de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 311 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.)
Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen).
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Manuale inquisitionis haereticae pravitatis. Richardus Armachanus. Rogerus Conway. Bartholomaeus de Bolsenheim. Documenta de beginis et mendicantibus

Papier — 125 Bl. — 29,5 x 19,5–20,5 cm — Straßburg (?) — 14. Jh., 3. Viertel

Aus vier Teilen zusammengesetzt: I 1r48v, II 49ra64vb, III 65ra92vb, IV 93ra125vb. Lagen: 4 VI (48). VIII (64). 2 VII (92). VI (104). VI–1 (115). V (125). Bleistiftfoliierung modern: 1–125. Der Codex ist durchgehend von einer Hand des 15. Jh. marginal glossiert, dazu Literaturhinweise von einer Hand des 18. Jh., gleichartige Vermerke von gleicher Hand auch in Cod. Guelf. 367 Helmst. (jeweils am entsprechenden Ort zitiert).

Halbledereinband des 18. Jh. wie bei Cod. Guelf. 277 Helmst., angefertigt laut Bibliotheksrechnung (BA III, 5 unter Nr. 20) zwischen Januar und Juli 1763 vom Buchbinder Anton Friedrich Wirck in Helmstedt.

Herkunft: Die einzelnen Teile der Handschrift entstanden sukzessive im dritten Viertel des 14. Jh. sehr wahrscheinlich in Straßburg, worauf vor allem inhaltliche Kriterien und die datierten Texte schließen lassen; die paläographischen und kodikologischen Merkmale sind für eine genauere Lokalisierung zu wenig aussagekräftig. Laut Patschovsky Beginenverfolgungen, 69–75, kommt als Auftraggeber und wohl auch erster Besitzer der aus Bernburg stammende Arzt und Basler Domkanoniker Henricus de Saxonia in Frage, der seit im Entstehungszeitraum des Bandes mehrfach in verantwortlicher Position in Straßburg tätig war, z. B. 1366 und ab 1374 als Generalvikar des Bischofs, 1373 als iudex der städtischen Mendikantenkonvente. Er dürfte die Faszikel auch in den gegenwärtigen Verbund gebracht und dabei die Blatt- und Spaltenzählung und die Marginalglossen hinzugefügt haben. — Später gehörte der Band seinem Verwandten, dem Magdeburger Hofkaplan Nikolaus Glusen (ca. 1350–1420, ab 1388 Vorsteher des Nienburger Priorats Asmersleben, heute Wüstung, vgl. Germania Benedictina 10/2, 1080f.), Besitzvermerk 1r: Iste liber est Nicolai Glusen in Asmersleven; vgl. zu ihm K. Müller, Nikolaus Gluse, der erste anhaltische Bibliophile, in: Anhaltische Geschichtsblätter 14 (1938), 31–41; Haucap-Nass Gerwin von Hameln, 150. In seinem persönlichen Bibliothekskatalog (Weimar, HAAB, Q 47, 156r–165v, dazu Weimar 2, 224–226, 225 Hs. genannt) ist der Codex ebenfalls verzeichnet. — Glusen schenkte die Hs. der Benediktinerabtei Nienburg/S., wo sie die Signatur H XIIII erhielt. Vgl. dazu F. P. Schmidt, Der Katalog der Klosterbibliothek Nienburg a. S., in: Thüringische Studien. Festschrift zur Feier des 250jährigen Bestehens der Thüringischen Landesbibliothek Altenburg, hrsg. von Dems., Altenburg 1936, 31–79, hier 44, 59f.; W. Milde, Der Bibliothekskatalog des Benediktinerkloster Nienburg (Saale) von 1473, in: Mitteldeutsches Jahrbuch für Kultur und Geschichte 5 (1988), 43–63, hier 50 (Hs. genannt); ND in: Ders., Mediaevalia et Lessingiana. Kleine Schriften hrsg. von W. Maaz u. a., Berlin 2001 (Spolia Berolinensia 19), 194–214, hier 201. — Noch vor der Säkularisation des Klosters 1562 dürfte der Codex in den Besitz von Matthias Flacius Illyricus gelangt sein, Besitzvermerk 1r: Matthias Flacius Illyricus, vgl. außerdem den charakteristischen Rötelstifteintrag 49r auf dem Kopfsteg. — Zusammen mit der übrigen Bibliothek des Matthias Flacius Illyricus am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius von Braunschweig-Lüneburg erworben, 1614 im Gesamtkatalog der Wolfenbütteler Hofbibliothek von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 296 [291]) unter den Papalia Miscellanea mit der Signatur Y 28 ausführlich beschrieben. 1618 aus Wolfenbüttel in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt, 1644 im Katalog der Helmstedter Universitätsbibliothek (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 2r) ausführlich unter den Theologici [MSSti] in folio beschrieben; im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 51) unter Nr. 54 aufgeführt.

Pertz Handschriften, 221 Nr. 54. — Heinemann Nr. 345. — Handschriften-Verzeichnisse, 133–135. — Patschovsky Passauer Anonymus, 115 mit Anm. 10. — Patschovsky Beginenverfolgungen, 58–77. — K. Ruh, Volkssprachliches über Häresien, in: ZfdA 110 (1981), 221–239, hier 223–226. — Krämer, 605. — Heimpel Vener, 95f. — J. Fliege, Eine Quelle zur Ketzergeschichte in Sachsen aus dem 14. Jahrhundert – Die drei Wittenberger Waldenserinnen, in: Handschriften, Sammlungen, Autographen. Forschungsergebnisse aus der Handschriftenabteilung, hrsg. von U. Winter, Berlin 1990 (Beiträge aus der Deutschen Staatsbibliothek 8), 22–31, hier 29. — J. Fliege, Die Legende von Zeno oder die Heiligen Drei Könige, in: Latein und Volkssprache im deutschen Mittelalter 1100–1500. Regensburger Colloquium 1988, hrsg. von N. Henkel und N. F. Palmer, Tübingen 1992, 223–232, hier 225, 227. — 2VL 2, 341f. — Hartmann, 108, 184, 229. — M. Wehrli-Johns, Mystik und Inquisition. Die Dominikaner und die sogenannte Häresie des Freien Geistes, in: Deutsche Mystik im abendländischen Zusammenhang. Neu erschlossene Texte, neue methodische Ansätze, neue theoretische Konzepte. Kolloquium Kloster Fischingen 1998, hrsg. von W. Haug und W. Schneider-Lastin, Tübingen 2000, 223–252, hier 234 und 244f. — Olson, 243. — B. Lesser, Helmstedter Professoren als Handschriftenbibliothekare, in: Das Athen der Welfen. Die Reformuniversität Helmstedt 1576–1810, hrsg. von J. Bruning und U. Gleixner, Wolfenbüttel 2010 (Ausstellungskataloge der Herzog August Bibliothek 92), 262–269, hier 266. — Voigt, 456. — C. Kiening, Mystische Bücher, in: Codex im Diskurs, hrsg. von T. Haye und J. Helmrath unter Mitarbeit von U. Michalczik, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 25), 59–85, hier 70. — C. Lingscheid, Das Buch von den Neun Felsen: Ein Wegweiser für Taulers via mystica?, in: Ons geestelijk erf 84 (2013), 74–95, hier 75. — C. Lingscheid, The Beguines, heresy and society in the Neunfelsenbuch, in: Mobility of ideas and transmission of texts. Religion, learning, and literature in the Rhineland and the Low Countries (ca. 1300–1550), hrsg. von M. Abram, A. Dlabacová, I. Falque und G. Signore, Rom 2015 (Temi e testi 148), 49–66, hier 51f. — C. Krusenbaum-Verheugen, Figuren der Referenz. Untersuchungen zu Überlieferung und Komposition der "Gottesfreundliteratur" in der Straßburger Johanniterkomturei zum "Grünen Wörth", Tübingen 2013 (Bibliotheca Germanica 58), 433.A. Patschovsky, Ein kurialer Ketzerprozeß in Avignon (1354). Die Verurteilung der Franziskanerspiritualen Giovanni di Castiglione und Francesco d’Arquata, Wiesbaden 2018 (MGH Studien und Texte 64), 10, 104 und 106.M. Wehrli-Johns, Eckharts Freiheitsbegriff im Spiegel des 'Büchlein der Wahrheit', in: Meister-Eckhart-Jahrbuch 12 (2018), 247–273, hier 265f. und 271f.

I

Papier — 48 Bl. — 29,5 × 20 cm — Straßburg (?) — 14. Jh., 3. Viertel

Wasserzeichen: Zwei Kreise übereinander, darüber Kreuz (mehrere Typen, nicht nachweisbar). Lagen: 4 VI (48). Reklamanten. Schriftraum: 22 × 14–15 cm, 1r40v ein-, sonst zweispaltig (Spalten 6–6,5 cm breit), 36–58 Zeilen. Schriftraum mit Tinten-, Zeilen mit Blindliniierung. Drei Hände, Hand 1: Bastarda, 1r42va; Hand 2: Bastarda, 42vb44ra; Hand 3: jüngere gotische Kursive, 44ra46vb. 1r3r rubriziert, rote und braune Lombarden. 1r Initiale P über 3 Zeilen als littera duplex, Buchstabenkörper im Kopfstempelschnitt von Rot und Braun geteilt.

1r42va Manuale Pragense inquisitionis haereticae pravitatis. ›Modus iste est procedendi inquisitorum‹. Primo premitto quedam notabilia in exemplum vobis apud quos est novellum inquisicionis officium secundum consilium Terrencii in Adelphis … — … qui libros alicuius de heresi condempnati retinent vel qui inquisitori detrahunt. Der nachträgliche Vermerk auf dem Kopfsteg von 1r: Vide Catalog. Testium pag. 430 bezieht sich auf die Ausgabe Flacius Catalogus 1562, 430. Edition nach dieser Hs.: Patschovsky Anfänge, 96–246. Literatur: Dondaine, 124f. mit Anm. 23 (Hs. genannt); Patschovsky Passauer Anonymus, 131 mit Anm. 11 (Hs. genannt); Patschovsky Quellen, 313–317 (Hs. genannt); G. Toussaint, Das Passional der Kunigunde von Böhmen. Bildrhetorik und Spiritualität, Paderborn 2003, 24 (Hs. genannt); R. Välimäki, Heresy in late medieval Germany. The inquisitor Petrus Zwicker and the Waldensians, Woodbridge, Rochester, NY 2019 (Heresy and inquisition in the Middle Ages 6), 139 (Hs. genannt).

42vb43ra Henricus de Agro: Sententia lata contra Metzen de Westhoven (Straßburg, 6.6.1365). ›Sentencia diffinitiva lata contra Metzen de Westhoven‹. In nomine domini Amen. Inter sollicitudines nostras quas in domo dei ex immerito nobis officio gerimus illa debet esse precipua et vulpeculas capiamus invenimus quod tu Metza de Westhoven in pristinas errores es relapsa … — … tibi vitam et membra citra mortis periculum illibata conservet. Lata est hec sentencia Argentine anno domini Mo CCCo LXVIo VI die mensis Junii. Der Verf., Henricus de Agro OP, war 1364 von Papst Urban V zum päpstlichen Inquisitor in der Erzdiözese Mainz und den Diözesen Bamberg und Basel ernannt worden, vgl. zu ihm P. Segl, Deutsche Dominikaner im Kampf gegen Dämonen, Ketzer und Hexen, in: Die deutschen Dominikaner und Dominikanerinnen im Mittelalter, hrsg. von S. von Heusinger u. a., Berlin, Boston 2016 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens NF 21), 499–529, hier 515. Zur Datierung, die entgegen dem Befund der Hs. auf 1365 vorzunehmen ist, vgl. die Literatur unten. Druck: Mosheim, 333f.; Patschovsky Beginenverfolgungen, 164f. Nr. 11 (109–114 zum Text nach dieser Hs.). Literatur: Lerner, 96–98, 132 (jeweils Hs. genannt).

43ra44ra Forma degradationis cuiusdam clerici (6.6.1365). ›Nota qualiter debet fieri degradacio vide libro sexto 'Degradacio' [VI 5.9.2]. Nota sentenciam condempnacionis et degradacionis cardinalis Albi in Romana curia contra Minorem‹. In nomine domini Amen. Inter sollicitudines etc. usque ibi evidenter invenimus et legittime nobis constat quod tu N. contra fidem catholicam tenere et credere asseruisti … — … lata est hec sentencia et actualis degradacio subsecuta anno domini Mo CCCo LXVo VI die mensis Junii. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 165–169 Nr. 12 (nach dieser Hs., dazu 109–114).

44ra46ra Ps.-Albertus Magnus: Determinatio de novo spiritu. Conventicula facere et in secreto docere contra fidem non est sed contra modum ewangelicum … — … dicere quod mater quinque puerorum virgo possit esse. Ioviniani est heresis. Druck: W. Preger, Geschichte der deutschen Mystik im Mittelalter, Bd. 1: Geschichte der deutschen Mystik bis zum Tode Meister Eckharts, Leipzig 1874, 461–469; J. de Guibert, Documenta ecclesiastica christianae perfectionis studium spectantia, Roma 1931, 116–125. Literatur: CALMA 1, 131 Nr. 97; Patschovsky Passauer Anonymus, 31f., 38–40 mit Anm. 57 (Hs. genannt); Lerner, 13–19; A. Brounts, Hadewijch en de ketterej naar het vijfde Visioen, in: Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 22 (1968), 15–78, hier 43–47 (43 Hs. genannt).

46rab Johannes XXII papa: Bulla 'Dignum arbitrantes' (Extravag. com. 5.2.2, Avignon, 22.7.1320). Druck: Friedberg 2, 1290. Literatur: Mollat Jean XXII 3, 166 Nr. 12205; Brown, 400–403 (Hs. genannt).

46rbva Bonifatius VIII papa: Bulla 'Provide attendentes' (Extravag. com. 5.10.2, Anagni, 31.5.1302). ›Constitucio extravagans Bonifacii contra interdictum super debito pecuniario promulgatum. Item extravagans Bonifacii contra sepulturam exenteratorum‹. Auch in Cod. Guelf. 382 Helmst., 236v, mit leicht modifiziertem Text in Cod. Guelf. 407 Helmst., 57v. Druck: Friedberg 2, 1310; Digard Boniface VIII 3, 654f. Nr. 5019. Literatur: Potthast Regesta 25155; Brown, 380f. (Hs. genannt); CALMA 2, 477 Nr. 3.

46vab Bonifatius VIII papa: Bulla 'Detestandae' (Extravag. com. 3.6.1, Anagni, 27.9.1299). Druck: Friedberg 2, 1272f.; Digard Boniface VIII 2, 576f. Nr. 3409. Literatur: Potthast Regesta 24881; Brown, 380f. (Hs. genannt). – 47r48v leer.

II

Papier — 16 Bl. — 29,5 × 19,5 cm — Straßburg (?) — 14. Jh., 3. Viertel

Wasserzeichen: Zwei Kreise übereinander, darüber Kreuz (mehrere Typen, nicht nachweisbar). Mühleisen (nicht nachweisbar). Lagen: VIII (64). Originale Tintenfoliierung auf jeder Recto- und Versoseite: 116, dazu auf jedem Bl. Spaltenzählung in Minuskelbuchstaben, verso c und d, recto a und b sowie von der gleichen Hand inhaltsbezogene Kolumnen- und Seitentitel. Deutliche Spuren eines Wasserschadens. Schriftraum: 22 × 16 cm, zweispaltig (Spalten 6–8, meist 7 cm breit), 36–46 Zeilen. Bastarda von einer Hand. Braun rubriziert, ebensolche Lombarden. 49ra braune sekundäre Initiale I in Unzialform über 12 Zeilen mit einer weißen vierpassförmigen Schaftaussparung.

49ra64vb Richardus Armachanus: Defensio curatorum (Avignon, 8.11.1357). ›In nomine patris et filii et spiritus sancti Amen et virginis matris dei Amen. Proposicio Ricardi archiepiscopi Ardmachani primatis Hibernie facta in consistorio coram domino papa et cardinalibus ac prelatis ad utilitatem cleri et populi christiani super materia mendicitatis ac privilegiorum contra fratres de ordinibus mendicancium quibuscumque apud Limnonem die octavo mensis Novembris anno domini millesimo CCCo quinquagesimo septimo‹. Nolite iudicare [Io 7,24]. Pater sanctissime in principio mei sermonis protestor quod non intendo aliquid asserere aut temere affirmare quod fidei obviet christiane … — … iuxta peticionem quam feci. Nolite iudicare secundum faciem sed iustum iudicium iudicate [Io 7,24]. Zum Text vgl. Cod. Guelf. 300 Helmst., 20ra–26vb (dort diese Hs. jeweils ebenfalls genannt). Der Text der Hs. wurde direkt davon abgeschrieben; der Schreiber übernahm die Marginalien, Rubriken und Unterstreichungen und kopierte selbst die Form der Initiale am Textbeginn. Auf dem Kopfsteg von Bl. 49r ein stark verblasster Rötelstifteintrag von der Hand des Matthias Flacius: Episcopus Ardmacanus contra mendicantes. Der darunter befindliche nachträgliche Vermerk des 18. Jh.: Vide Catalogum Testium p. 518 bezieht sich auf die Ausgabe Flacius Catalogus 1562, 528.

III

Papier — 28 Bl. — 29,5 × 19,5 cm — Straßburg (?) — 14. Jh., 3. Viertel

Wasserzeichen: Zwei Kreise übereinander, dazwischen Kreuz (mehrere Typen, nicht nachweisbar). Lagen: 2 VII (92). Originale Tintenfoliierung auf jeder Recto- und Versoseite: 128, dazu auf jedem Bl. Spaltenzählung in Minuskelbuchstaben, verso c und d, recto a und b sowie von der gleichen Hand inhaltsbezogene Kolumnen- und Seitentitel. Schriftraum: 22 × 15 cm, zweispaltig (Spalten meist 7 cm breit), je nach Hand 40–58 Zeilen. Bastarda von zwei Händen, Hand 1: 65ra88va; Hand 2: 88va92vb. Braun rubriziert, schwarze und braune Lombarden. 65ra braune sekundäre Initiale C in Unzialform über 4 Zeilen.

65ra82rb Rogerus Conway: Defensio mendicantium. Confessio et pulchritudo [Ps 95,6]. Beatus Bernardus epistola 104 [!] et est ad Saphiam [!] virginem volens ostendere quod confessionem sequitur decor pulchritudinis [Bernard. epist. 113,3] … — … precludendo aditum sibi et aliis similia perpetrantibus. ›Explicit tractus [!] sive impugnacio magistri Rogerii sacre theologie professoris tocius regni Anglie ordinis fratrum minorum ministri dignissimi contra opinionem per magistrum Richardum sacre theologie professorem Arthmachanensem archiepiscopum et contra omnes eius opinionem tenentes qui fuit editus compilatus et per eundem magistrum Rogerium publicatus in consistorioque apostolico coram omnium cetu cardinalium predicatus pluribus doctoribus tam theologicis decretalistis quam eciam legistis et omnium facultatum studentibus atque licenciatis ibidem assistentibus. Acta fuerunt hec in curia Romana pro tunc Avinione tempore sanctissimi in Christo patris nostri et domini domini Innocencii divina providencia pape sexti pontificatus eiusdem anno septimo videlicet sub anno incarnacionis domini millesimo trecentesimo quinquagesimo nono‹. Auf dem Kopfsteg von Bl. 65r nachträglicher Vermerk des 18. Jh.: F. Rogerii Ord. Minorum generalis per Angl. Responsio ad librum Richardi Armacani proposita in Consistorio Apostolico anno 1359 6to Innocentii sexti Papae. Auch in Cod. Guelf. 300 Helmst., 27ra–42ra (ohne Explicit) mit weiterer Literatur (dort diese Hs. jeweils ebenfalls genannt).

82va88ra Bartholomaeus de Bolsenheim: Defensio contra articulos Richardi archiepiscopi Armachani. ›Incipit tractatus magistri Bartholomei de Brisaco contra Arthmacanum‹. Inter plures articulos erroneos et hereticos quos singulatim tractare longum esset a magistro Richardo Arthmacanensi archiepiscopo in libris suis et sermonibus … — … eciamsi de facto verba absolucionis proferat hoc autem est erroneum manifeste igitur etc. ›Expliciunt soluciones et improbaciones conclusionum magistri Richardi Arthmachanensis archiepiscopi compilate et publicate in curia Romonana [!] a venerabili et excellenti viro sacre theologie professori dignissimo magistro Bartholomeo de Brisaco ordinis fratrum Predicatorum per provinciam Theuthonie provincialem quas predicavit publicavit et in presencia domini summi pontificis necnon dominorum cardinalium et quamplurimorum clericorum tam secularium quam religiosorum promulgavit. Hec acta fuerunt in curia Romana antedicta anno ab incarnacione domini millesimo trecentesimo sexagesimo‹. Der Prolog und die abschließende peroratio fehlen, Text weicht insgesamt stark vom Druck ab. Auf dem Kopfsteg von Bl. 82v nachträglicher Vermerk des 18. Jh.: Bartholomei de Brisaco ord. Praedic. provincialem provinciae Teuton. solutiones oppos. Armacani propositae in curia Romana 1360. Druck: G. Meersseman, La défense des ordres mendiants contre Richard FitzRalph, par Barthélemy de Bolsenheim O.P. (1357), in: Archivum Fratrum Praedicatorum 5 (1935), 124–173, hier 138–173 (Hs. genannt). Kaeppeli 376 (Hs. genannt); CALMA 1, 695 Nr. 2; Walsh Scholar, 441 mit Anm. 105 (Hs. genannt); Walsh FitzRalph, 242 (Hs. genannt); K. Walsh, An Irish Preacher at Avignon, in: Xenia medii aevi historiam illustrantia, oblata Thomae Kaeppeli, Bd. 1, hrsg. von R. Creytens, Rom 1978 (Storia e letteratura 141), 401–415 (415 Hs. genannt).

88rbvb Johannes XXII papa: Bulla 'Vas electionis' (Extravag. com. 5.3.2, Avignon, 24.7.1320). ›Constitucio domini pape Iohannis XXII que dicitur 'Vas electionis' contra Iohannem de Poliaco‹. Druck: Friedberg 2, 1291f.; Eubel Bullarium 5, 208f. Nr. 437. Literatur: Mollat Jean XXII 3, 328 Nr. 13869; Brown, 400–403 (Hs. genannt).

88vb Alexander IV papa: Bulla 'Contigit interdum' (Rom, 26.11.1260). ›Quod ministri custodes et gardiani possunt fratres absolvere participantes excommunicatis cum sibi participantibus cuius rescriptum est in Argentina sub sigillo cuiusdam cardinalis‹. Alexander IIII dilecto filio generali ministro ordinis fratrum minorum. Contigit interdum sicut accepimus quod locorum ordinarii vel alii iudices in participantes … — … per ministros custodes vel gardianos ipsorum absolvi. Nulli ergo etc. Datum Laterani VIo kalendas Decembris pontificatus nostri anno VI. Druck: Sbaralea Bullarium 2, 409 Nr. 582. Literatur: Potthast Regesta 17975; Thomson Checklist, 541 Nr. 2948.

88vb89ra Clemens IV papa: Summarium bullae eius 'Exigentibus vestrae devotionis'. Clemens IIII dilectis filiis ministro provinciali et fratribus ordinis minorum in Alamannia. Et infra: Vestris itaque supplicacionibus inclinati. Ut cum generale interdictum terre fuerit … — … eis spiritualiter interdicti auctoritate presencium vobis indulgemus anno primo. ›Bulla Argentine‹. Druck des Originals: Wadding Annales Minorum, 8, 525. Literatur: Eubel Epitome, 124 Nr. 1242; CALMA 2, 637 Nr. 1.

89ra Innocentius IV papa: Summarium bullae eius 'Pio vestro collegio'. Innocencius IIII dilectis filiis generali ministro et universis fratribus ordinis fratrum Minorum literas inspecturis. Et infra circa finem: Necnon et si aliqui vestrum divino intersunt officio … — … vobis auctoritate presencium indulgemus. Datum anno primo ut supra. ›Bulla in Argentina, Constancia et Herbipoli‹. Druck des Originals: Sbaralea Bullarium 1, 344 Nr. 50. Literatur: Potthast Regesta 11420; Thomson Checklist, 414 Nr. 639.

89ra Clemens IV papa: Summarium bullarum eius 'Meritis vestrae devotionis' et 'Virtute conspicuos'. Clemens IIII dilectis filiis fratribus et sororibus de penitencia sancti Francisci in Alamannia constitutis. Et infra: Auctoritate vobis presencium indulgemus ut a dilectis filiis Item in quodam privilegio Clementis dicitur sic: Inhibemus … — … peccata sua confiteri presumat. Druck der beiden Originale: G. Meersseman, Dossier de l"ordre de la Pénitence au XIIIe siècle, Fribourg 1961 (Spicilegium Friburgense 7), 69 Nr. 43; Eubel Epitome, 284–288 Nr. 43, hier 287f. Literatur: Eubel Epitome, 131 Nr. 1304; Potthast Regesta 11420 und 19280; Jordan Clément IV, 32 Nr. 133 (zur zweiten Bulle).

89rab Alexander IV papa: Bulla 'Intentos cultui' (Rom, 13.5.1256). ›Sequitur‹. Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis ministris et fratribus ordinis fratrum de penitencia in Alamania constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Intentos cultui divini nominis illa gracia digne prosequimur … — … dederis interdicto nec illud vobis contingat spiritualiter interdici. Nulli ergo etc. Si quis autem … Datum Laterani tertio ydus Maii pontificatus nostri anno secundo. Druck: M. Bihl, De tertio Ordine S. Francisci in provincia Germaniae Superioris sive Argentinensi syntagma, in: Archivum Franciscanum Historicum 14 (1921), 138–198, 442–460, hier 140 Nr. 1, dazu 145–147. Regest: Sbaralea Bullarium 2, 419 Nr. 33 (Desiderata); Thomson Checklist, 498 Nr. 2144.

89rb Clemens IV papa: Bulla 'In quibusdam locis' (Perugia, 29.6.1265). Clemens episcopus servus servorum dei dilectis filiis generali et universis ministris gardianis et fratribus de ordine Minorum salutem et apostolicam benedictionem. In quibusdam locis aliquando illas prout accepimus persecuciones et angustias sustinetis … — … vel per conservatores ab ea vobis aut eidem ordini deputatos. Nulli ergo etc. Datum Perusii tercio kalendas Julii pontificatus nostri anno primo. Eine Ausfertigung für den Dominikanerorden vgl. in Cod. Guelf. 402 Helmst., 39r und 152v. Druck: Sbaralea Bullarium 3, 15 Nr. 22. Regest: Potthast Regesta 19240; Jordan Clément IV, 499 Nr. 1742.

89rbva Bonifatius VIII papa: Bulla 'Devotionis vestrae precibus' (Anagni, 28.7.1296). Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis filiis universis fratribus et dilectis in Christo filiabus sororibus ordinis continencium de penitencia sancti Francisci vulgariter nuncupatis in Alamania constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Devocionis vestre precibus benignum impertientes consensum auctoritate ut presencium indulgemus … — … nostre concessionis tenorem fratri contigerit irritas decernimus et inanes. Nulli ergo etc. Datum Anagnie quinto kalendas Augusti pontificatus nostri anno secundo. Druck: Sbaralea Bullarium 4, 408f. Nr. 87; Meersseman Dossier (s. oben), 81 Nr. 56. Regest: Digard Boniface VIII 1, 430 Nr. 1206; Potthast Regesta 24375.

89va92vb Johannes de Erfordia OFM: Quaestio de auctoritate audiendi confessiones. Queritur utrum fratres Minores vel Predicatores vel alii religiosi non habentes populum qui habent privilegia confessiones audiendi et predicandi possint hec sine licencia inferiorum prelatorum sacerdotum parrochialium an teneantur ad hoc habere eorum consensum … — … quia tales privilegiati non audiunt alienum parrochianum sed illius qui dedit privilegium eis. Druck: F. M. Delorme, Questions de Jean d'Erfurt et de Roger Marston autour du canon "Omnes fideles utriusque sexus", in: Studi Francescani 3. Ser. 6 (1934), 319–335, hier 322–331. Literatur: Schulte 2, 385–391 Nr. 226 (dieses Werk fehlt); Meier Barfüßerschule, 43; Mohan, 318; W. Trusen, Forum internum und gelehrtes Recht im Spätmittelalter. Summae confessorum und Traktate als Wegbereiter der Rezeption, in: Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung 57 (1971), 83–126, hier 109–116; B. Roest, Franciscan Literature of Religious Instruction before the Council of Trient, Leiden, Boston 2004 (Studies in the History of Christian Traditions 117), 324–326.

92vb Casus episcopales. ›Casus spectantes ad episcopum‹. Primus de homicidio notorio et enormi. Secundus de incendio notorio et enormi … — … Notorium autem dicimus quod tota communitas proclamavit vel maior pars communitatis. Parallelüberlieferung in der Handschrift Nürnberg, GNM, Hs 17a, 126rb (Nürnberg GNM 2,1, 4). Ungedruckt. Direkt im Anschluss steht die Eingangsrubrik ›De precariis‹, der zugehörige Text ist jedoch nicht ausgeführt.

IV

Papier — 33 Bl. — 29,5 × 19,5 cm — Straßburg (?) — 14. Jh., 3. Viertel

Wasserzeichen: Mitteldurchbrochenes griechisches Ankerkreuz im Kreis (nicht nachweisbar). Lagen: VI (104). VI–1 (115). VI–2 (125). Bl. 93ra99rb Tinte stark verblaßt, Bl. 124125 mit Wurmfraßschäden. Zwischen Bl. 124 und 125 fehlt mindestens ein Doppelbl.; die vorliegende Lagenstruktur des Quinternios ist allerdings unversehrt. Schriftraum: 22 × 14 cm, zweispaltig (Spalten meist 6 bis 6,5 cm breit), je nach Hand 40–52 Zeilen. Haupttext von insgesamt sieben Händen, Hand 1 (ältere gotische Kursive, dazu Textualis als Auszeichnungsschrift): 93ra99rb; Hand 2 (ältere gotische Kursive): 99va–b; Hand 3 (Bastarda): 100ra101rb; Hand 4 (jüngere gotische Kursive): 101va103ra; Hand 5 (jüngere gotische Kursive): 103ra115ra; Hand 6 (jüngere gotische Kursive): 115ra124vb; Hand 7 (jüngere gotische Kursive): 125ra–b. Keinerlei Rubrizierung.

93rava Alexander IV papa: Bulla 'Nimis iniqua vicissitudine' (Rom, 3.4.1258). Alexander quartus generali et provincialibus ministris ac aliis fratribus ordinis fratrum Minorum. Nimis iniqua vicissitudine largitori bonorum omnium respondetur … — … vel benefactores vestros promulgari contigerit decernimus irritas et inanes. Nulli ergo etc. Datum IIIo nonas Aprilis pontificatus nostri anno quarto. Druck: Bullarium Franciscanum…, Supplementum, hrsg. von A. de Latera, Rom 1780, 114f. Nr. 33. Regest: Sbaralea Bullarium 2, 283 Nr. 416; Potthast Regesta 17223; Thomson Checklist, 521 Nr. 2580/2581.

93va94rb Alexander IV papa: Bulla 'Nimis iniqua vicissitudine' (Anagni, 27.7.1256). ›Item alia de eodem ad prelatos quod non gravent nos in premissis nec a subditis suis gravari permittant‹. Alexander quartus venerabilibus fratribus universis archiepiscopis episcopis ac dilectis filiis abbatibus prioribus decanis archidyaconis archipresbyteris rectoribus et ceteris ecclesiarum prelatis per imperium et regnum Alamanie constitutis. Nimis iniqua vicissitudine largitori bonorum omnium respondetur … — … vel benefactores eorum promulgari contigerit irritas decernimus et inanes. Datum Anagnie VIo kalendas Augusti pontificatus nostri anno secundo. Druck: Sbaralea Bullarium 2, 149f. Nr. 223 (andere Adressaten). Regest: Potthast Regesta 16503; Thomson Checklist, 502 Nr. 2216.

94rbva Alexander IV papa: Bulla 'Nimis iniqua vicissitudine' (Anagni, 29.7.1256). ›Conservacio premissorum‹. Alexander quartus venerabilibus fratribus Coloniensi et Magdeburgensi archiepiscopis et Basiliensi ac Metensi episcopis. Nimis iniqua vicissitudine largitori bonorum omnium respondetur … — … vel nolueritis interesse singuli vestrum ea nichilominus exequatur. Datum Anagnie IIIIo kalendas Augusti pontificatus nostri anno secundo. Druck: Sbaralea Bullarium 2, 150 Nr. 224 (andere Adressaten). Regest: Potthast Regesta 16504; Thomson Checklist, 502 Nr. 2217.

94va95rb Alexander IV papa: Bulla 'Non sine multa' (Rom, 30.3.1257). ›De auctoritate patrum predicandi et audiendi confessiones et de approbacione mendicitatis‹. Alexander quartus venerabilibus fratribus patriarchis archiepicopis et episcopis ad quos litere iste pervenerint salutem etc. Non sine multa cordis amaritudine animique turbacione audivimus … — … molestiis oportunis presidiis defendentes ita quod ex hoc vobis et ecclesiis vestris fortius obligemur. Datum Laterani IIIo kalendas Aprilis pontificatus nostri anno tercio. Auch in Cod. Guelf. 402 Helmst., 10v–11v und 125r–126r. Druck: Sbaralea Bullarium 2, 209f. Nr. 319; Bremond/Ripoll Bullarium 1, 334f. Nr. 152. Regest: Potthast Regesta 16808; Thomson Checklist, 511 Nr. 2396.

95va Alexander IV papa: Bulla 'Cum olim quidam' (Anagni, 13.3.1259). Alexander quartus dilectis filiis generali et provincialibus ministris et universis fratribus ordinis fratrum Minorum. Cum olim quidam temere sencientes et ad sobrietatem sapere nescientes imprudenter assererent … — … quicquid a quoquam contra inhibicionem huius contigerit attemptari. Nulli ergo omnino hominum etc. Data Anagnie III ydus Marcii pontificatus nostri anno quinto. Eine abweichend datierte Ausfertigung für den Dominikanerorden vgl. in Cod. Guelf. 402 Helmst., 15r–v. Druck: Sbaralea Bullarium 2, 347 Nr. 488 (mit falschem Datum). Regest (mit falschem Datum): Potthast Regesta 17569; Thomson Checklist, 529f. Nr. 2719, 2720 und 2751.

95va96va Alexander IV papa: Bulla 'Romanus pontifex' (Rom, 10.2.1257). ›De dampnato libello qui factus fuerat contra religiosos et mendicitatem paupertatis et de excommunicacione illorum si qui habuerint et destruxerint etc.Alexander episcopus servus servorum dei ad perpetuam rei memoriam. Romanus pontifex de summi apostolatus specula urbi et orbi debita servitute prospiciens curis occupatur innumeris et cogitacionibus rapitur infinitis … — … temerarium fierent et alii ea perterriti a similibus refrenabuntur. Nulli ergo hominum etc. Si quis autem attemptare etc. Datum Laterani IIIIo ydus Februarii pontificatus nostri anno tercio. Die Originalausfertigung zum 5.10.1256 auch in Cod. Guelf. 402 Helmst., 155v–157r. Druck (jeweils der Originalausfertigung): Sbaralea Bullarium 2, 160–162 Nr. 241; Bremond/Ripoll Bullarium 1, 317–319 Nr. 122; Quellen zur Geschichte der Stadt Worms, hrsg. durch H. Boos, Theil 1: Urkundenbuch der Stadt Worms, Bd. 1: 627–1300, Berlin 1886, 179–181 Nr. 268. Literatur: Potthast Regesta 16565 (Original); H. Denzinger, Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen (Enchiridion symbolorum et definitionum, quae de rebus fidei et morum a conciliis oecumenicis et summis pontificibus emanarunt), verb., erw., ins Dt. übertr. und unter Mitarb. von H. Hoping, hrsg. von P. Hünermann, 37. Aufl., Freiburg/Br. u.a. 1991, 375f. Nr. 840–844; Thomson Checklist, 503 Nr. 2241 und Nr. 2250 (vgl. auch 497 Nr. 2131).

96vb97ra Alexander IV papa: Bulla 'Nec insolitum est' (Neapel, 21.12.1254). Alexander quartus universis episcopis et archiepiscopis ac dilectis filiis abbatibus prioribus decanis archidyaconis archipresbiteris et aliis ecclesiarum prelatis et ceteris personis ecclesiasticis tam secularibus quam regularibus cuiuscunque ordinis vel professionis existant salutem et apostolicam benedictionem. Nec insolitum est nec novum ut ea que per occupacionem vel festinanciam fiunt … — … cum nullam deinceps efficaciam habeant vel vigorem. Datum Neapoli XI kalendas Januarii pontificatus nostri anno primo. Auch in Cod. Guelf. 402 Helmst., 5v und 105r–v. Druck: Sbaralea Bullarium 2, 2f. Nr. 2; Bremond/Ripoll Bullarium 1, 267 Nr. 2. Regest: Potthast Regesta 15602; Thomson Checklist, 482 Nr. 1837.

97rava Alexander IV papa: Bulla 'Quaedam ab apostolica sede' (Rom, 12.12.1255). ›Conservatoria predicte revocatorie‹. Alexander quartus venerabilibus fratribus archiepiscopo Coloniensi et episcopo Argentinensi. Quedam ab apostolica sede tempore felicis recordacionis Innocentii pape predecessoris nostri litere processerunt … — … ambo id exequendis poteritis interesse alter vestrum ea nichilominus exequatur. Datum Laterani II idus Decembris pontificatus nostri anno primo. ›Explicit‹. Druck: Sbaralea Bullarium 2, 74f. Nr. 105 und 96 Nr. 130 (mit anderen Adressaten und falschem Datum). Regest: Potthast Regesta 16129; Thomson Checklist, 492 Nr. 2046 und 2047.

97vb99rb Johannes de Cardalhaco: Litterae in favorem ordinis fratrum Minorum in custodia Misinensi (Breslau, 1.3.1372). Iohannes miseracione divina patriarcha Alexandrinus apostolice sedis in partibus Alamannie Bohemie Ungarie et nonnullis aliis nuncius et legatus universis ad quos literas presentes pervenerint salutem in domino sempiternam. Notum ipsarum tenore facimus quod anno domini Mo CCCo LXXIIo die XVI mensis Februarii comparuit coram nobis religiosus vir frater Nicolaus Garnsalcz ordinis fratrum Minorum … — … et de plano procedentes absque more dispendio ministrent partibus iusticie complementum. Datum Wratislavie sub sigillo nostro pontificali die [!] prima die Marcii anno domini MoCCCo LXXIIo. Johannes de Cardalhaco (Jean de Cardaillac, ca. 1313–1390), war 1351–1361 Bischof von Orense, 1361–1371 Erzbischof von Braga, seit 1371 lateinischer Patriarch von Alexandrien und schließlich ab 1378 bis zu seinem Tode Erzbischof von Toulouse, vgl. Eubel 1, 121, 148, 515; G. Mollat, Jean de Cardaillac. Un prélat réformateur du clergé au XIVe siècle, in: Revue d'histoire ecclésiastique 48 (1953), 74–121. Die identische Fassung der Urkunde für Dominikaner vgl. in Cod. Guelf. 402 Helmst., 110r–113v. Druck: Urkundenbuch der Stadt Meißen und ihrer Klöster, hrsg. von E. G. von Gersdorf, Leipzig 1873 (Codex diplomaticus Saxoniae regiae 2/4), 274–278 Nr. 368.

99vab Bonifatius VIII papa: Bulla 'Inter sollicitudines curas' (Rom, 16.1.1303). ›Privilegium fratrum Heremitarum Augustinensium‹. Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis filiis generali et provincialibus prioribus fratrum heremitarum ordinis sancti Augustini presentibus et futuris salutem et apostolicam benedictionem. Inter sollicitudines nostras illa debet esse precipua ut super dominicum gregem commissum nobis observemus vigilias … — … Datum Laterani XVII kalendas Februarii pontificatus nostri anno octavo. Druck (zuletzt): E. L. Saak, High Way to Heaven. The Augustinian Platform between Reform and Reformation, 1292–1524, Leiden, Boston, Köln, 2002 (Studies in Medieval and Reformation Thought 89), 741f. Nr. 7. Regest: Potthast Regesta 25210; Digard Boniface VIII 3, 630 Nr. 4983.

100ra Bertholdus episcopus Argentinensis: Confirmatio bullae Johannis XXII papae in favorem ordinis Carmelitarum (prima pars tantum). ›Privilegium fratrum ordinis beate Marie de monte Carmeli‹. Bertholdus dei gracia episcopus Argentinensis recognoscimus per presentes quod nos litteras infrascriptas sanctissimi in Christo patris ac domini domini Iohannis papae vicesimi secundi filis sericeis (Text bricht ab.) Ungedruckt, gesamter Text gestrichen. – 100rb leer.

100va101rb Johannes XXII papa: Bulla 'Inter ceteros ordines' (Avignon, 21.11.1326). ›Privilegium fratrum ordinis beate Marie de monte Carmeli‹. Iohannes episcopus servus servorum dei dilectis filiis generali et universis prioribus et fratribus ordinis beate Marie de monte Carmeli salutem et apostolicam benedictionem. Inter ceteros ordines in agro plantatos ecclesie sacrum vestrum ordinem claris suis exigentibus meritis gerentes in visceribus caritatis ad ea vigilanter intendimus … — … ordinis vestri a vobis electos presentare debebitis contra vos aliquatenus provocetis. Nulli ergo omnino hominum … Si quis autem … Datum Avinione XI kalendas Decembris pontificatus nostri anno undecimo. Druck: Bullarium Carmelitanum plures complectens Summorum Pontificum constitutiones ad ordinem Fratrum … de Monte Carmelo spectantes, Bd. 1, edidit E. Monsignanus, Rom 1715, 66f. Regest: Mollat Jean XXII 6, 375 Nr. 27104.

101va103ra Gregorius XI papa: Bulla 'Exhibita nobis' (Avignon, 31.7.1374, publicata per dominum Johannem de Silvis cum testimonio notarii publici). ›Bulla domini Gregorii undecimi cum processu contra moniales Argentinenses ordinis predicatorum‹. (101va102vb) Textus bullarum. Venerabilibus et religiosis dominabus priorissis et conventibus singularisque monialibus et personis monasteriorum monialium sancti Marci et sancte Katherine ac sancti Nicolai alias sancti Mathei extra muros Argentinensis Iohannes de Silvis decanus ecclesie sancti Agricoli Avinionensis executor quarum tenor talis est: Gregorius episcopus servus servorum dei venerabili fratri episcopo Argentinensi Exhibita nobis … — … Datum Avinione II kalendas Marcii pontificatus nostri anno quarto. Post quarum quidem litterarum apostolicarum presentacionem et recepcionem Nos igitur Iohannes decanus executor prefatus volentes predictum mandatum apostolicum reverenter exequi Datum et actum Avinione in domo habitacionis nostre anno a nativitate domini MCCCLXXIIII indictione XII die ultima mensis Julii pontificatus dicti domini nostri pape anno quarto presentibus discretis viris Petro Hermeti presbytero et Gwilhelmo Scarpiti clerico in dicta sancti Agricoli ecclesia beneficiatis testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. (102vb103ra) Johannes Fabri de Rambertvillari: Testimonum notarii publici. Et ego Iohannes Fabri de Rambertvillari clericus Tullensis diocesis publicus apostolica et imperiali auctoritate notarius … — … requisitus in testimonium premissorum. Druck der inserierten Papstbulle: Urkunden und Akten der Stadt Straßburg, Abt. 1: Urkundenbuch der Stadt Straßburg, Bd. 5: Politische Urkunden von 1332 bis 1380, hrsg. von H. Witte, Straßburg 1896, 842f. Nr. 1111; Rahmentext und abschließender Notariatsvermerk ungedruckt.

103rab Reinboldus Vener: Vidimus litteras cardinalis Johannis de Buccamatiis de beginis in Molsheim (Straßburg, 19.9.1374). ›Privilegium fratrum predicatorum super beginas ad Turrim in Argentina apud predicatores residentes‹. Noverint universi presencium inspectores quod nos iudex curie Argentinensis feria tercia proxima post festum exaltacionis sancte crucis sub anno domini Mo CCCo LXXo IIIIo literas subscriptas vidimus … — … in quarum quidem visionis et perlectionis testimonium sigillum curie Argentinensis presentibus est appensum datum die et anno superius annotatis. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 188–190 Nr. 20 (nach dieser Hs., 85 zum Text). Dazu Heimpel Vener, 96, 99f. Zu Johannes de Buccamatiis (Johannes de Tuscolo, Giovanni Boccamazzo), dem Aussteller des vidimierten Dokuments, vgl. außerdem J. Johrendt, Die Diener des Apostelfürsten. Das Kapitel von St. Peter im Vatikan (11.–13. Jahrhundert), Berlin, New York 2011 (Bibliothek des Deutschen Historischen Instituts in Rom 122), 451f. Nr. 164 u. ö.; W. Maleczek, Die Urkunden des päpstlichen Legaten Johannes Boccamazza, Kardinalbischofs von Tusculum, aus den Jahren 1286 und 1287, in: Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde 59 (2013), 35–132, hier 120 Nr. 83 (Hs. genannt).

103va104ra Lampertus episcopus Argentinensis: Epistula publica de processu contra beginas (Benfeld, 19.8.1374). Lampertus dei et apostolice sedis gracia episcopus Argentinensis dilectis nobis in Christo archipresbyteris … salutem in domino et diligenciam fidelem execucionis subscriptorum. Quamvis sacris canonibus sit interdictum ne quis novum ordinem aut religionem inveniat … — … et per inquisitores heretice pravitatis et alios ad quos pertinet procedi faciemus. Datum Benevelt sabbato post festum assumpcionis beate Marie virginis anno domini Mo trecentesimo LXXo quarto. Druck (zuletzt): Patschovsky Beginenverfolgungen, 171–175 Nr. 14 (nach dieser Hs.). Literatur: Lerner, 85–105 (86, 95 und 96–101 jeweils Hs. genannt); Reichstein, 343–350.

104ra105ra Contradictio monachorum ordinum mendicantium civitatis et dioecesis Argentinensis. ›Contradictio ordinum mendicancium super premissis‹. Reverende pater et domine graciose. Nos religiosi mendicancium ordinum vestrarum civitatis et dyocesis Argentinensis ante supplicacionem et requisicionem subscriptas protestamur … — … eciam invenit eas innocentes et sustinuerunt eas manere in statu quo sunt. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 176–180 Nr. 15 (nach dieser Hs.).

105rava Declaratio processus Lamperti episcopi Argentinensis contra beginas (Straßburg, 1374). Processum nuper per reverendum in Christo patrem et dominum episcopum Argentinensem contra Beginas emissum … — … cum hoc eis sit per privilegium a sede apostolica concessum. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 180–182 Nr. 16 (nach dieser Hs.).

105va106rb Interrogatorium contra beginas (Straßburg, 1374). Interrogentur begine seu sorores volentes parere mandatis domini episcopi et eciam alie quas continget examinari de subscriptis … — … aut alias circumstancias supleat [!] pericia examinantis. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 182–184 Nr. 17 (nach dieser Hs.). Literatur: 2VL 6, 428 (Hs. genannt); Krusenbaum-Verheugen, Figuren der Referenz (s. oben), pass.

106rb107ra Epistula publica ad plebanos dioecesis Argentinensis de beginis (Straßburg, 1374). Item domini mei plebani ante publicacionem processus domini episcopi finito sermone dicatis: Aliqui sunt homines utriusque sexus … — … Item ultimo dicatis: Sicut mandatur michi sic precipio etc. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 185–187 Nr. 18 (nach dieser Hs.).

107ra108va Johannes I episcopus Argentinensis: Epistula publica de processu contra beginas (Straßburg, 13.8.1317). Iohannes dei gracia epicopus Argentinensis universis et singulis abbatibus … ad quos presentes littere pervenerint salutem in eo qui est omnium vera salus. Inter alia officii nostri onera que ad curam dominici gregis nobis commissi pertinent … — … denuncientque vicinis sacerdotibus et tales sicut repulsos in suis parrochiis non admittant. Auch in Cod. Guelf. 279 Helmst., 132v–134v, dort zum Text, außerdem M. Wehrli-Johns, Die Straßburger Beginenverfolgungen (1317–1319) und ihre Nachwirkungen im Basler Beginenstreit (1405–1411): Neue Texte von Johannes Mulberg OP zum Basler Inquisitionsprozeß, in: Meister Eckharts Straßburger Jahrzehnt, hrsg. von A. Quero-Sánchez und G. Steer, Stuttgart 2008 (Meister-Eckhart-Jahrbuch 2), 141–170 (150f. Hs. genannt).

108vab Johannes I episcopus Argentinensis: Epistula ad episcopum Wormatiensem contra beginas (Straßburg, 1317). ›Item de beginis predictis pestiferis duximus statuendum‹. Reverendo in Christo patri domino Wormaciensi episcopo amicorum suorum precipuo Iohannes dei gracia episcopus Argentinensis sincere dilectionis perseveranciam sempiternam. Reverende vestre paternitati cupimus esse notum … — … quod per vestre prudencie curam sollertem universis erroribus destructis ecclesie unitas conservetur. Datum. Auch in Cod. Guelf. 279 Helmst., 134v–135r, dort zum Text.

108vb109ra Johannes I episcopus Argentinensis: De redditibus pro aedificatione hospitalis in Molsheim (Straßburg, 1318). Iohannes dei gracia episcopus Argentinensis omnibus et singulis archipresbyteris per nostram civitatem et dyocesim constitutis salutem in domino. Noveritis nos de consilio bonorum virorum fertonem clericorum nomine legati apostolici … — … diligenter exigi colligi et servari et sic collecta duobus terminis annis singulis Hugoni sigillifero fideliter presentari Datum anno domini Mo CCCo decimo octavo etc. Ungedruckt.

109rarb Johannes I episcopus Argentinensis: De habitu monialium OSB in Eschau (Straßburg, 27.6.1318). Iohannes dei gracia episcopus Argentinensis honorabilibus in Christo abbatisse et conventui monasterii in Eschowe nostre dyocesis Intelleximus quod nonnulle ex vobis contra huiusmodi consilium ius et racionem aliis vestibus inconsuetis uti presumunt … — … ut infra triduum a recepcione presencium dictas vestes penitus abiciatis Datum anno domini Mo CCCo decimo octavo V kalendas Julii. Ungedruckt.

109rbva Johannes I episcopus Argentinensis: Littera de reprobatione beginarum (Straßburg, 18.1.1319). ›Contra statum beginarum‹. Iohannes dei gracia episcopus Argentinensis universis et singulis rectoribus … civitatis et diocesis Argentinensis ad quos presentes litere pervenerint salutem in domino. Licet vicine seu circumiacentes ecclesie cathedrales et alie sive prelati et clerici earundem senciant et hactenus senserint … — … Datum XV kalendas Februarii anno domini millesimo CCCo decimo nono. Druck: Urkunden und Akten der Stadt Straßburg, Abt. 1: Urkundenbuch der Stadt Straßburg, Bd. 2: Politische Urkunden von 1266 bis 1332, hrsg. von W. Wiegand, Straßburg 1886, 331–333 Nr. 376; Patschovsky Beginenverfolgungen, 153f. Nr. 5 (nach dieser Hs.).

109vb110ra Johannes I episcopus Argentinensis: De absolutione mendicantium (Straßburg, 18.1.1319). Iohannes dei gracia episcopus Argentinensis universis et singulis abbatibus … civitatis et dyocesis nostre ad quos presentes litere pervenerint salutem in domino. Nonnullis fratribus Predicatoribus et Minoribus domuum civitatis et dyocesis predictarum ascribitur a multis … — … Datum XV kalendas Februarii anno domini MCCCXIX. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 155f. Nr. 6 (nach dieser Hs.).

110rarb Johannes I episcopus Argentinensis: De reprobatione et de habitu beginarum (Straßburg, 17.2.1319). ›Pro mutacione habitus beginarum‹. Iohannes dei gracia episcopus Argentinensis universis prelatis et clericis religiosis et secularibus per Argentinenes civitatem et dyocesim constitutis salutem in domino. Veridica fide dignorum relacione cognovimus … — … Datum XIII kalendas Marcii anno domini Mo CCCo decimo nono. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 156–158 Nr. 7 (nach dieser Hs.).

110rb111rb Johannes I episcopus Argentinensis: Epistula publica una cum bulla Johannis XXII papae 'Etsi apostolicae sedis' (Straßburg, 18.2.1319). Iohannes dei gracia episcopus Argentinensis universis et singulis rectoribus et perlegisse tenorem qui sequitur: Iohannes episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus salutem et apostolicam benedictionem. Etsi apostolice sedis auctoritas tueri debeat … — … Datum Avinione VII kalendas Marcii pontificatus nostri anno tercio. Nos igitur volentes mandatum apostolicum predictum reverenter exequi Datum XIIII kalendas Julii anno domini Mo CCCo XVIIIIo. Druck: Eubel Bullarium 5, 163f. Nr. 354 (Bulle); Patschovsky Beginenverfolgungen, 160f. Nr. 9 (Publikationsschreiben). Literatur: Mollat Jean XXII 2, 336 Nr. 8987 (Regest); Lerner, 85–96 (Hs. genannt).

111rb112rb Statuta domus beginarum in Innenheim (Straßburg, 14.4.1276). ›Forma que sequitur habent equalem per omnia iste tres domus scilicet ad Turrim dicte et de Offemburg [!] et de Innenheim site apud fratres predicatores Argentinenses in constitucionibus suis et sigillis in [!] instrumentorum ipsorum et in data [!] annorum domini excepto quod cuiuslibet domorum istarum proprie persone singulariter nominantur‹. In nomine patris et filii et spiritus sancti Amen. Nos Mechthildis magistra Adelheidis subpriorissa cetereque sorores in domo que dicitur de Innenheim in Argentina congregate … ad honorem domini nostri Ihesu Christi volentes materiam dissolucionis suspecte et nocive diffugere … — … Actum et datum Argentine anno domini Mo CCo LXXVIo XVIII kalendas Maii. Druck: Mosheim, 158–161 (nach dieser Hs., fehlerhaft); Urkunden und Akten der Stadt Straßburg, Abt. 1: Urkundenbuch der Stadt Straßburg, Bd. 3: Privatrechtliche Urkunden und Amtslisten von 1266 bis 1332, hrsg. von A. Schulte, Straßburg 1884, 27–29 Nr. 78, 79.

112rb114rb Nicolaus IV papa: Bulla 'Supra montem' cum regula fratrum de Poenitentia (Rieti, 18.8.1289). ›Incipit vita et regula fratrum et sororum de penitencia sancti Francisci‹. Nicolaus episcopus servus servorum dei dilectis filiis fratribus et dilectis in Christo filiabus sororibus ordinis fratrum de Poenitencia tam presentibus quam futuris salutem et apostolicam benedictionem. Supra montem katholice fidei quam populos gencium qui ambulabant in tenebris … — … et efficaciter studeat adimplere Datum Reate XV kalendas Septembris pontificatus nostri anno secundo. Druck: Meersseman Dossier (s. oben), 128–142 Nr. VII; dazu 156 Nr. X (Regeltext), 75 Nr. 50 (Bulle); Eubel Epitome, 305f. Nr. LI (falsches Datum).

114rbvb Hartmann Rot: Schreiben an den Rat von Obernai über einen Hostienfrevel (Basel, 6.10.1374). ›Litteras de furto corporis Christi‹. Den wisen bescheiden unsern sundern guoten friunden den meistern unde dem rat von Obern Ehenheim embieten wir Hartman Rot Burgermeister unde der rat von Basel unsern willigen dienst … — … die schulde damit hetten. Datum feria sexta proxima post festum sancti Remigii anno et cetera LXXo quarto. Schreibsprache: Frühneuhochdeutsch (niederalemannisch). Der Basler Rat berichtet, dass der Sohn des Stadtschreibers von Obernai aus dem Franziskanerkloster in Basel sechs geweihte Hostien entwendet und gegessen habe. Von einer strafrechtlichen Verfolgung des noch sehr jungen Täters ist nichts bekannt. Ungedruckt.

114vb115ra Lampertus episcopus Argentinensis: Instrumentum de constitutione domini Henrici de Saxonia in vicarium generalem dioecesis Argentinensis (Straßburg, 16.9.1374). Lampertus dei et apostolice sedis gracia episcopus Argentinensis honorabili nobis in Christo dilecto magistro Heinrico de Saxonia canonico ecclesie Basiliensis salutem et sinceram in domino caritatem. De tue legalitatis industria tueque pericie circumspectione sollicita plenam in domino fiduciam obtinentes … — … Datum Argentine Sabbato ante festum beati Mathey apostoli et ewangeliste sub anno domini Mo CCCo LXXo quarto. Druck: Patschovsky Beginenverfolgungen, 187f. Nr. 19 (nach dieser Hs.).

115rava Urbanus V papa: Bulla 'Sane ne in vinea' (Extravag. com. 5.1.1, Rom, 4.4.1369). Leicht abweichende Fassungen in Cod. Guelf. 353 Helmst., 108vb–109va; 599 Helmst., 199v–202v. Druck: Friedberg 2, 1287f. Vgl. zum Text : Lecacheux Urbain V Nr. 2933; Brown, 416f. (Hs. genannt).

115va118va Philippus Cabassola: De visitatione generali ordinis Clarissarum (Montefiascone, 19.5.1370). Philippus miseracione divina tituli sanctorum Marcellini et Petri presbiter cardinalis fratrum Minorum et sororum sancte Clare ordinum protector a sede apostolica specialiter deputatus venerabilibus et religiosis viris dilectis in Christo fratribus Thome generali et universis provincialibus ministris fratrum Minorum ordinis antedicti salutem et sinceram in domino caritatem. Inter sollicitudines ceteras ad quas nos sedes apostolica convocare dignatur … — … Datum apud Monteflasconem die decimanona mensis Maii anno a nativitate domini Mo CCCo LXXo indictione VIII pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Urbani divina providencia pape V anno octavo. Druck: Wadding Annales Minorum 8, 597–603. Literatur: B. Bughetti, Acta officialia de regimine Clarissarum durante saeculo XIV, in: Archivum Franciscanum Historicum 13 (1920), 89–135, hier 94.

118va119va Reinboldus Vener: Transsumptum bullae Gregorii XI papae 'Ex iniuncto nobis' (Straßburg, 30.12.1374). In dei nomine Amen. Nos Reinboldus de Gamundia officialis Argentinensis notum facimus tenore presencium quorum interest vel intererit … — … rogatus et per dictos Heinricum Diethericum Ottonem et Hugonem instanter requisitus. Die inserierte Papsturkunde separat auch in Cod. Guelf. 315 Helmst., 202ra–va. Druck: Mosheim, 394–398 (nach dieser Hs.); Fredericq 1, 228–231 Nr. 220; Lettres de Grégoire XI (1371– 1378). Textes et analyses, publiées par C. Tihon, Bd. 2 (Nos. 1390 à 2976), Bruxelles 1962 (Analecta Vaticano-Belgica 20), 520 Nr. 2559 (nur die inserierte Papsturkunde); Patschovsky Beginenverfolgungen, 190–195 Nr. 21 (nach dieser Hs., mit der enthaltenen Papsturkunde). Literatur: Heimpel Vener, 100–104.

119va120ra Johannes XXII papa: Bulla 'Ratio recta' (Extravag. com. 3.9.un., Avignon, 13.8.1317). Iohannes episcopus servus servorum dei ad perpetuam rei memoriam. Racio regulata [!] non patitur ut innocentes ad paria cum nocentibus iudicentur … — … Datum Rome [!] sub anno domini Mo CCCo XXIo indictione IIII tempore sanctissimi patris et domini nostri domini Iohannis divina providencia pape XII predicti anno eius quinto mensis Aprilis die XV. Austellungsort und Datum verderbt. Auch in Cod. Guelf. 315 Helmst., 204va–205ra. Druck: Friedberg 2, 1279f. (ohne Datum). Literatur: Brown, 400–403 (Hs. genannt); Patschovsky Beginenverfolgungen, 65f.

120rava Johannes XXII papa: Bulla 'Sancta Romana' (Extravag. Jo. XXII. 7.un., Avignon, 30.12.1317). Auch in Cod. Guelf. 315 Helmst., 202va–203rb, 381 Helmst., 245r–v. Druck: Friedberg 2, 1213; Eubel Bullarium 5, 134f. Nr. 297; Extravagantes, 198–204 Nr. 10. Literatur: Brown, 400–403 (Hs. genannt); M. Wehrli-Johns, Die kanonistischen Kommentare zu den Beginendekreten von Vienne 1311 und ihre Auswirkungen auf die Verfolgung der Beginen und Begarden im 14. Jahrhundert, in: Mystik, Recht und Freiheit. Religiöse Erfahrung und kirchliche Institutionen im Spätmittelalter, hrsg. von D. Mieth und B. Müller-Schauenburg, Stuttgart 2012, 38–50 (48f. Hs. genannt).

120vavb Johannes XXII papa: Bulla 'Quia nonnunquam' (Extravag. Jo. XXII. 14.2, Avignon, 26.3.1322). Auch in Cod. Guelf. 381 Helmst., 246v–247r. Druck: Friedberg 2, 1224; Eubel Bullarium 5, 224f. Nr. 464; Extravagantes, 211–221 Nr. 14. Literatur: Brown, 400–403 (Hs. genannt).

120vb123ra Johannes XXII papa: Bulla 'Ad conditorem canonum' (Extravag. Jo. XXII. 14.3, Avignon, 8.12.1322). Auch in Cod. Guelf. 381 Helmst., 247v–249v. Druck: Friedberg 2, 1225–1229; Eubel Bullarium 5, 233–246 Nr. 486; Extravagantes, 228–254 Nr. 18. Literatur: Mollat Jean XXII 4, 341 Nr. 18088; Brown, 400–403 (Hs. genannt).

123rarb Johannes XXII papa: Bulla 'Cum inter nonnullos' (Extravag. Jo. XXII. 14.4, Avignon, 12.11.1323). Auch in Cod. Guelf. 279 Helmst., 275v (dort zum Text), 381 Helmst., 249v.

123rb124vb Johannes XXII papa: Bulla 'Gloriosam ecclesiam' (Avignon, 23.1.1318, Beginn). Gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut rugam quam Christus dilexit pro qua se ipsum tradidit ut ipsam sanctificaret mundans eciam lavacro aque … — … tam fortiter atque suaviter moderamina indulte potestatis exercens ut in corpore … (Text bricht ab). Aufgrund eines Blattverlustes am Schluss unvollständig. Vollständig in Cod. Guelf. 876 Helmst., 25r–32r. Druck: Eubel Bullarium 5, 137–142 Nr. 302 (hier nur bis 140b). Literatur: Mollat Jean XXII 2, 65 Nr. 6216; P. Nold, Pope John XXII, the Franciscan order and its rule, in: The Cambridge companion to Francis of Assisi, edited by M.J.P. Robson, Cambridge u.a. 2012 (Cambridge companions to religion), 258–272, bes. 263f.; P. Nold, John XXII and history, in: Papst Johannes XXII. Konzepte und Verfahren seines Pontifikats, hrsg. von H.-J. Schmitt und M. Rohde, Berlin, Boston 2014 (Scrinium Friburgense 32), 17–40, bes. 35–37.

125ra–b Johannes XXII papa: Bulla 'In agro dominico' de codemnatione sententiarum magistri Eckhardi (27.3.1329, partim). 12. Swaz die heilige geschrifft sprichet von Christo daz wirt alles vor war geseit … — … rechte ase ob ich oder er wiz were unde ich ez swarcz heisze. Schreibsprache: Frühneuhochdeutsch (niederalemannisch). Der Text ist am Beginn aufgrund eines Blattverlusts unvollständig, es fehlen die Sätze 1–11. Druck: J. L. Mosheim, Institutiones historiae ecclesiasticae antiquae et recentioris…, Helmstedt 1755, 552–554, Anm. p und s (teilweise, nach dieser Hs.); Patschovsky Beginenverfolgungen, 195–198 Nr. 22 nach dieser Hs.). Literatur: Meister Eckhart: Die deutschen und lateinischen Werke. Die lateinischen Werke, Bd. 5: Acta Echardiana, hrsg. und komm. von L. Sturlese, Stuttgart 2006, 596–600 Nr. 65 (597 Hs. genannt, Sigle d); G. Fournier, Maître Eckhart en Sorbonne, ou un exemplaire insoupçonné de la constitution In agro dominico. Pour une histoire de la transmission de la constitution In agro dominico, in: Bulletin de philosophie médiévale 51 (2009), 75–112 (102, 111 Hs. genannt); G. Fournier, Une réception paradoxale. La constitution ›In agro dominico‹ dans le manuscrit Bernkastel-Kues, St. Nikolaus Hospital, Hs. 21, in: Meister-Eckhart-Jahrbuch 11 (2017), 259–289 (276 Hs. genannt). – 125v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bremond/Ripoll Bullarium Bullarium Ordinis Fratrum Prædicatorum opera Thomæ Ripoll editum et ad autographam fidem recognitum, variis appendicibus, notis, dissertationibus ac tractatu de consensu bullarum illustratum a P. F. Antonino Bremond, Bd. 1–8, Rom 1729–1740
Brown J. Brown, The "Extravagantes communes" and its Medieval Predecessors, in: A Distinct Voice. Medieval Studies in Honor of Leonard E. Boyle, OP, hrsg. von Ders. und W. P. Stoneman, Notre Dame/Ind. 1997, 373–436
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
Digard Boniface VIII G. Digard, Les registres de Boniface VIII. Recueil des bulles de ce pape publiées ou analysées d’après les manuscrits originaux des archives du Vatican, Bd. 1–4, Paris 1884–1939
Dondaine A. Dondaine, Le manuel de l’Inquisiteur (1230–1330), in: Archivum Fratrum Praedicatorum 17 (1947), 85–194, ND in: Ders., Les hérésies et l'Inquisition, XIIe–XIIIe siècles. Documents et études, edité par Y. Dossat, Aldershot 1990 (Variorum collected studies series 314), 85–194
Eubel C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi sive summorum pontificum, S. R. E. cardinalium, ecclesiarum antistitum series…, Bd. 1: Ab anno 1198 usque ad annum 1431; Bd. 2: Ab anno 1431 usque ad annum 1503, Münster/Westf. 1898–1914
Eubel Bullarium Bullarium Franciscanum sive Romanorum pontificum constitutiones, epistolae, diplomata tribus ordinibus Minorum, Clarissarum, Poenitentium a Seraphico patriarcha Sancto Francisco institutis ab eorum originibus ad nostra usque tempora concessa, hrsg. von C. Eubel, Bd. 5–7, Rom 1898–1904
Eubel Epitome Bullarii Franciscani Epitome sive summa bullarum in ejusdem bullarii quattuor prioribus tomis relatarum, hrsg. von C. Eubel, Quaracchi 1908
Extravagantes Extravagantes Iohannis XXII, hrsg. von J. Tarrant, Città del Vaticano 1983 (Monumenta iuris canonici. Series B: Corpus collectionum 6)
Flacius Catalogus 1562 M. Flacius Illyricus, Catalogus testium veritatis, qui ante nostram ætatem Pontifici Romano eiusque erroribus reclamarunt, iam denuo longe quam antea & emendatior & auctior editus…, Basel und Straßburg 1562 (VD16 F 1294)
Fredericq P. Fredericq, Corpus documentorum inquisitionis haereticae pravitatis Neerlandicae. Verzameling van stukken betreffende de pauselijke en bisschoppelijke inquisitie in de Nederlanden, Bd. 1–5, Gent, ’s-Gravenhage 1889–1902
Friedberg E. Friedberg, Corpus iuris canonici, 2 Bde., Leipzig 1879 und 1881
Germania Benedictina Germania Benedictina, hrsg. von der Bayerischen Benediktiner-Akademie München in Verbindung mit dem Abt-Herwegen-Institut Maria Laach, Bd. 1–, St. Ottilien 1994–
Handschriften-Verzeichnisse Aus neueren Handschriften-Verzeichnissen. Zur Geschichte der Waldenser, Begharden, Wiklefiten, Hussiten usw., in: Monatshefte der Comenius-Gesellschaft 1 (1892), 131–147
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Haucap-Nass Gerwin von Hameln A. Haucap-Nass, Der Braunschweiger Stadtschreiber Gerwin von Hameln und seine Bibliothek, Wiesbaden 1995 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 8)
Heimpel Vener H. Heimpel, Die Vener von Gmünd und Straßburg 1162–1447. Studien und Texte zur Geschichte einer Familie sowie des gelehrten Beamtentums in der Zeit der abendländischen Kirchenspaltung und der Konzilien von Pisa, Konstanz und Basel, Bd. 1–3, Göttingen 1982 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 52)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Jordan Clément IV Les registres de Clément IV (1265–1268). Recueil des bulles de ce pape, publièes ou analysèes d'après les manuscrits orginaux des archives du Vatican par E. Jordan, Bd. 1, Paris 1893 (Bibliothèque des Ecoles Françaises d'Athènes et de Rome 11)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Lecacheux Urbain V P. Lecacheux, G. Mollat, Lettres secrètes & curiales du pape Urbain V (1362–1370) se rapportant à la France, Paris 1955 (Bibliothèque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome. Série 3,5)
Lerner R. E. Lerner, The Heresy of the Free Spirit in the Later Middle Ages, Berkeley, Los Angeles, London 1972
Meier Barfüßerschule L. Meier, Die Barfüßerschule zu Erfurt, Münster/Westf. 1958 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 38,2)
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
Mollat Jean XXII Jean XXII (1316–1334): Lettres communes, analysées d’après les registres dits d’Avignon et du Vatican par G. Mollat, D. Lesquen et al., Paris 1904–1959 (Lettres communes des papes d'Avignon: Bibliothèque des Écoles Françaises d'Athènes et de Rome, Série 3, 1bis)
Mosheim J. L. von Mosheim, De Beghardis et Beguinabus commentarius. Fragmentum ex ipso ms. auctoris celeberrimi libro editum, duplici apparatu et indice necessario locupletavit G. H. Martini, Leipzig 1790
Nürnberg GNM 2,1 Die Handschriften des Germanischen Nationalmuseums Nürnberg, Bd. 2: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Teil 1: Hs 17a–22921, beschrieben von H. Hilg, Wiesbaden 1983 (Kataloge des Germanischen Nationalmuseums Nürnberg)
Olson O. K. Olson, Matthias Flacius and the survival of Luther's reform. Second edition with corrections, Minneapolis 2011
Patschovsky Anfänge A. Patschovsky, Die Anfänge einer ständigen Inquisition in Böhmen. Ein Prager Inquisitoren-Handbuch aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts, Berlin, New York 1974 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 3)
Patschovsky Beginenverfolgungen A. Patschovsky, Straßburger Beginenverfolgungen im 14. Jahrhundert, in: DA 30 (1974), 56–198
Patschovsky Passauer Anonymus A. Patschovsky, Der Passauer Anonymus. Ein Sammelwerk über Ketzer, Juden, Antichrist aus der Mitte des 13. Jahrhunderts, Stuttgart 1968 (Schriften der MGH 23)
Patschovsky Quellen Quellen zur böhmischen Inquisition im 14. Jahrhundert, hrsg. von A. Patschovsky, Weimar 1979 (MGH Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters 11)
Pertz Handschriften G. H. Pertz, Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, ein Nachtrag zum Archiv VI, 3 ff., in: Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtkunde 7 (1839), 221–226
Potthast Regesta Regesta pontificum Romanorum inde ab anno post Christum natum MCXCVIII ad annum MCCCIV, 2 Bde., hrsg. von A. Potthast, Berlin 1874 und 1875
Reichstein F.-M. Reichstein, Das Beginenwesen in Deutschland. Studien und Katalog, Berlin 2001 (Wissenschaftliche Schriftenreihe Geschichte 9)
Sbaralea Bullarium Bullarium Franciscanum Romanorum Pontificum. Constitutiones, epistolas ac diplomata continens …, Bd. 1–4, hrsg. von J. H. Sbaralea, Rom 1759–1768, ND Graz 1983–1984
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Thomson Checklist W. R. Thomson, Checklist of papal letters relating to the three orders of St. Francis, Innocent III – Alexander IV, in: Archivum Franciscanum Historicum 64 (1971), 367–580
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Voigt J. Voigt, Beginen im Spätmittelalter. Frauenfrömmigkeit in Thüringen und im Reich, Köln, Weimar, Wien 2012 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Thüringen, Kleine Reihe 32 = Schriftenreihe der Friedrich-Christian-Lesser-Stiftung 27)
Wadding Annales Minorum Annales Minorum seu trium ordinum a S. Francisco institutorum…, auctore Luca Waddingo Hiberno …, editio secunda …, Bd. 1–15, Rom 1731–1740, ND Quaracchi 1931
Walsh Scholar K. Walsh, A Fourteenth Century Scholar and Primate. Richard Fitz Ralph in Oxford, Avignon and Armagh, Oxford 1981
Weimar 2 Bibliographien und Kataloge der Herzogin-Anna-Amalia-Bibliothek zu Weimar. Die lateinischen Handschriften bis 1600, Bd. 2: Quarthandschriften (Q), beschrieben von M. Eifler, Wiesbaden 2012
ZfdA Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur, Stuttgart 1 (1876) –

Revisions:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)
  • Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog. (lesser, 2023-01-15)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil II.
  • Search the OPAC for further literature.
  • Search for further entries in the research documentation.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information