannes de Piro. Druck: Finke Forschungen, 308f. Nr. 1 (nach dieser Hs.).

139rv Ladislaus Napuliae rex: Epistula ad Ludovicum comitem palatinum Rheni (Fondi, 7.7.1410). ›Litera missa domino Ludowico comiti palatino Reni per dominum Ladislaum regem Napulie‹. Illustris et magnifice domine frater carissime sicut vere fidei sumus et esse debemus ritu concordi et catholico zelatores ita ad ea que finem ipsum laudabiliter prospiciant atque tendant et nos decet unanimes et conformes … — … vestris beneplacitis nos requirere et habebitis continue voluntarios atque promptos. Datum Fundie die VII Julii III indictione MCCCC decimo. Druck: Finke Acta 4, 639–642 Nr. 498 (nach dieser Hs.).

140r202v Collectio documentarum ad civitatem et dioecesim Leodiensem pertinentium. Die Datierungen sind aus dem in Lüttich befolgten Osterstil umgerechnet. Im einzenen folgende Abschnitte bzw. Stücke:
(140r186v) Formae documentarum diversarum. (Text setzt ein) … et iustum est bonos et benemeritos condignis graciarum et favorum preveniretis … — … favore prosequi gratioso etc. gratiam facere specialem. Am Beginn Textverlust. Insgesamt 188 meist kurze Stücke verschiedener Aussteller an diverse Empfänger. Der Ausstellungszeitraum reicht vom Ende des 14. bis zum Beginn des 15. Jh.; aus dem regulären diplomatische Formular fehlen bei allen Stücken Invocatio, Intitulatio, Inscriptio und Datumszeile. Das Corpus wird durch Überschriften erschlossen, die Empfänger und Zweck jedes Textes nennen (Litera, Notula, Recommendatio, Excusatio u. a.), was auf eine Benutzung als Formelsammlung hindeutet. Ungedruckt. Der auf Bl. 151 befindliche Brief ist besprochen von W. Klare, Die Wahl Wenzels von Luxemburg zum römischen König 1376, Münster/Westf. 1990, 200–202 (201 und 295 Hs. genannt).
(187r197v) Statuta ecclesiae collegiatae Sanctae Crucis Leodiensis (Lüttich, 1363–1401). In nomine domini Amen. Universis presentis libelli seriem inspecturis et audituris Iohannes Huweneals de Hoyo licenciatus in decretis decanus totumque capitulum ecclesie sancte crucis Leodiensis sub anno dominice nativitatis MCCC sexagesimo tercio … — … lucris que fiunt in matutinis et cetera ut supra exceptis et cetera et cetera et cetera. Ungedruckt. Die Sammlung der Statuten des Lütticher Kollegiatstiftes St. Crucis veranlasste Johannes Hugonis (Huweneals), 1363–1366 Dekan, 1366–1372 Propst des Stiftes, im Jahre 1363, spätere Beschlüsse wurden hinzugefügt (diese Abschrift reicht bis zum Kapitelsbeschluss vom 2.9.1401). Die insgesamt 80 Einzelbeschlüsse sind datiert und am Rand mit römischen Zahlen numeriert. Als Referenz dient im folgenden die Nummer des betreffenden Regests aus: É. Poncelet, Inventaire analytique des chartes de la Collégiale de Sainte-Croix à Liège, Bruxelles 1911, Nr. 688, 309, 307, 878, 308, 191, 200, 201, 269, 562, 453, 340, 452, 441, 405, 202, 211, 353, 336, 309, 326, 653, 273, 679, 414, 451, 580, 688, 689, 564, 336, 369, 353, 82, 69, 457, 469, 685, 315, 603, 522, 643, 602, 387, 473, 623, 157, 543, 652, 458, 601, 462, 654, 357, 337, 235, 387, 497, 13, 684, 361, 356, 707, 729, 1176, 1113, 1112, 1130 und 1185. Einige in der Handschrift einzeln gezählte Beschlüsse sind bei Poncelet unter einer Nummer zusammengefasst. – 198rv leer.
(199r) Instrumentum de ordinationibus in ecclesiis civitatis Leodiensis factis (Juni 1231). Sequitur de ordinacionibus societatibus et confraternitatibus maiorum et secundariarum ecclesiarum Leodiensium factis quarum tenor talis est. Universis sancte matris ecclesie filiis capitula conventualium ecclesiarum civitatis Leodiensis … — … anno domini millesimo ducentesimo trecesimo primo mense Iunio. Ungedruckt, Regest bei Poncelet (s. oben) Nr. 51.
(199rv) Instrumentum de confraternitate inter ecclesias civitatis Leodiensis (14.7.1253). Item fuit et alia confraternitas Maiorum et aliarum ecclesiarum conventualium civitatis Leodiensis prelati et capitula … — … data anno domini millesimo ducentesimo quinquagesimo tercio feria secunda in vigilia divisionis apostolorum. Ungedruckt, Regest bei Poncelet (s. oben) Nr. 95.
(199r200v) Instrumentum de clero Leodiensi (5.4.1278). Postea vero infestus esset clero Leodiensi Universis presentes literas inspicientes maiorum et secundariarum ecclesiarum Leodiensis prepositi decani et capituli … — … datum anno domini MCC septuagesimo octavo feria tercia ante ramos palmarum. Ungedruckt, Regest bei Poncelet (s. oben) Nr. 128.
(200v201r) Instrumentum episcopi Leodiensis (30.7.1284). Post ista ordinatum fuit per episcopum Iohannem Iohannes dei gracia Leodiensis episcopus … — … datum anno domini M ducentesimo octuagesimo quarto die dominica ante festum beati Petri ad vincula. Johannes IV. von Dampierre amtierte 1282–1292 als Bischof von Lüttich. Ungedruckt, Regest bei Poncelet (s. oben) Nr. 142.
(201rv) Instrumentum de pace clericorum Leodiensium (8.3.1323). Postea vero sequebatur et sequi debetur pax clericorum Universis presentes literas visuris maiorum et secundariarum Leodiensis ecclesiarum decani vicedecani et capituli … — … datum et actum anno a nativitate domini MCCCXXII die octava mensis Marcii. Ungedruckt, Regest bei Poncelet (s. oben) Nr. 284.
(201v202v) Instrumentum ecclesiarum Leodiensium (22.11.1360). Postea videlicet litere et processus emissi fuerunt In nomine domini Amen. Universis presentes literas inspecturis seu audituris maiorum necnon sancti Petri Pauli Crucis Iohannis Dyonisii et Bartholomei ecclesiarum Leodiensis decani vicedecani et capituli … — … in capitulo ecclesie Leodiensis anno a nativitate domini millesimo trecentesimo sexagesimo mensis Novembris die vicesima secunda. Ungedruckt, Regest bei Poncelet (s. oben) Nr. 634. – 203r leer.

203v204r Proposita universitatis studii Parisiensis ad Johannem XXIII papam de reformatione ecclesiae (Paris, 1412). ›Sequuntur puncta in presencia domini Iohannis pape XXIII proposita ex parte universitatis Parisiensis in quibus per suam sanctitatem supplicatur et humiliter provideri petitur‹. Primo ut prorogetur istud generale concilium usque ad tempus conveniens et ydoneum celebrandum in loco convenienti … — … quibus provideatur de redditibus ecclesiarum collegiatarum. Ad hoc domino videtur quod sufficit servare iura scripta et maxime clementinam et si aliquid videtur commutandum fiat in concilio generali etc. In der Hs. fehlen die Namen der Aussteller und Botschafter, sie enthält am Schluss fünf weitere, bisher unbekannte Punkte. Druck: H. Simonsfeld, Analekten zur Papst- und Konziliengeschichte im 14. und 15. Jahrhundert, München 1893 (Abhandlungen der Historischen Classe der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften 20), 47–49 Nr. 5; Finke Acta 1, 155–162 Nr. 35.

204v205r Johannes XXIII papa: Sententia lata de condemnatione librorum Johannis Wyclif (Rom, 10.2.1413). ›Sentencia infrascripta lata die X Februarii in generali concilio Anno Domini MCCCCXIII presidente Iohanne XXIII‹. Iohannes episcopus servus servorum Dei. In generali concilio inter omnes apostolici sedis instancias quas ad regimen christiani populi iugiter impendit … — … ne idem Iohannes licet ab humanis ereptus de heresi condempnetur etc. Sessio quinta et actio quarta concilii generalis intimati sunt debere celebrari die XIII Marcii. Druck: Palacký, 467–469 Nr. 50. Literatur: Finke Acta 1, 123f., 162f. Nr. 36a. – 205v leer, 206r–209v entfernt, 210rv leer.

211r221r Responsa iuridica IV pro libertate ecclesiastica (Speyer, 1372).
(211r213v) Johannes de Zelandia: Allegatio iuris pro libertate ecclesiastica. Nota. Factum sic se habet: Cives Spirenses sub anno domini MCCCLXXII de mense Iulii vel circa fecerunt unum statutum Videtur michi primo … — … Premissas autem raciones composui ego Iohannes de Zelandia legum doctor sacri pallacii apostolici advocatus. 211r auf dem Kopfsteg der Rötelstiftvermerk Spirensis controversia inter cives et clericos von Matthias Flacius Illyricus.
(213v216r) Johannes de Cervo senior: Allegatio iuris pro libertate ecclesiastica. ›Sequuntur allegaciones iuris alterius magistri‹. Presuppositis composicione inter clerum et cives Spirenses ac ordinacione eorum in singulis capitulis seu punctis prout superius describuntur factis … — … Has iuris allegationes ego Iohannes de Cervo legum doctor ac sacri pallacii apostolici advocatus composui ipsasque approbando me propria manu subscripsi ac meo sigillo sigillavi presentibus impresso.
(216r219v) Gerardus Foec: Allegatio iuris pro libertate ecclesiastica. ›Item sequuntur allegationes alterius magistri‹. Supposita ordinacione quadam que eciam iuri communi consonat habita dudum inter clerum Spirensem ex parte una et cives ac universitatem Spirensium ex altera … — … Ego Gerhardus Foec decanus ecclesie sancte salvatoris Traiectensis conclusiones predictas credo veras de iure sigillum meum apponens huic scripto.
(219v221r) Daniel de Vicedominis: Allegatio iuris pro libertate ecclesiastica. ›Sequuntur allegationes alterius magistri‹. Suppositis statutis novis municipalibus civitatis Spirensis quibus in effectu cavetur quod emptor frumenti cuiuscumque generis sit … — … Ego Daniel de Vicedominis de Placencia doctor utriusque iuris et advocatus in romana curia et in testimonium premissorum hic manu mea subscripsi et sigillum consuetum apposui etc. Auch in Frankfurt/M., StUB, Ms. Praed. 88, 34r–45r (Frankfurt 1, 205, am Beginn unvollständig); eine weitere Handschrift aus der Dombibliothek Mainz ist seit 1793 verloren, erwähnt bei Gudenus, 622. Ungedruckt. Literatur: Schulte 2, 381 Nr. 216.

221v222v Collatio coram Ruperto Romanorum rege de lite episcopi et civitatis Wormatiensis. Metuendissime princeps in quo lumine claro prefulget recta fides ut habetur Codice de summa trinitate in epistola 'Inter claras' post principium [C. 1,1,8] et rutilat constanter iusticia causas inter suos humiles et devotos episcopum et clerum civitatis Wormaciensis … — … episcopi et cleri Wormaciensis et ad perimendum et elidendum querelas et articulos consulum predictorum regie celsitudinis pericia multiformis corrigat supplet et emendat dignetur in tempora longiora conservare. Das Dokument steht im Zusammenhang mit den Auseinandersetzungen zwischen dem Wormser Bischof und der Stadt Worms um Steuern und Weinleserechte bzw. Weinzölle, die mit der u. a. von König Ruprecht ausgehandelten sog. "Großen Pfaffenrachtung" vom 9.7.1407 zunächst beendet wurden. Ungedruckt. Literatur: Monumenta Wormatiensia. Annalen und Chroniken, hrsg. von H. Boos, Berlin 1893 (Quellen zur Geschichte der Stadt Worms 3), 260–266, Beil. G 24; G. Bönnen, Zwischen Bischof, Reich und Kurpfalz. Worms im späten Mittelalter (1254–1525), in: Geschichte der Stadt Worms, hrsg. von dems., Stuttgart 2005, 193–261, 878–89, hier 221–228.

223r230r Quaestio disputata de decima solvenda. ›In nomine domini Amen‹. Utrum de omnibus acquisitis decima ex precepto sit solvenda. Et arguitur primo ad partem negativam quod non … — … venire non videtur facit optime VIII di[stinctione] 'Que contra mores' [D.8 c.2]. Gliederung der Abschnitte durch Marginalien der Schreiberhand, Bl. 224v ist freigelassen. Ungedruckt.

230v Bartholomaeus de la Capra: Sententia pro Gregorio XII papa (Gaeta, 27.11.1410 ?). Cum divino quodam instinctu de veritate summi pontificatus instructus ad lucis semitam relictis tenebris quibus fueram irretitus confugerim … — … ut hii qui prochdolor istis retro temporibus in tenebris ambularunt iam deo gracias incipiunt veritatis et iusticie lucem clarissimam intueri. Gagete [!] XXVII Novembris. B[artholomaeus] episcopus Cremonensis et comes etc. Ungedruckt. Zu Bartholomaeus de la Capra, Bischof von Cremona (1405–1412) und Mailand (1414–1433), vgl. Eubel 1, 223 und 348; K. Eubel, Die provisiones praelatorum durch Gregor XII. nach Mitte Mai 1408, in: Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte 10 (1896), 99–132; P. Majocchi, M. Montanari, I vescovi dell’Italia settentrionale nel basso medioevo. Cronotassi per le diocesi di Cremona, Pavia e Tortona nei secoli XIV e XV, Pavia 2002, 28f.; CALMA 1, 710f. – 231r232v leer.

233r243v Quaestio disputata de excommunicatione illorum qui violenter in clericatum ingressi sunt. Utrum iniciens manus violentas in clericum seu ipsum capiens vel in custodia detinens excommunicacionem eo ipso incurrat. Et arguitur primo ad partem negativam quod non … — … Clericus actualiter degradatus exutus est omni privilegio clericali. Ungedruckt. Gliederung der Abschnitte durch Marginalien der Schreiberhand, zahlreiche Streichungen und Korrekturen, Bl. 234 ist freigelassen. – 244rv leer.

245r255r Quaestio disputata de votis commutandis. Enthält zwei Abschnitte:
(245r246r) Redactio imperfecta. Videtur quod votum non sit actus latrie sue religionis omne enim opus virtutis cadit sub voto … — … iam se voto religioni allegare vel simplici vel solempni absque voluntate parentum.
(246r255r) Redactio perfecta. ›In nomine domini Amen‹. Utrum votum presertim licitum et voluntarium possit auctoritate superiorum commutari seu redimi et super eo disputari. Et arguitur primo quod non … — … non possit se voto obligare ab religionem per quam ab obsequio domini sui abstraheretur. Der erste Textteil, zu dem auch das halbe, ungezählte Blatt zwischen 245 und 246 gehört, stellt offenbar eine Erstfassung der eigentlichen Quaestio dar. Ungedruckt. – 255v leer.

256r260r Collatio 'Nunc clamemus'. Nunc clamemus in celum et forte miserebitur nostri deus noster [I Mcc 4,10] si clamaverunt ad me venerabiles patres doctores magistri et domini excellentissimi ut in huius lectionis exordio vocem erigendo in celum … — … et Valerius libro II capitulo ultimo de Cathone dicit quod eius domus erat ambicione clausa [Val. Max. 2,10,8] Ex predictis casibus sic declaratis patet solucio huius questionis. Ungedruckt. – 260v leer, 261–263 entfernt.

264r283v Collationes academicae iuridicae in universitate Heidelbergensi (?) habitae. Der gesamte Faszikel aus zehn Doppelblättern ist, abgesehen von drei Nachträgen, von einer Hand geschrieben. Da einige Texte in gestrichenen Konzeptfassungen vorliegen und die beiden äußeren Blätter stark angeschmutzt sind, handelte es sich ursprünglich wohl um ein separates Heft, das einem akademisch tätigen Juristen, möglicherweise dem Besitzer des Codex, Henricus de Gulpen, zur Konzeption und Aufzeichnung der Vorlesungs- bzw. Redetexte diente. Im einzelnen sind enthalten:
(264r266v) Collatio de clericis non residentibus (redactio non finita). In nomine patris et filii et spiritus sancti Amen. In exordio presentis actus divina favente clemencia tria per ordinem facienda … — … autem illiteratus omnino vel cecus inscius dicetur. Rohfassung des folgenden Textes, durch Streichung ungültig gemacht.
(267r269v) Collatio de clericis non residentibus (redactio finita). ›Invocacio divini nominis‹. In nomine individue trinitiatis patris et filii et spiritus sancti Amen. In presenti actu divina favente clemencia quatuor per ordinem sum peracturus primo nomen divinum humiliter sum imploraturus secundo sacrorum canonum scienciam recommendaturus tercio circa rubricam de clericis non residentibus in ecclesia vel prebenda [X 3.4] aliqualiter insisturus quarto deo et vestris reverenciis graciarum actiones redditurus … — … nec locus patitur plenius deliberandi concilium Item videtur residens qui iura ecclesie etc. Vide infra post multa folia. 268v zwei Abschnitte vom Schreiber gestrichen.
(270rv) Collatio de parochiis (prima pars). ›Invocacio divini nominis‹. In nomine sancte et individue trinitiatis patris et filii et spiritus sancti Amen. Venerabiles patres doctores magistri et domini prestantissimi antecessorum meorum terminos insequens quatuor per ordinem sum peracturus primo nomen divinum humiliter sum imploraturus secundo nostram sacram canonicam scienciam aliqualiter recommendaturus tercio circa rubricam de parrochiis et alienis parrochianis [X 3.29] insisturus quarto deo et vestris reverenciis graciarum actiones redditurus … — … dominorum et patrum meorum canonum doctorum eximiorum sub quorum protectionibus licet indignus in hac cathedra resideo. Sequitur in sexto folio sequenti. Der Schluss folgt unten, 277r.
(271rv) Collatio de excommunicatis (prima pars). In nomine patris et filii et spiritus sancti Amen. Venerabiles patres doctores magistri et domini metuendissimi quoniam nullus presumere debet de seipso sed divino premunitus suffragio opus quoddam intendat inchoare … — … et hec de notabilibus. Der Schluss folgt unten, 276r.
(272r275v) Collatio de bigamis. In nomine patris et filii et spiritus sancti Amen. Venerabiles patres doctores magistri et domini metuendissimi quatuor per ordinem michi incumbunt facienda primo namque divini nominis auxilium humiliter sum imploraturus secundo hanc sacram canonicam sapienciam aliqualiter recommendaturus tercio circa rubricam de bigamis [X 1.21] modicum insisturus quarto et ultimo deo et vestris reverenciis graciarum actiones redditurus … — … et sex contraria et solvit. Glossa ulterius signat contraria et solvit. Schluss nicht mehr ausgeführt, nur noch Zitatensammlung.
(276rv) Collatio de excommunicatis (ultima pars). Item pro intellectu istius decretorum et eorum que hic tractantur quero utrum et quando et qualiter excommunicatus durante excommunicacione celebrare aut divinis seu ecclesiasticis officiis se immiscens irregularitatem incurrat … — … Item ulterius queritur an suspensus a pontificalibus dumtaxat si divinis se immisceat vel in pontificalibus celebret incurrat irregularitatem. Fortsetzung von oben, 271v.
(277r278r) Collatio de parochiis (ultima pars). Consideracio an de relictis per parrochianum aliis ecclesiis vel locis seu personis canonica porcio parrochiali ecclesie debeatur. Ista protestacione laudabili et consueta premissa … — … ex dispensacione episcopi in minoribus beneficiis et in maioribus ex dispensacione pape et hec de questione tercia. Fortsetzung von oben, 270v, ungedruckt.
(278v) Informatio visitationis generalis. ›Informacio faciende visitacionis tam ecclesiasticarum personarum religiosorum [!] et secularium quam laycalium‹. Prelatus impensurus visitacionis officium proposito verbo dei querit de vita … — … expedit autem super omnia quod prelatus visitatus adiungat sibi peritos aliquos in talibus expertos et precipue religiosos. Ungedruckt.
(278v) Forma visitationis in ordine Cisterciensi usitata. ›Informacio qualiter procedi debeat in visitacione monasteriorum tam per visitatores quam per visitatos‹. In facienda visitacione cautelam maximam et diligenciam visitator adhibeat … — … et in cartis visitacionum nunquam aliquis nisi abbas sigillum appendat. Modifiziert für Frauenklöster auch in Cod Guelf. 95 Helmst., 123v–124r, 498 Helmst., 30r. Druck: Les codifications cisterciennes de 1237 et de 1257, hrsg. von B. Lucet, Paris 1977, 283f. (identisch mit den zisterziensischen Visitationsbestimmungen von 1257).
(279rv) Forma visitationis in ordine sancti Benedicti usitata. Primo fiat inquisicio utrum serventur substancialia regule … — … erat visitator secundum deum quidquit correctionis et reformacionis officio sibi visum fuerit indigere. Ungedruckt. Vgl. zu analogen Fragenkatalogen und zur Beteiligung Heinrichs von Gulpen an der Visitation einiger süddeutscher Benediktinerklöster vgl. J. Zeller, Das Provinzialkapitel im Stifte Petershausen im Jahre 1417. Ein Beitrag zur Geschichte der Reformen im Benediktinerorden zur Zeit des Konstanzer Konzils, in: Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens 41 (1922), 1–73, hier 63–68 Nr. 5; Maier, 143–148; Studt, 284–318. Die drei Texte auf 278v279v wurden von anderer Hand nachgetragen. – 280rv leer.
(281r) Collatio de iudice (non finita). Pars questionis iuridice. Item queritur an iudex debeat allegata et probata iudicare an sequi conscienciam … — … pastoralis et igitur per decretum. Unvollständig, gesamter Text gestrichen.
(281v283v) Collatio de scientia iuris canonici. ›Invocacio divini nominis‹. In nomine sancte et individue trinitiatis patris et filii et spiritus sancti Amen. Venerabiles patres doctores magistri et domini presentem actum in quatuor divido particulas in prima enim divini nominis auxilium humiliter sum invocaturus in secunda sacrorum canonum scienciam pro posse recommendaturus in tercia circa rubricam tituli michi per sacrorum canonum rectores assignati aliqualiter insisturus quarta deo et reverenciis vestris graciarum actiones redditurus … — … et sic personalis habitat et inhabitat lex civilis non possit dispensare quia sacrum de quo vel ad ipsam. Ungedruckt.
(283v) Probationes pennae. Unter dem letzten Text lückenhafte Zusätze: Quilibet advocatus in romana curia deputatur. Sic comprehendatis. Cursus debet esse triplex: rectus non devius planus non saltuosus velox non tardus. Domine labia mea aperies et os [Ps 50,17].

284r288r Nicolaus Vener: Tractatus de casibus excommunicationum religiosorum. ›Nota de religiosis ordinum mendicantium qui transeunt ad ordinem sancti Benedicti‹. Est sciendum unumquemque seu quemvis religiosorum religionem … — … soli deo cui sit graciarum actio virtus et honor in secula seculorum Amen. Hec scripta textuit [!] quidam surditate gravatus | Qua monachos amat ad hoc caritate vocatus (Colophons 21797). Der Prolog mit den Namen von Autor und Adressat (Siegfried Gerlacher, 1400–1427 Abt des Benediktinerklosters Ellwangen) fehlt. Druck: Heimpel Vener, 1205–1226 Nr. 4, vgl. auch 913–933.

288rv Liber ordinarius ordinis eremitarum sancti Guillelmi (Praefatio). ›Prologus libri ordinarii fratrum ordinis sancti Wilhelmi‹. Sanctus Benedictus omnium sanctorum spiritu plenus teste beato Gregorio descripsit regulam … — … ut omnes deinceps illius ordinis professores sancti Benedicti magistram sequantur regulam nec ab ea temere devietur a quoquam. Parallelüberlieferung: Paris, Bibliothèque Mazarine, 1710, 1r–3v; Paris, Bibliothèque de l’Arsenal, 216 (164 T. l.), 1r–4v. Ungedruckt. Vgl. dazu K. Elm, Beiträge zur Geschichte des Wilhelmitenordens, Köln/Graz 1962 (Münstersche Forschungen 14), 120–125; Ders., Zisterzienser und Wilhelmiten. Ein Beitrag zur Wirkungsgeschichte der Zisterzienserkonstitutionen, in: Cîteaux. Commentarii Cistercienses 15 (1964), 273–311.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bertalot IHL II L. Bertalot, Initia humanistica Latina. Initienverzeichnis lateinischer Prosa und Poesie aus der Zeit des 14. bis 16. Jahrhunderts, Bd. 2: Prosa (in 2 Teilbd.), hrsg. von U. Jaitner-Hahner, Tübingen 1990–2004
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bollbuck H. Bollbuck, Wahrheitszeugnis, Gottes Auftrag und Zeitkritik. Die Kirchengeschichte der Magdeburger Zenturien und ihre Arbeitstechniken, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Forschungen 138)
Boulay Caesarii Egassii Bulaei Historia universitatis Parisiensis…, Bd. 1–6, Paris 1665–1673, ND Frankfurt/M. 1966
Bremen Katalog der mittelalterlichen Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Bremen, bearbeitet von I. Stahl, Wiesbaden 2004 (Die Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Bremen 1)
Bzovius Annales A. Bzovius, Annalium ecclesiasticorum post Cesarem Baronium continuatio, Bd. 1–8, Köln 1621-1640
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
Colophons Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe siècle, Bd. 1–6, ed. par les Bénédictins du Bouveret, Fribourg/Schweiz 1965–1982 (Spicilegii Friburgensis Subsidia 2–7)
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
Díaz y Díaz M. C. Díaz y Díaz, Index scriptorum Latinorum medii aevi Hispanorum, Madrid 1959 (Acta Salmanticensia. Filosofia y Letras 13.1–2)
Drüll D. Drüll, Heidelberger Gelehrtenlexikon 1386–1651, Berlin 2002
Erler Schisma Theoderici de Nyem de scismate libri tres, hrsg. von G. Erler, Leipzig 1890
Eubel C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi sive summorum pontificum, S. R. E. cardinalium, ecclesiarum antistitum series…, Bd. 1: Ab anno 1198 usque ad annum 1431; Bd. 2: Ab anno 1431 usque ad annum 1503, Münster/Westf. 1898–1914
Finke Acta H. Finke, Acta Concilii Constantiensis, Bd. 1–4, Münster/Westf. 1896–1928
Finke Forschungen H. Finke, Forschungen und Quellen zur Geschichte des Konstanzer Konzils, Paderborn 1889
Flacius Catalogus 1556 M. Flacius Illyricus, Catalogus testium veritatis, qui ante nostram ætatem reclamarunt Papæ…, Basel 1556 (VD16 F 1293)
Frankfurt 1 Die Handschriften des Dominikanerklosters und des Leonhardstifts in Frankfurt am Main, beschrieben von G. Powitz, Frankfurt/M. 1968 (Kataloge der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 2 = Die Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 1)
Gudenus V. F. von Gudenus, Codex diplomaticus sive anecdotorum res Moguntinas… maxime illustrantium, Bd. 2, Frankfurt/M., Leipzig 1747
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Heimpel Vener H. Heimpel, Die Vener von Gmünd und Straßburg 1162–1447. Studien und Texte zur Geschichte einer Familie sowie des gelehrten Beamtentums in der Zeit der abendländischen Kirchenspaltung und der Konzilien von Pisa, Konstanz und Basel, Bd. 1–3, Göttingen 1982 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 52)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Leibniz Scriptores Scriptores rerum Brunsvicensium illustrationi inservientes antiqui omnes et religionis reformatione priores…, Bd. 1–3, hrsg. von G. W. Leibniz, Hannover 1707–1711
Lesser Geschichte B. Lesser, Zur Geschichte und Katalogisierung der Helmstedter Handschriften, in: Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil I: Cod. Guelf. 1 Helmst. – Cod. Guelf. 276 Helmst., bearbeitet von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher und Dems., Wiesbaden 2012, XII–XCII
Maier P. Maier, Ursprung und Ausbreitung der Kastler Reformbewegung, in: Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige 102 (1991), 75–204
Mansi G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962
Martène/Durand Thesaurus novus anecdotorum, Bd. 1–5, hrsg. von E. Martène und U. Durand, Paris 1717
MBK Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, Bd. 1–4/3, München 1918–2009
Palacký F. Palacký, Documenta Magistri Joannis Hus vitam, doctrinam, causam in Constantiensi concilio actam … illustrantia, Prag 1869, ND Osnabrück 1966
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Polak Treatises 3 E. J. Polak, Medieval and Renaissance letter treatises and form letters, Bd. 3: A census of manuscripts found in part of Europe. The works on letter writing from the eleventh through the seventeenth century found in Albania, Austria, Bulgaria, France, Germany, and Italy, Leiden 2015
Potthast Wegweiser Bibliotheca historica medii aevi. Wegweiser durch die Geschichtswerke des europäischen Mittelalters bis 1500, 2 Bde., hrsg. von A. Potthast, Berlin 21896, ND Graz 1957
Raynaldus Annales O. Raynaldus, Annales ecclesiastici auctore Caesare Baronio continuati…, Bd. 15–20, Köln 1691
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
RTA Deutsche Reichstagsakten. Ältere Reihe, Bd. 1–22, Stuttgart u. a. 1867–2013
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Studt B. Studt, Papst Martin V. (1417–1431) und die Kirchenreform in Deutschland, Köln u. a. 2004 (Forschungen zur Kaiser- und Papstgeschichte des Mittelalters. Beihefte zu J. F. Böhmer, Regesta imperii 23)
Tangl M. Tangl, Die päpstlichen Kanzleiordnungen von 1200–1500, Innsbruck 1894, ND Aalen 1959
Te.Tra. La trasmissione dei testi latini del medioevo – Mediaeval latin texts and their transmissions, Bd. 1–, hrsg. von P. Chiesa und L. Castaldi, Firenze 2004– (TE.TRA. 1–)
Waitz/Holder-Egger G. Waitz, O. Holder-Egger, Aus neueren Handschriftenverzeichnissen, in: NA 11 (1886), 418–425
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)
  • Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog. (lesser, 2023-01-15)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil II.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information