de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 324 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.)
Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen).
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Sermones 'Parati'. Jacobus de Voragine. Johannes Contractus

Papier — 316 Bl. — 28,5–29 x 20,5–21,5 cm — Hildesheim, Diözese — 15. Jh.

Aus vier Teilen zusammengesetzt: I 1ra67v, II 68ra193vb, III 194ra304vb, IV 305ra314vb. Lagen: 4 VI (48). VI+1 (61). III (67). 4 V (107). V+2 (119). 2 V (139). V+1 (150). VI (162). V+1 (172)! V+1 (182)! V+1 (193). VI (205). VI–1 (216). 4 VI (264). VII (278). VI (290). VII (304). V (314). Bleistiftfoliierung modern: 1314, je ein ungez. Schaltzettel mit Nachträgen nach Bl. 170 und Bl. 176.

Laut den Reklamanten befanden sich die Teile II–IV zunächst in einem nicht erhaltenen Einband. Dieser wurde bei der Ergänzung mit Teil I durch einen spätgotischen Holzdeckelband mit ungefärbtem Schweinslederüberzug ersetzt. Der Bezug wurde vermutlich zweitverwendet, da auf VD und HD Perforationen und Druckspuren von Schonernägeln erkennbar sind, aber keine Löcher im Holz selbst. Der Bezug von Rücken und HD wurde beim Ablösen durch Einschnitte beschädigt. Streicheisenlinien. Einzelstempel Adler, natürlich: EBDB s000232. Rosette, ein Blattkranz, fünfblättrig: EBDB s007686. Rosette, drei Blattkränze, fünfblättrig: EBDB s006871. Vogelpaar, Köpfe zugewendet: EBDB s009230. Aus der Werkstatt "Hauptwerkstatt Wöltingerode" (EBDB w000260). Zwei Kapital- und drei Doppelbünde. Zwei Riemenschließen mit Stiftlager in einfacher Gabelform, Lager und Haken identisch.

Als Makulatur unter dem vorderen, leeren Spiegelbl. nicht näher identifizierbare Reste eines niederdeutschen Inkunabeldruckes.

Herkunft: Der Codex gehörte zunächst wie Cod. Guelf. 412 Helmst. dem wohl aus Goslar stammenden Conradus Odenhusen, Besitzvermerk auf dem VS: Dominus Conradus Odenhusen alias Jacopes dedit. Angehörige der Familien Odenhusen und Iacop[p]es (Jacobs) sind im 15. Jahrhundert mehrfach in Goslar nachgewiesen, vgl. F. Bonhoff, Goslarer Schoßregister von 1457, in: Zeitschrift der Zentralstelle für Niedersächsische Familiengeschichte 7 (1925), 145–158, hier 153 Nr. 335, 157 Nr. 868, 879; S. Graf, Das Niederkirchenwesen der Reichsstadt Goslar im Mittelalter, Hannover 1998 (Quellen und Studien zur Geschichte des Bistums Hildesheim 5), 74, 422, 444f., 484. Ob Conradus Odenhusen auch zu den Schreibern der Hs. gehörte, ist nicht bekannt. — Später wie Cod. Guelf. 412 Helmst. dem Zisterzienserinnenkloster Wöltingerode geschenkt, wo der Codex offenbar neu eingebunden wurde. Für die Wöltingeroder Provenienz spricht auch der Schenkungsvermerk, der von der gleichen Hand auch in Cod. Guelf. 412 Helmst. und 457 Helmst. eingetragen wurde, vgl. dazu auch Kreutz, 78–80. — Seit dem 14.3.1572 mit den übrigen Buchbeständen des Konvents in der Wolfenbütteler Hofbibliothek, 1614 in deren Gesamtkatalog von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 284 [279]) unter den Papalia Miscellanea als Sermones manuscripti mit der Signatur V 10 nachgewiesen. 1618 in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 10r) als Sermones de Sanctis. In breter, weiß, mit clausuren unter den Theologici [MSSti] in folio beschrieben, auf dem VS entsprechende Helmstedter Signatur T. 233. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 232 genannt.

Heinemann Nr. 359. — Rüthing 196. — Kreutz, 28, 47f., 65, 79f., 192 Nr. 4.

I

Papier — 67 Bl. — 29 × 21,5 cm — Wohldenberg — 1469

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE2910-PO-74431, DE2730-PO-74439 (beide 1468). Lagen: 4 VI (48). VI+1 (61). III (67). Reste von Reklamanten. Bl. 56 gez. Schaltzettel mit Textnachtrag, misst noch 19,5 x 13 cm. Schriftraum: 22,5 × 16 cm, zweispaltig (Spalten 7 cm breit), 46–52 Zeilen. Jüngere gotische Kursive von einem Hand, Textualis als Auszeichnungsschrift. Rubriziert, rote Lombarden. 1ra schlichte, federgezeichnete Initiale P über 14 Zeilen mit rot gekerntem Knospenfleuronnée und Halbpalmetten im Buchstabenkörper und zwei großen, flachen, lappig gekerbten Blättern im Binnenfeld; die Kontur der Initiale ist mit Fibrillen besetzt, die jeweils aus 3 (2,1) rot gekernten Perlenanhäufungen hervorwachsen.

1ra66vb Sermones 'Parati' de sanctis cum sermonibus aliunde adscitis. Paratus sum et non turbatus [Ps 118,60]. Verba ista possunt esse beati Andree in quibus respondet vocacioni salvatoris qui eum vocavit … — … et sic sancta Katharina in domino requievit cui est honor et potestas per infinita seculorum secula Amen. ›Deo gracias‹. Anno domini Mo CCCCo LXIX in Woldenberge finitus et scriptus est. Insgesamt 63 Sermones von Andreas (S1) bis Katharina (S85). Nach Schneyer 4, 538–548, sind mit Initium nachweisbar: Nr. 174–176, 178–181, 183, 185, 187, 188, 192, 196, 199–206, 208–213, 215–217, 219, 220, 222–226, 229–234, 236, 243, 242, 244, 246, 248–250, 253, 254. Die Textschlüsse sind häufig modifiziert oder ergänzt, einige wenige Predigten sind gekürzt. Die gesamte Predigtreihe auch in Cod. Guelf. 674 Helmst., 172r–307v; Auszüge in Cod. Guelf. 160 Helmst. Zu Ausgaben und Literatur der Paratus-Sammlungen vgl. bei Cod. Guelf. 297 Helmst., 1ra–119vb. – Ergänzend sind folgende Stücke eingefügt:
(13vb14va) Peregrinus de Oppeln: Sermo in festo beatae Agnetae virginis (S18). ›De beata Agneta sermo‹. Vgl. Schneyer 4, 458 Nr. 119.
(14va15vb) Peregrinus de Oppeln: Sermo in festo sancti Vincentii martyris (S19). ›De sancto Vincencio‹. Vgl. Schneyer 4, 458 Nr. 120.
(15vb17rb) Peregrinus de Oppeln: Sermo in festo conversionis Pauli apostoli (S20). ›De sancto Paulo‹. Vgl. Schneyer 4, 458 Nr. 121.
(18rb19vb) Sermo in festo purificationis BMV (S21). ›Sequitur de eodem‹. Postquam impleti sunt [Lc 2,22]. Notandum quod dominus precepit Levitici VIIo [!] quod mulier que suscepto semine filium pepererit immunda erat ad septem dies … Gekürzt auch in Cod. Guelf. 674 Helmst., 203v.
(26ra27va) Sermo in festo annuntiationis BMV (S28). ›Item [de] annunciacione‹. Dilectus meus [Ct 4,1]. Verba ista sunt beate Marie virginis in quibus glorificatur filium dei concepisse … Fehlt bei Schneyer und in den Drucken, ist aber in anderen 'Paratus'-Sammlungen überliefert, z. B. in Mainz, StB, Hs. I 47, 257rb–258rb (Mainz 1, 99); Cod. Guelf. 674 Helmst., 221r–224r.
(39rb40ra) ›Sermo de divisione apostolorum‹ (S97). Ecce ego mitto [Mt 10,10]. Et potest hoc verbum predicari in divisione apostolorum quod ayt ecclesia ad laudem dei qui misit eos … Fehlt bei Schneyer und in den Drucken, ist aber in anderen 'Paratus'-Sammlungen überliefert, vgl. Cod. Guelf. 674 Helmst., 251r–253r.
(44rb45va) ›De sancto Dominico‹ (S54). Enoch placuit [Sir 44,16]. Enoch interpretatur ambulans in deo et significat Dominicum qui cum deo ambulavit et ideo eum in celestem paradisum transtulit … Ähnliches Incipit bei einer Predigt zur Translatio sancti Francisci (S73) in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 69, 249vb (Lüneburg 2, 131).
(55vab, 57ravb) Sermo in festo Michaelis archangeli (S70). Schneyer 9, 896 Nr. 146 (aus Cod. Guelf. 23.26 Aug. 4°, 267r–269r).
(56rv) Vita brevis sancti Lamberti episcopi. ›De sancto Lamberto‹ (S134). Sanctus Lambertus ex parentibus preclaris Traiectensi urbe oriundus et literis sacris eruditus Theodardo eiusdem urbis episcopo traditur … — … transferens a Traiecto pontificalia et locum martirii eius basilica superedificata decoravit. Rogemus. Vermutlich Epitome von BHL 4680. Mit identischem Initium auch in Darmstadt, ULB, Hs. 1088, 20r–21r (Darmstadt 5,1, 135); geringfügig abweichend und in Lektionen gegliedert in Cod. Guelf. 413 Helmst., 52vb–53vb. – 67r leer.

67v Probationes pennae. In verschiedenen Schriftformen dreimal der Vermerk: Hec scripta sunt michi neglecta, darunter unter der Rubrik ›Hec Berneherdus‹ vier Verse aus dem pseudobernhardinischen, möglicherweise Bernardus Morlanensis zugehörigen "Carmen paraeneticum de contemptu mundi" (vgl. Walther I 2521; Bloomfield 693; Walther I 13854, diese Verse auch separat überliefert, vgl. Walther II 20894, 23872); Druck: PL 1307A–1314C, hier 1311B. Alle Nachträge von der gleichen ungelenk wirkenden Hand wie der Besitzeintrag auf dem VS.

II

Papier — 128 Bl. — 29 × 21,5 cm — Hildesheim, Diözese — 15. Jh., 1. Viertel

Wasserzeichen: Glocke, zwischen zwei Bindedrähten, ohne Beizeichen, Klöppel mit der Kontur des Randes verschmolzen: WZIS DE2730-PO-40874, DE2730-PO-40885 (beide 1415). Glocke, zwischen zwei Bindedrähten, Klöppel mit der Kontur des Randes verschmolzen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume (nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen, Nase und weiteren Gesichtsmerkmalen, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS CH0780-PO-80740 (1416), DE8085-PO-80813 (1414), DE4620-PO-80817 (1415). Leopard: Briquet 3554 (1398–1414). Lagen: 4 V (107). V+2 (119). 2 V (139). V+1 (150). VI (162). V+1 (172)! V+1 (182)! V+1 (193). Kustoden auf dem Fußsteg der ersten Rectoseite jeder Lage: 213. Bl. 115 (gez. Schaltzettel mit Nachtrag) misst nur 9 x 21,5 cm; Bl. 118 (gez. Schaltzettel mit Nachtrag) misst 10,5 x 21,5 cm; Bl. 185 (gez. Schaltzettel mit Nachtrag) misst nur 4,5 x 20,5 cm. Die ungez. Schaltzettel mit Nachträgen, eingeheftet nach Bl. 170 und Bl. 176, messen 6,5 x 21,5 cm bzw. 7,5 x 21,5 cm. Schriftraum: 23–24 × 16–17 cm, zweispaltig (Spalten 7–8 cm breit), 45–50 Zeilen. Jüngere gotische Kursive von einer Hand, schlichte, roh wirkende Textualis als Auszeichnungsschrift, Marginalien und Nachträge von mehreren weiteren Händen. Rubriziert, rote Lombarden.

68ra193vb Jacobus de Voragine: Legenda aurea multis capitulis sive mutata sive breviata et interpolata legendis aliunde adscitis. Universum tempus huius vite in quatuor distingwitur scilicet in tempus deviacionis … — … imperator nimio contra eos furore repletus increpare eos cepit cur ab una puel[la] (Text bricht ab). Textbestand: Maggioni LA cap. 1–19, 21, 101, 22–26, 28, 31, 34, 36, 35, 37–46, 48–52, 54, 55, 165 (teilweise), 56, 57, 59, 62–77, 80–82, 97, 83–86, 89–96, 99, 100, 102, 106, 107, 109–123, 127, 129–131, 134–137, 139, 141–144, 149, 150, 152, 154–163, 165–168. Der zugrundeliegende Text ist der als V* bezeichneten Fassung zuzuordnen, deren Eingriffe hier nicht eigens dokumentiert werden. Darüber hinaus sind alle längeren Kapitel umgearbeitet und stark gekürzt, teilweise nachträglich durch Marginalien wieder ergänzt. Die Mitüberlieferung und einige Rubriken (76ra und 130va) legen den Schluss nahe, dass es sich hier um eine homiletische Bearbeitung des Textes handelt. Orts- und Personennamen sind häufig bis zur Unkenntlichkeit verlesen. Die zahlreichen eingefügten Viten erweitern den Text zu einem Legendar der Diözese Hildesheim. Druck: Maggioni LA, 3–153, 155–160, 683–687, 161–186, 198–200, 219–221, 227–229, 233–237, 230–232, 238–306, 309–343, 355–369, 374–390, 1184–1187, 391–402, 413f., 443f., 446–451, 459–477, 480–531, 536–555, 670–675, 536–599, 616–639, 643–648, 650–657, 663–669, 681f., 688, 701–710, 718–737, 745–791, 811–837, 841–856, 873–884, 886–890, 900–907, 924–938, 951–953, 955–960, 965–968, 977–979, 986–1001, 1003–1008, 1010–1015, 1041–1049, 1051f., 1059–1062, 1073–1077, 1079–1086, 1088, 1090–1155, 1180–1184, 1188–1208. Parallelüberlieferung und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 289 Helmst., 1ra-250vb. – Gegenüber Maggioni LA abweichende Gesamttexte:
(90rbva) ›De sancto Marcello episcopo‹. Mortuo Dyocleciano filius eius Maximianus precepit ut christiani ubicumque inventi fuissent punirentur … — … ubi post multas dies serviendo emisit spiritum. Weitgehend wörtlicher Auszug aus den Lectiones II und III zum Marcellusfest des dominikanischen Heiligenoffiziums, gedruckt in: Le sanctoral du lectionnaire de l’office Dominicain (1254–1256). Édition et étude d’après le ms. Rome, Sainte-Sabine XIV L1 "Ecclesiasticum officium secundum ordinem fratrum praedicatorum", hrsg. von A.-E. Urfels-Capot, Paris 2007 (Mémoires et documents de l’École des Chartes 84), 181f. Dazu BHL Inédits, 359. Ersetzt Maggioni LA cap. 20, 154.
(189ra191rb) ›De sancta Elizabeth domina‹. Mirabilis deus in sanctis suis et sanctus in omnibus operibus suis dominus noster electos suos inhabitans operatur in ipsis … — … senciens et sanum et sue procuratrice salutis dominum benedixit. In dieser Form unbekannte Epitome der Elisabethvita Dietrichs von Apolda (BHL 2496), besteht im einzelnen zumeist aus wörtlichen Auszügen von cap. I,3–5, 8; II, 4, 7, 9; III, 4; VI, 10, VIII, 1–4, 6, 9, 17, vergl. mit: Dietrich von Apolda, 27–29, 32f., 37, 40f., 42f., 56, 95, 109–113, 114, 116f., 127f. Das Wirken Elisabeths in Marburg (190rab) ist aus anderen Quellen, u. a. BHL Novum Suppl. 2510c, Druck: E. Waldapfel, Egy ismeretlen Szent Erzsébet-legenda az admonti bencés kolostor könyvtárából, in: Magyar Könyvszemle NS 38 (1931), 64–70, hier 68, zusammengefügt. Ersetzt Maggioni LA cap. 164, 1156–1179. – Gegenüber Maggioni LA zusätzliche Legenden:
(71vb72rb) ›Barbare‹. Temporibus Maximiani imperatoris erat quidam vir inclitus sed paganus nomine Dyoscorus et huic erat unica filia vocabulo Barbare que studebat in divinis officiis … — … igne celitus veniente consumptus est ita ut nec pulvis de eo sit inventus. Auch in Cod. Guelf. 388 Helmst., 10vb–11rba. BHL 917.
(73rb74va) De conceptione BMV et illatione eius in Hildensem. ›De concepcione Marie virginis‹. Adventus reliquiarum sancte Marie virginis in Hildensem que a Lodewico imperatore pio facta est … — … ipsius si quid aliter sapio paratus iudicio misericorditer emendare valete. Eine bislang nur hier nachgewiesene Kompilation aus der "Fundatio ecclesiae Hildensemensis" (s. unten, 303v) und dem Brief Bernhards von Clairvaux an die Kanoniker von Lyon über die Empfängnis Mariae (ep. 178). Vgl. Fundatio ecclesiae Hildensemensis, in: MGH SS 30/2, 939946, hier 941f., und Bernardi opera, Bd. 7, Rom 1974, 388–392.
(84rbvb) ›De sancta Eufrosina virgine‹. Apud Alexandriam sancte Eufrosine virginis. Hec in Alexandria a patre Paphnucio et matre sterili per preces cuiusdam sancti patri[s] nata est … — … ipso quoque post annos decem mortuo prope filiam sepelierunt eum. Die sonst unbekannte Vita ist aus dem Martyrologium des Ado Viennensis (PL 123, 209D) und einem Vitentext ähnlich BHL Novum Suppl. 2725e kompiliert. Dem Martyrolog entspricht auch die Zuordnung zum 1. Januar.
(90rab) Vita sanctorum Chrysanthi Mauri et Dariae. ›Crisancti Mauri martirum‹. Rome sanctorum Crisanti Mauri et Darie qui tempore Numeriani imperatoris sub iudice Celerino Rome passi sunt … — … martirii gloriam acceperunt inter quos erat Theodorus et Marianus et plurimi clericorum. Weitgehend wörtlich aus dem Martyrologium des Ado Viennensis kompiliert. Druck (mit abweichendem Incipit und offenbar verlesenem Explicit): PL 123, 407B–408D. Literatur: CALMA 1, 46 Nr. 3.
(91ra) ›Prisce virginis‹. Beata Prisca virgo nobilis Romana terciodecimo etatis sue anno missa est a Dyocleciano imperatore in templum Appollinis sacrificare … — … eam capite truncari fecit. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 36, 251va (Lüneburg 2, 73); Frankfurt/M., StUB, Ms. Praed. 43, 15rb (Frankfurt 1, 98). BHL Inédits, 370.
(94rab) Translatio sancti Epiphanii. ›Epiphanii confessoris‹. Apud Ticinum Ytalie urbem que est Papya dicitur natale Epiphanii episcopi et confessoris. Hic vir sanctus a Gendebendo [!] rege Burgendionum [!] redisset … — … tempore primo Ottonis imperatoris a venerabili episcopo Otwyno cum corpore sancte Speciose Hyldensem est translatus. Der unikal überlieferte Text kombiniert eine Bearbeitung von BHL 2572 mit einer martyrologähnlichen Einleitung. Der vollständige Text mit ähnlichem Explicit in Cod. Guelf. 419 Helmst., 253vb–255rb.
(95ra) ›Emerenciane‹. Emerenciana que fuerat collectanea [sic, recte: collactanea] beate Agnetis virgo sanctissima licet kathecumina constanter et intrepida contra sevientes paganos stabat immobilis … — … ad se sepulturam sanctorum aliquas excitaret. Literatur: BHL 2527.
(95ra) ›Thimothei apostoli‹. In Epheso civitate sancti Thimothei apostoli. Thimotheus patre gentili matre vero Hebrea fideli natus sanctitate et moribus precipuus … — … martir spiritum reddidit eius et a me Paulus mencionem faciens in epistola sua ad ipsum scripta. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 36, 252ra (Lüneburg 2, 73). Ohne das Martyrolog-Incipit (vgl. Ado Viennensis, PL 123, 220B) in Michelstadt, Nicolaus-Matz-Bibliothek, D 687, 58ra–b (Michelstadt, 52).
(96vb97rb) Vita sancti Praeiecti (Epitome). ›De sancto Proiecto [!] martire‹. In die conversionis Pauli Preiecti martiris Avernensis episcopi. Hunc cum mater Elegia gestaret in utero per lateram euntem vidit sangwinem effusum … — … et memoriam eorum exaltans monasterium virorum in predicto loco Vulfico [!] constituit ubi Preiectus miraculis coruscat. Auch in Cod. Guelf. 419 Helmst., 248vb–249va. Aus der Vita BHL 6916 kompiliert. Der verderbte Ortsname im Explicit ist Volovicus (Volvic).
(97rbvb) ›De sancto Policarpo‹. In Smirna sancti Policarpi episcopi et martiris discipuli beati Iohannis qui ab eo ordinatus Smirne episcopus tocius Asye princeps fuit … — … passi sunt autem cum eo et alii duodecim ex Philadelfia venientes apud prefatam urbem. Weitgehend wörtlich aus dem Martyrologium des Ado Viennensis kompiliert. Kürzer auch in Cod. Guelf. 275 Helmst., 49rb–va; weitgehend identisch in Cod. Guelf. 75.8 Aug. 2°, 52ra–vb. Druck: PL 123, 221B–222C.
(97vb) ›De sancto Valerio sacerdote‹. Post venerabilem obitum Eucharii beatus Valerius in sacerdotali ministerio ei succedit … — … corpori sancti Eucharii coaptaverunt et cum divinis laudibus condiderunt. Besteht weitgehend wörtlich aus dem Kapitel 5 der "Vita Eucherii Valerii et Materni" (BHL 2655). Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 36, 252rb (Lüneburg 2, 73). Druck: AA SS Jan. 2, 921.
(99va104ra) Vita sanctae Aldegundis. ›Allegundis‹. Anno dominice incarnacionis circiter evoluto sexcentesimo tricesimo circa hec tempora non longe multum Romane sedi apostolice presidentibus per successiones pontificibus Honorio Severino Iohanne Theodorio Martino imperante … — … adiuvante gratia conditoris qui misericorditer operatur in sanctis suis qui dat virtutem et fortitudinem plebi sue benedictus Deus Amen. Literatur: BHL 247.
(104rab) ›De sancta Brigida virgine‹. Sancta Brigida a christianis nobilibus parentibus orta a sua puericia bonarum rerum studiis inolevit … — … tandem beata Brigida in die kalendarum Februarii mensis obdormivit in domino. Offenbar eine erheblich bearbeitete und gekürzte Epitome von Cogitosus: Vita sanctae Brigidae. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 36, 246rb–vb (Lüneburg 2, 73); eine längere ähnliche Fassung in Cod. Guelf. 75.8 Aug. 2°, 58va–59vb. Literatur: BHL 1457; CPL 2147; BCLL 302; CALMA 2, 651 Nr. 1; BHL Inédits, 173.
(107vb109va) ›Dorothee virginis beate‹. In diebus illis in provincia Capadocie [!] Cesaria in civitate erat quedam puella nomine Dorothea cotidie castitati sobrietati humilitati mansuetudini ieiuniiis et oracionibus insistebat … — … ipse glorificatur in eis qui patri sanctoque spiritui consubstancialis et coeternus cum eis et in eis vivit et regnat deus per omnia secula seculorum Amen. BHL Novum Suppl. 2323c.
(109vb) ›Appollonie virginis‹. Quinto ydus Februarii in Allexandria virginis sancte Appollonie que sponte in regnum [sic, recte: ignem] sibi constitutum prosiliit … — … et ignem quem minabantur sponte prosiliit. Weitgehend wörtlich aus dem Martyrologium des Ado Viennensis entnommen. Auch in Cod. Guelf. 75.8 Aug. 2°, 69rb. Druck (hier ergänzt): PL 123, 228A.
(109vb110ra) ›Scholastice virginis‹. Quarto ydus Februarii sancte Scholastice sororis sancti Benedicti abbatis que ad fratrem semel in anno venire consueverat … — … ad Gallias est translatum et in territorio Cenomannensi venerabiliter repositum. Epitome der auch sonst in diesem Kontext überlieferten Vita. Mit dem gleichen Schlusssatz zur Translatio auch in Berlin, SBBPK, Ms. Magdeb. 26, 213ra–b (Berlin 4,1, 92). Druck: Graesse LA, 885–887. Literatur: BHL 7514; BHL Inédits, 173.
(113va114rb) ›Ghertrudis virginis‹. In Vigella [sic, recte: Nivella] monasterio sancte Ghertrudis virginis. Hec fuit filia Pipini regis filii Karuli Magni [!] regis Tytuberga extitit soror Grimoaldi maioris domus … — … et in cespite gramineo ostenditur. Epitome einer längeren Fassung, die mit identischem Incipit und Explicit in Cod. Guelf. 75.8 Aug. 2°, 87va–89vb, überliefert ist. Inhaltlich analog ist BHL 3493.
(119va120ra) Carmen rhythmicum de passione domini. ›Item de passione domini‹. Ad honorem nominis tui Ihesu Christe | Passionis ordinem liber tradit iste | Sicut rei seriem dant ewangeliste | Narrando supplicia dulcis agoniste … — … Hanc da Christe omnibus tuam passionem | Devote legentibus non ferre mucronem | Extremi iudicii quorum ad agonem | Assis tui tribuens vultus visionem. 30 Vagantenstrophen, welche durch Marginalien und Rubriken auf die Tagzeiten der Karwoche verteilt sind, beginnend mit Sabbato in ramis. Auch in Cod. Guelf. 29.7 Aug. 4°, 140v–142v, dort anstatt Strophe 30 zwei bislang unbekannte Strophen. Druck: AH 31 Nr. 58. Literatur: Walther I 354.
(122vab) ›De sancto Tyburcio‹. Rome inter duos lauros natale sancti Tiburcii martiris. Hic fuit filius Cromacii urbis prefecti quem cum patre sanctus Sebastianus ad fidem convertit … — … et in eodem loco a quodam parente christiano sepultus est tercio ydus Augusti. Als Incipit zu BHL Novum Suppl. 8286d dient hier der Martyrologeintrag von Beda Venerabilis (PL 94, 1003A). Die längere Fassung vgl. unten, 158vb–159rb.
(122vb123rb) ›De sancto Valeriano‹. Valerianus igitur et Tyburcius elemosinis insistebant et sanctorum corpora quos Almachius prefectus occidebat sepulture tradebant … — … corpus inter episcopos sepelivit et domum suam in ecclesiam ut rogaverat consecravit. Passa est autem circa annos domini CC XXIII tempore Alexandri imperatoris. Weitgehend wörtlicher Auszug aus der "Passio sanctae Caeciliae" der Legenda aurea. Druck: Maggioni LA cap. 165 (teilweise), 1184–1187.
(125vab) ›Walburgis virginis‹. Walburgis virginis sancte in Eistad [!]. Hec de Anglorum gente oriunda Wildibaldi episcopi Eystadensis et Wynibaldi abbatis soror fuit … — … ubi florent oraciones beate Walburgis virginis nunc et semper. Auch in Berlin, SBBPK, Ms. Magdeb. 26, 330ra–b (Berlin 4,1, 96).
(125vb126ra) ›Alexandri‹. Aurelianus imperator sanctum Alexandrum papam quintum a beato Petro apostolo iussit pro confessione fidei levari … — … Aurelianus lingwam suam masticans exspiravit horum autem sanctorum natalis est quinto nonas Martii. Ungedruckte Bearbeitung des 4. Kapitels der Passio BHL 266.
(127vb128rb) ›In deposicione sancti Godehardi‹. Deposicio sancti Godehardi episcopi et confessoris. Hic in Attensi [!] monasterio literis imbutus est … — … cuius corpus Bernhardus episcopus postea transtulit. Zum Text vgl. die Parallelüberlieferung bei Cod. Guelf. 289 Helmst., 79rb–80ra, außerdem in Cod. Guelf. 220.1 Extrav., 51r–52r, dazu M. Giese, Goslars legendäre Gründung durch Gundelcarl. Eine neue Textversion nach der verlorenen Sächsischen Kaiserchronik?, in: DA 65 (2009), 547–564, hier 554f.
(133rb134ra) ›Servacii episcopi‹. Sancti Servacii Tungrensis episcopi. Hic ex provincia Armenie oriundus patre Memminerii [!] matre Memelia [!] fuit qui propinqui salvatoris secundum carnem esse feruntur … — … donec industria et devocione fidelium supra sancta eius membra ecclesia est fabricata. In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(134rbva) Passio sanctorum Cantii Cantiani et Cantianillae. ›Cancianorum‹. In Aquileia sanctorum martirum Cancii Canciani et Cancianille. Hii preclari vere Aniciorum origine regali ex Carnapio principe bono patre meliores extitere filii … — … sacerdos venerandus Zoylus collegit sanctorum corpora et replens aromatibus sicque demum apto illos locavit in loculo. Vgl. den vollständigen Text in Cod. Guelf. 353 Helmst., 301rb–303ra. Eine Bearbeitung von BHL 1548.
(134vb135ra) ›De sancto Erasmo‹. Tercio nonas Junii in Camp[a]nia sancti Erasmi episcopi et martiris qui iussu impii Dyocleciani primo plumbatis gravissime cesus … — … vocante domino martyr clarus sancto fine quievit. Weitgehend wörtlich aus dem Martyrologium des Ado Viennensis kompiliert. Druck: PL 123, 279C–D.
(135ravb) ›Bonifacii‹. Sancti Bonifacii episcopi Maguntini et martiris hic nacione Anglicus a parentibus est puer literarum studiis traditus … — … sacerdotes qui cum eo trucidati sunt in ecclesia Traiectensi fideles condigne reposuerunt. Mit identischem Incipit in Greifswald, BGM, XXVI.E.103, 187vb–188rb (Greifswald, 113).
(137ra–b) ›Albani martiris‹. Maguncie sancti Albani martiris. Theonestus cum sociis suis Albano et Urso a Philippo persecucionem Ateranorum [!] fugiens Romam venit ad apostolorum limina … — … iuxta civitatem in ecclesia sancti Iohannis Baptiste reposuerunt. In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(137rbvb) ›Decem milium militum‹. Adrianus et Antonius Romani imperatores fuerunt audito quod Agadirenses et Eufratenses ipsis rebellare cepissent irati magnum excercitum collegerunt … — … passus est autem Hermolaus archiepicopus qui eosdem martires baptisaverat. Zum Text vgl. Cod. Guelf. 289 Helmst., 85rb–86rb.
(143va144va) ›Odolrici episcopi et confessoris‹. In Augusta civitate Almanie sancti Odolrici episcopi et confessoris. Hic in Almania ex parentibus nobilibus Hubaldo et Triburga [!] extitit oriundus … — … cuius corpus in ecclesia beate Affre sicut ordinavit a sancto Volfango Ratisponendi [!] episcopo est sepultum. Mit identischem Incipit in Frankfurt/M., StUB, Ms. Barth. 166, 107vb–109ra (Frankfurt 2, 371). Literatur: BHL Novum Suppl. 8366f; BHL Inédits, 377.
(144va–b) Passio sancti Kiliani et sociorum eius (Epitome). ›Kiliani Colonati et‹. Verbipolis [!] sanctorum martirum Kyliani Colonati et Totnati [!]. Beatus Kylianus Scotorum genere nobili sed fide nobilior a puericia literarum studiis est traditus … — … quem ibi episcopum Bonifacius instituit regnante Pipino in Francia orientali. Bearbeitung von BHL 4661.
(146rbva) ›Divisio apostolorum‹.Divisio apostolorum idibus Julii a multis sollempniter celebratur quia ea die post ascensionem domini XIIIo anno per mundum divisi asseruntur … — … altera ad sanctum Paulum cum summa diligencia reponitur et veneratur. Auch in Greifswald, BGM, XXXVII.E.109, 15ra–16ra (Greifswald, 136). Druck: W. Hug, Zum Feste der Divisio apostolorum, in: Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 10 (1930), 162–168, hier 167f., in dieser Hs. fehlt § 2. Literatur: BHL Novum Suppl. 654lb.
(151vb152rb) ›Panthaleonis martiris‹. Apud Nicomediam natale sancti Panthaleonis martiris. Hic filius Eustorgii Nicomedensis fuit quem literis optime erudiri fecit … — … iussit eciam eos qui crediderant decollari. In dieser Form bislang nur noch in Cod. Guelf. 413 Helmst., 4ra–5ra, nachgewiesen.
(153vb155va) ›Oswaldi regis ac martiris‹. In Vigella [sic, recte: Anglia] beati regis Oswaldi et martiris. Hic filius Elfridi regis Northanhumborum [!] qui licet divine religionis ignarus fortissimus omni gente Britarum terrasque eorum Anglorum regibus subiugavit … — … ubi illa obdormiens sanitatem integram curata reparavit. Epitome aus den Oswald betreffenden Stellen von Beda Venerabilis: Historia ecclesiastica gentis Anglorum, bes. 1,15; 3,1–3, 6, 9–13; 4,14, ergänzt um einige Miracula. Weitgehend identisch in Cod. Guelf. 413 Helmst., 11va–13ra; eine kürzere Fassung in Cod. Guelf. 289 Helmst., 132va–b (vgl. dort zum Text).
(155vab) ›De sancta Affra martire‹. Apud Reciam civitatem Augustam sancte Affre martiris. In qua civitate Vertissus [sic, recte: Narcissus] fugiens persecucionem Dyocleciani venit et intravit domum meretricis Affre … — … martirium compleverunt Hylaria Digna et Eumena et Euprepia. Als Incipit zur Epitome von BHL 108 dient hier der Martyrologeintrag von Ado Viennensis (PL 123, 318B). Druck der vollständigen Fassung: Mombritius 1, 31–34.
(156va) ›De sancto Romano martire‹. Rome sancti Romani martiris. Hic per verba beati Laurencii dum in tormentis esset credidit et cepit dicere … — … et collegit corpus et sepelivit in cripta in agro Verano. Exzerpt aus der im Martyrologium des Ado Viennensis tradierten Laurentiusvita (BHL 4762), leicht verändert. Druck: AA SS Aug. 2, 410B–E.
(158vb159rb) ›Tyburcius martir‹. Rome inter duos lauros natale sancti Tyburcii martiris. Hic fuit filius Cromacii urbis prefecti quem cum patre sanctus Sebastianus ad fidem convertit … — … et in loco eodem a quodam parente christiano sepultus est tercio ydus Augusti. Eine kürzere Fassung mit identischem Incipit und Explicit vgl. oben, 122va–b.
(161rb162ra) ›De sancto Bernwardo‹. Beati Bernwardi deposicionis die Anselmus viginti sex annis in Danis devotus hermita vidit cum anima celestia petivit … — … campanis concrepantibus totum translacionis diem cum gaudio deduxerunt. Eine Zusammenstellung von Bernwardmirakeln aus dem Schluss der sog. editio Wolfherii von Thangmars Bernwardvita (BHL 1254, Druck: MGH SS 4, 782, Anm. c) sowie aus modifizierten Teilen der "Narratio de canonisatione et translatione sancti Bernwardi" (BHL 1259, Druck: Leibniz Scriptores 1, 469477 Nr. XXXII, in der Reihenfolge cap. 5, 6, 13, 15, 14, 36, 18, 17, 32, 14, 7, 20, 38, 12, 35 und 31). Der Schlusssatz entstammt den "Miracula sancti Bernwardi episcopi Hildesheimensis", cap. 13 (BHL 1256, Druck: MGH SS 4, 784f.). Ein weiteres eingefügtes Mirakel über die Wiederauffindung eines verlorenen wertvollen Schwertes ist ungedruckt. Eine vollständigere Fassung in Cod. Guelf. 353 Helmst., 275vb–284rb, dort auch zur weiteren Überlieferung mit Literatur.
(162vb163ra) Passio sancti Magni episcopi Tranensis. ›De sancto Magno‹. Sanctus Magnus in Apulea natus a pauperibus. Cum crevisset rogaverunt eum parentes ut pasceret alienorum oves … — … sic enim abscisione membrorum martir migravit ad Christum. Bearbeitung von BHL 5169. Druck des alternativen Schlusses: AA SS Aug. 3, 706–716, hier 707D.
(163rava) ›De sancto Auctore episcopo‹. Veredica patrum tradicione cognovimus quod Ghertrudis filia Ecberti marchionis Saxonie relicta comitis Henrici de Northeym qui et pingwis dicebatur … — … marchionissa viam universe carnis quinto ydus Decembris feliciter est ingressa. Stark gekürzte Fassung von BHL 748, der Prolog fehlt. Die Langfassung mit Prolog vgl. in Cod. Guelf. 1049 Helmst., 1r–16r; eine ebenfalls gekürzte Fassung vgl. in Cod. Guelf. 419 Helmst., 246ra–247va.
(176vb) ›Duorum Ewaldorum‹. Duo quidam presbiteri de nacione Anglorum venerunt ad provinciam antiquorum Saxonum si forte aliquos ibidem predicando Christo acquirere possent … — … passi sunt autem prefati sacerdotes et famuli Christi quinto nonas Octobris. Zusammengestellt aus Beda Venerabilis: Historia ecclesiastica gentis Anglorum 5,10,2–3. Druck: Histoire ecclésiastique 3, 58–60. Vgl. BHL 2803.
(177vb178va) ›De sancto Columbano‹. Columbanus vir christianissimus causa peregrinandi Yberiam [!] egrediens inter alios duodecim assumpsit sibi comitem beatum Gallum … — … animam plenam fidelibus reddidit bonis inhesuram perhennibus. Anspruchslose, stark gekürzte Fassung der Gallusvita des Walahfridus Strabo, vgl. zu Ausgaben und Literatur in Cod. Guelf. 322 Helmst., 118v–142v.
(179vb180rb) ›Severi episcopi et confessoris‹. [R]avenne sancti Severi episcopi et confessoris. Severus in laycali habitu diu constitutus uxorem duxit nomine Vincenciam … — … et Sardicensi consilio interfuit. Auch in Cod. Guelf. 413 Helmst., 74va–75rb. Incipit ähnlich BHL Inédits, 373. Vgl. Frankfurt/M., StUB, Ms. Barth. 4, 314va–316ra (Frankfurt 2, 15); Nürnberg, StB, Cent. III, 69, 95ra–vb (Nürnberg StB 2,1, 218); Basel, UB, B IX 19, 221vb–222vb (Basel 2, 312).
(180rbva) ›Severini episcopi‹. Apud Coloniam Agrippinam sancti Severini episcopi eiusdem civitatis. Beatus Severinus Coloniensis episcopus condempnato Affrato [!] Arriano a beato Maximino Treverorum episcopo in antistitem est consecratus … — … quod hodie dicitur proverbium sanctum Severinum domi esse episcopum. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 36, 210rb–vb (Lüneburg 2, 72).
(180vab) ›Crispini et Crispiniani‹. In Galliis civitate Suessionis Crispini et Crispiniani martirum. Sub Dyocleciano et Maximiano hii sancti Rome oriundi ad predicandum verbum vite civitatem Suessionis pervenerunt … — … edificaverunt ei autem ecclesiam in qua exuberant beneficia sanctorum. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 36, 210rb–211rb (Lüneburg 2, 72). BHL Inédits, 178.
(187rab) ›De sancto Martino papa‹. Natale sancti Martini pape. Hic de civitate Tudertina provincia Tuscie sedit annos sex mensem unum dies XXVI … — … undecim dyaconos episcopos per diversa loca XXXIII. Weitgehend identisch und in Lektionen gegliedert in Cod. Guelf. 413 Helmst., 88rb–va. Leicht gekürzte Fassung der Vita BHL 5595.
(191rbvb) ›In deposicione sancti Bernwardi‹. Beatus Bernwardus in onere sive in honore pontificali suscepto quanta continencia corpus coegit iuvenile ad virtutum culmen dici non potest … — … obiit autem anno domini Mo XXIIo anno ordinacionis sue trecesimo primo. Bisher unbekannte Epitome der Bernwardvita von Thangmarus Hildesheimensis (BHL 1253), beinhaltet im einzelnen Teile bzw. Zusammenfassungen von cap. 5, 6, 17, 19, 23, 24, 26, 27, 51, 46, 9, 54. Druck: MGH SS 4, 759761, 766f., 769771, 780, 778, 762, 781.

III

Papier — 111 Bl. — 29 × 21,5 cm — Hildesheim, Diözese — 15. Jh., 1. Viertel

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE5655-PO-67470 (1416, weitere Typen nicht nachweisbar). Zwei Schlüssel im Kreis, einkonturiger Schaft: WZIS DE2730-PO-121555 (1418). Lagen: VI (205). VI–1 (216). 4 VI (264). VII (278). VI (290). VII (304). Kustoden auf dem Fußsteg der ersten Rectoseite jeder Lage: 1419, XXXXII. Schriftraum: 23 × 16 cm, zweispaltig (Spalten 7–7,5 cm breit), je nach Hand 42–50 Zeilen. Jüngere gotische Kursive in verschiedener Ausprägung von drei Händen, Hand 1: Hauptteil 194ra290vb; Hand 2: 291ra301ra; Hand 3: 301rb304vb. Nachträge 304vb von einer vierten Hand in Bastarda. Rote Lombarden.

194ra242ra Collectio sermonum de sanctis et de commune sanctorum. Insgesamt 86 Sermones von Andreas (30.11., S1) bis Clemens (23.11., S84), vielfach jeweils zur Evangelien- und Epistellesung des Festtags, dazu Stücke zum Commune sanctorum. Im einzelnen sind enthalten:
(194rab) Sermo de sancto Andrea (S1). Venite post me [Mt 4,19]. Legitur in evangelio hodierno quod Ihesus ambulavit iuxta stagnum Genazareth quod dicitur mare Galilee
(194rbvb) ›Alius sermo‹ (S1). Corde creditur [Rm 10,10]. Apostolus dicit ad Hebreos XIo quod sine fide est impossibile hominem placere deo [Hbr 11,6]
(194vb195va) Sermo de sancto Andrea (S1). Erat Andreas [Io 1,40]. Scribitur quod Iohannes Babtista vidit quadam die Ihesum ambulantem et dixit de eo
(195va196rb) Sermo de sancto Andrea (S1). Vidit Ihesus [Mt 4,18]. Legitur in evangelio hodierno cum Ihesus ambularet iuxta mare id est iuxta stagnum Galilee vidit duos fratres piscatores scilicet Petrum et Andream
(196rbva) Sermo de sancto Andrea (S1). Vidit Ihesus [Mt 4,19]. Scribitur ad Romanos septimo capitulo quos deus predestinavit hos et vocavit et quos vocavit hos et iustificavit [Rm 8,30]
(196va197ra) ›De sancto Nicolao‹ (S3). Beatus vir qui timet [Ps 111,1]. Unde scribitur Proverbiorum XXVIIIo: Pavor autem non facit hominem bonum [Prv 28,14]
(197rab) ›Alius‹ (S3). Quis est hic [Sir 31,9]. Salomon Proverbiorum 27 [!] hortatur dicens: Laudamus viros gloriosos [Sir 44,1] viles non sunt laude digni et quia tanta fama volat in ecclesia
(197rbvb) ›De sancta Lucia‹ (S7). Domine deus meus [Sir 51,13]. Salomon Proverbiorum XVIIIo: Turris fortissima nomen domini ad ipsum currit iustus et exaltabitur [Prv 18,10]
(197vb198rb) ›De sancto Thoma‹ (S8). Vide manus meas [Io 20,27]. Legitur in hodierno evangelio quod dominus post resurrectionem suam eadem die secundum glosam apparuit discipulis suis absente Thoma
(198rbvb) ›Alius‹ (S8). Quia vidisti [Io 20,29]. Dicit apostolus ad Romanos quarto quod credenti fides reputabitur ad iusticiam [Rm 4,5]
(198vb199va) ›De sancta Agnete‹ (S18). Quam pulchra [Sap 4,1]. Apostolus comparat virtuosos luminaribus celi I ad Corinthios XV dicit: Alia claritas solis alia claritas lune alia stellarum [I Cor 15,41]
(199va200ra) ›De conversione sancti Pauli‹ (S20). Conversum est [Os 11,8]. Dominus loquens peccatoribus a se aversis Jeremie XVo dicit: Si converteris convertam te [Ier 15,19] quod dicit: Si converteris a peccato convertam te ad me
(200rava) ›Alius‹ (S20). Vas electionis … [Act 9,15]. Scribitur et ad Thymotheum secundo: In magna domo non sunt vasa aurea et argentea sed eciam lignea et lutea [II Tim 2,20]
(200va201ra) ›De purificacione Marie virginis‹ (S21). Postquam impleti [Lc 2,22]. Sicut audistis in hodierno evangelio legitur quod Maria post sui purgacionem
(201ravb) ›Alius‹ (S21). Cum inducerent [Lc 2,27]. Propheta in Psalmo centesimo tercio dicit: Cantabo domino in vita mea psallam deo meo [Ps 103,33]
(201vb202rb) ›De sancta Agatha‹ (S22). Veni de Libano [Ct 4,8]. Scribitur Ecclesiastici XXXIIo: Ornamentum gracie accipias coronam [Sir 32,3] quia gracia promovet hominem ad bona opera
(202rbvb) ›Alius‹ (S22). Surge amica [Ct 2,13]. Scribitur Sapiencie quarto capitulo: O quam pulchra est casta generacio [Sap 4,1]
(202vb203rb) ›In cathedra sancti Petri‹ (S23). Exaltent eum [Ps 106,32]. Dicit propheta Amos quarto capitulo quod deus nichil fecerit nisi revelaverit secretum suum ad aures prophetarum suorum [Am 3,7]
(203rb203vb) ›Alius‹ (S23). In cathedra seniorum [Ps 106,32]. Scribitur Ecclesiastici XLIIIIo: Laudemus viros gloriosos [Sir 44,1] videlicet apostolos et precipue Petrum quem Christus ad suam familiaritatem vocans
(203vb204rb) ›Alius‹ (S23). Ego dico [Mt 16,18]. Legitur in hodierno evangelio quod dominus interrogavit discipulos suos quem ipsum dicerent homines esse et illi dixerunt alii Iohannem Baptistam alii Helyam
(204rb205ra) ›De sancto Mathya‹ (S24). Et cecidit sors [Act 1,26]. Legitur in epistola hodierna ad missam quod post Christi ascensionem apostolis in cenaculo congregatis dixit Petrus: Viri fratres oportet ex hiis qui nobiscum sunt
(205rava) ›De sancto Gregorio‹ (S25). Vir sapiens [Sir 37,27]. Scribitur Sapiencie quarto capitulo: Sapienciam qui abicit infelix est [Sap 3,11] quia per eam consequitur homo bona multa
(205va206ra) ›De annunciacione Marie virginis‹ (S28). Ave Maria [Lc 1,28]. Scribitur XIIIo Iob: Homo natus de muliere intus replebitur multis miseriis [Iob 14,1]
(206rava) ›De sanctis Philippo et Iacobo‹ (S32). Laudemus viros [Sir 44,1]. Scribit Aristoteles tercio Ethicorum quod aliqui laudantur in operibus cum turpia et contumeliosa pro magnis et bonis sustinent [Arist. eth. Nic. 3,2]
(206vb207rb) ›De invencione sancte crucis‹ (S33). Omne lignum [Ez 31,8]. Scribitur Ysaia XLo: Forte lignum et imputribile elegit artifex sapiens [Is 40,20] sed sapientissimus artifex est ipse deus
(207rbvb) ›In nativitate sancti Iohannis Baptiste‹ (S44). Priusquam te formarem [Ier 1,5]. Scribitur Ecclesiastici XXIIIo: Domino deo antequam crearentur omnia sunt agnita [Sir 23,29]
(207vb208va) ›Alius de eodem‹ (S44). Ego vox [Lc 3,4]. Legitur in evangelio Iohannis primo capitulo quod Iohannes Baptista cum tante perfectionis esset ut putaretur a multis quod ipse esset Christus
(208va209ra) ›De sanctis Petro et Paulo‹ (S46). Fecit deus [Gn 1,16]. Dominus loquebatur apostolis suis Matthei quinto: Vos estis lux mundi [Mt 5,14] quia doctrinis et exemplis mundum spiritualiter illuminaverunt
(209rava) ›Alius de eisdem‹ (S46). Quomodo ceciderunt [II Sm 1,25]. Hortatur sapiens Ecclesiastici quarto dicens usque ad mortem certa pro iusticia [Sir 4,33]
(209va210rb) ›In commemoracione sancti Pauli‹ (S46/2). Placuit ei [Gal 1,15]. Scribitur ad Corinthios septimo: Unumquemque sicut vocavit dominus ita ambulet [I Cor 7,17] quia non eodem modo nec ad idem opus omnes vocavit
(210rb211ra) ›De sancta Margareta‹ (S47). Inauris aurea [Prv 25,12]. Scribit Aristoteles quinto topicorum quod omnes transferentes se secundum aliquam similitudinem se transferunt [Arist. top. 6,2]
(211ravb) ›In divisione apostolorum‹ (S97). Qui sunt hii [Is 60,8]. Hortatur nos apostolus ad Colossenses tercio dicens: Que sursum sunt sapite [Col 3,2] nam quibuscumque illa sapiunt eorum mentes et desideria semper ad se trahunt
(211vb212rb) ›De sancta Maria Magdalena‹ (S49). Intravi domum [Lc 7,44]. Legitur in hodierno evangelio cum dominum quidam phariseus invitasset et sederet veniens peccatrix mulier Magdalena rigavit pedes eius lacrimis et capillis suis
(212rb) ›De sancto Iacobo‹ (S50). Nescitis quid petatis [Mt 20,22]. Beatus Iacobus in epistola sua capitulo quarto dicit: Petitis et non accipietis eo quod male petatis [Iac 4,3]
(212rbvb) ›Alius‹ (S50). Potestis bibere [Mt 20,22]. Dicit apostolus I ad Corinthios 10o quod duplex est calix unus est calix demoniorum [I Cor 10,20] quo dyabolus propinat homini dulce potum culpe
(212vb213va) ›Alius de eodem‹ (S50). Sedere autem [Mc 10,40]. Legitur in hodierno evangelio quod mater Iohannis Ewangeliste et Iacobi cuius hodie festum colimus cum intellexisset dominum in sua passione
(213va214ra) ›De sancto Petro ad vincula‹ (S52). Petrus quidem [Act 12,5]. Legitur in hodierna epistola quod Herodes rex volens placere Iudeis decollavit Iacobum fratrem Iohannis Ewangeliste
(214rava) ›Alius‹ (S52). Et ceciderunt cathene [Act 12,7]. Dicit propheta in Psalmo: Mirabilis deus in sanctis suis [Ps 67,36] quia multa mirabilia in eis et per eis exercuit
(214va215rb) ›Alius‹ (S52). Iustum a peccatoribus [Sap 10,13]. Iustus cum ceciderit non collidetur quia dominus supponit manum suam [Ps 36,24]
(215rbvb) ›De sancto Laurencio‹ (S56). Liberasti me [Sir 51,6]. Scribitur Ecclesiastis octavo capitulo: Sunt iusti quibus mala proveniunt quasi opera egerint impiorum [Ecl 8,14] eo quod mali semper persequuntur bonos
(215vb216va) ›Alius‹ (S56). Qui odit animam suam [Io 12,25]. Secundo Regum quarto [!]: Deus non vult animam perire sed magis salvare [II Sm 14,14] cum igitur debeat nostra voluntas divine voluntati conformari
(216va217ra) ›Alius‹ (S56). Igne me exanimasti [Ps 16,3]. Scribitur in epistola prima Petri IIIo: Melius est benefacientes pati quam malefacientes [I Pt 3,17] quia per hoc quod malefacientes puniuntur
(217ravb) ›In assumpcione beate virginis‹ (S59). Ego quasi vitis [Sir 24,23]. Scribitur Osee XXIIIIo [!]: Ex me fructus tuus inventus est [Os 14,9] et possunt esse verba celestis patris per prophetam loquentis ad beatam virginem Mariam
(217vb218rb) ›Alius de eadem‹ (S59). Que est ista [Ct 3,6]. Legitur Iudith XIo quod Holofernes princeps regis Nabuchodonosor ammirans pulchritudinem et eloquenciam ipsius Iudith dixit: Non est talis mulier super terram [Idt 11,19]
(218rb219ra) ›De sancto Bartholomeo‹ (S61). Pellem pro pelle [Iob 2,1]. Cum dyabolus permissione dei abstulisset beato Iob omnia que habuit insuper filios et filias eius occidisset
(219rava) ›In decollacione Iohannis Baptiste‹ (S64). Iustus periit [Ecl 7,16]. Scribitur Ecclesiastici secundo: Qui timent dominum custodiant mandata illius [Sir 2,19]
(219va220ra) ›In nativitate virginis Marie‹ (S65). Sapiencia edificavit [Prv 9,1]. Scribitur Ecclesiastici XLIIo: Gloria domini plenum est opus eius [Sir 42,16] quia opus commendat opificem
(220ravb) ›Alius de eadem‹ (S65). Orietur stella [Nm 24,17]. Scribit apostolus prime ad Corinthios quod est alia claritas solis alia claritas stellarum [I Cor 15,41] per solem Christum per stellas alios sanctos significans
(220vb221rb) ›De exaltacione sancte crucis‹ (S66). Ego dominus exaltavi [Ez 17,24]. Iohannis XVIo Christus insinuans modum sue passionis dixit: Ego si exaltatus fuero a terra omnia traham ad me ipsum [Io 12,32]
(221rbvb) ›Alius de eadem‹ (S66). Exaltabitur baculus [Is 10,15]. Scribitur Ezechielis XVo: Ego dominus exaltavi lignum humile [Ez 17,24] hoc est humile lignum sancte crucis quod propheta baculum vocat
(221vb222rb) ›De sancto Matheo‹ (S67). Non egent qui sani [Lc 5,31]. Legitur in hodierno ewangelio cum dominus vocasset Matheum a theolonio et ipse relictis omnibus sequeretur eum [Lc 5,28]
(222rbva) ›Alius de eodem‹ (S67). Non veni [Lc 5,32]. Scribitur Iohannis XXIo quod Petrus et quidam alii discipuli quos dominus de piscacione ad se vocaverat post Christi passionem ad piscacionem redierunt [Greg. M. in euang. 14,1]
(222vab) ›Alius de eodem‹ (S67). Vidit Ihesus [Mt 9,9]. Scribit propheta in Psalmo: De celo prospexit dominus id est de celo veniens respexit super omnes filios hominum [Ps 52,3]
(222vb223rb) ›De angelis‹ (S70). Laudate dominum [Ps 148,2]. Legitur Apokalipsi quod vox de celo exivit dicens: Laudem dicite deo nostro omnes servi eius [Apc 19,5]
(223rb223vb) ›Alius de eisdem‹ (S70). Michael princeps [Dn 12,1]. Dicit Ysidorus in libro de summo [bono] quod inter angelos distancia est potestatum et per graduum dignitatem sunt eis ministeria distributa [Isid. sent. 1,10,14]
(223vb224rb) ›Alius de eisdem‹ (S70). Angeli eorum [Mt 18,10]. Legitur in hodierno ewangelio quod discipuli Ihesu interrogaverunt eum quis maior esset in regno celorum
(224rb225ra) ›De sancto Jeronimo‹ (S71). Vir fidelis multum laudabilis [Prv 28,20]. Scribitur Ecclesiastici XIo: A me mortuum [sic, recte: Ante mortem] ne laudes hominem [Sir 11,30] sed tamen secundum Gregorium duplici de causa est utilius hominem post mortem laudare quam in vita
(225rava) ›De sancto Luca‹ (S75). Salutat vos Lucas medicus [Col 4,14]. Scribitur Ecclesiastici Xo: Brevem langworem prescidit [!] medicus [Sir 10,12] langwor autem duplex est corporalis [et] spiritualis similiter et medicus
(225va226ra) ›Alius de eodem‹ (S75). Misimus fratrem [II Cor 8,18]. Legitur in cronica Eusebii quod in magna caristia sub gladio imperatorum sancti et fideles nimia fame premebantur
(226ravb) ›De Symone et Iuda apostolis‹ (S78). Misit eos [Lc 10,1]. Salomon Ecclesiastici quarto dicit: Melius est esse simul duos quam unum habet enim emolumentum societatis sue [Ecl 4,9]
(226vb227rb) ›Alius de eisdem‹ (S78). Per manus [Act 5,12]. Scribitur primo Regum sexto [!] quod homo videt ea que apparent deus autem intuetur cor [I Sm 16,7] et ideo secundum ea que videt sepe iudicat
(227rb228ra) ›Alius de eisdem‹ (S78). Si diligitis [Io 14,15]. Scribitur Canticorum octavo: Si dederit homo omnem substanciam domus sue pro dilectione quasi nichil despiciat eam [Ct 8,7]
(228ra228va) ›De omnibus sanctis‹ (S79). Vidi turbam [Apc 7,9]. Christus dixit Iohannis XIIIIo: In domo patris mei mansiones multe sunt [Io 14,2]. Domus autem patris eius constat esse celestem habitacionem suam
(228va229rb) ›Alius de eisdem‹ (S79). Regnum obtinuerunt [Dn 7,22]. Scribitur Luce XXIIo [!] quod Christus discipulis suis dixit: Complacuit patri meo vobis dare regnum [Lc 12,32]. Cum ergo rex dicatur a regno non regnum a rege
(229rb230ra) ›Alius de eisdem‹ (S79). Diligite dominum omnes sancti eius [Ps 30,24]. Scribitur Deuteronomio Xo quod dominus tuus petit nisi ut diligas eum ex toto corde tuo [Dt 6,5]
(230ravb) ›De sancto Martino‹ (S81). Exaltavi electum de plebe mea [Ps 88,20]. Scribitur Proverbiorum 18o [!]: In exaltacione iustorum multa gloria [Prv 28,12] et non solum apud homines qui ipsos honorant sed pocius apud deum
(230vb231rb) ›Alius de eodem‹ (S81). Beatus vir [Iac 1,12]. Scribitur Ecclesiastici XXIIIIo [!]: Qui non est temptatus quid sit nescit [Sir 34,9] enim quomodo se habeat ad deum vel deus ad ipsum
(231rbvb) ›Alius de eodem‹ (S81). Oportet episcopum [I Tim 3,2]. Apostolus Paulus monet Tymotheum episcopum dicens Tymothei quarto capitulo: Exemplum esto fidelium [I Tim 4,12] verbo et exemplo conversacionis
(231vb232va) ›De sancta Elizabeth‹ (S82). Mulier timens [Prv 31,30]. Proverbiorum XIIIIo scribit: Mulier sapiens edificat domum suam [Prv 14,1] quod oportet intelligi de interiori domo anime in qua deus habitat
(232va233ra) ›Alius de eadem‹ (S82). Viduis bonum est sicut esse [I Cor 7,8]. Sapiencie septimo [!] scribitur: Non possum esse continens nisi deus det [Sap 8,21]
(233rava) ›De sancta Cecilia‹ (S83). Non est digna [Sir 26,20]. Dicit Paulus apostolus ad Romanos octavo: Qui in carne sunt deo placere non possunt [Rm 8,8] id est qui preter legitimam copulam carnaliter et luxuriose vivunt deo placere non possunt
(233va234rb) ›De sancto Clemente‹ (S84). Intraverunt aque [Ps 68,2]. Dicit apostolus ad Tymotheum capitulo tercio quod omnes qui volunt pie vivere in Christo persecucionem pacientur [II Tim 3,12] sicut multi sanctorum
(234rbvb) ›Incipit commune de apostolis‹ (C2). Ego vos elegi de mundo [Io 15,19]. Scribit propheta in Psalmo: Beatus quem elegisti et assumpsisti [Ps 64,5] etc. Ipse enim ab eterno novit eos quos pre ceteris elegit de hoc mundo
(234vb235rb) ›Alius de eisdem‹ (C2). Nimis honorati … [Ps 138,17]. Aristoteles quarto Ethicorum dicit quod honor est premium virtutis et non attribuitur nisi bonis [Arist. eth. Nic. 4,7]
(235rb236ra) ›Alius de eisdem‹ (C2). In omnem terram [Ps 18,5]. Scribitur Proverbiorum XXVIIIo: Vir fidelis multum laudabitur [Prv 28,20] et quia apostoli multum fideles erant coram deo et hominibus ideo vox laudis eorum non solum ad unam gentem sed et per totum mundum insonuit
(236ravb) ›De ewangelistis‹ (C3). In medio [Apc 4,6]. Cum Iohannes Ewangelista missus esset in exilium propter verbum dei in Pathmos insulam vidit per revelacionem in spiritu hostium [!] in celo apertum
(236vb237rb) ›Alius de eisdem‹ (C3). Animal primum simile fuerit leoni [Apc 4,7]. Apostolus primo [!] Corinthiorum XVo dicit: Si Christus non resurrexisset inanis esset fides nostra [I Cor 15,14] quia fundamentum fidei christiane maxime intelligitur in resurrectione Christi
(237rbvb) ›Alius‹ (C3). Et secundum animal simile vitulo [Apc 4,7]. Scribitur Ezechielis primo capitulo quod quatuor animalia sibi in visione apparuerunt quorum quodlibet habet quatuor facies [Ez 1,15] scilicet faciem hominis faciem bovis faciem leonis et faciem aquile
(237vb238rb) ›Alius‹ (C3). Et tercium animal habens faciem quasi hominis [Apc 4,7]. Legitur in prologo super Matheum quod quatuor ewangeliste mistice designantur per quatuor figuras: Marcus in leone Lucas in vitulo Iohannes in aquila Matheus in homine
(238rbvb) ›Alius‹ (C3). Et quartum animal simile aquile volanti [Apc 4,7]. Augustinus super prologum ewangelii Iohannis quod ceteri ewangeliste qui Christi nativitatem et temporalia eius facta sufficienter exponunt sed pauca de eius divinitate [Petr. de Cava in I Sm 1,48]
(238vb239va) ›De angelis‹ (S70). Angelis suis [Ps 90,11]. Scribitur [Sapiencie] XIIo: Non est alius quam tu cui cura est de omnibus [Sap 12,13] sed tamen maior cura est ei de hominibus quos ad ymaginis sue similitudinem creavit
(239va240ra) ›De uno martire‹ (C4). Certamen forte [Sap 10,12]. Scribitur Thimotheo secundo: Non coronabitur nisi qui legitime certaverit [II Tim 2,5] ideo qui vult illic coronari in gloria oportet hic viriliter certare pro fide vel contra vicia
(240rab) ›Alius de eodem‹ (C4). Esto fidelis [Apc 2,10]. Scribitur primo Regum 26o: Dominus retribuet unicuique secundum suam operacionem [I Sm 26,33] qui ergo fideliter servit deo vel pro ipso aliquid sustinet dignam mercedem recipiet
(240rbvb) ›Alius‹ (C4). Nova bella elegit dominus [Idc 5,8]. Beatus Gregorius super ewangelio: Si quis vult post me venire [Lc 9,23] dicit: Quia dominus ac redemptor noster novus homo venit in mundum nova precepta edidit mundo [Greg. M. in euang. 2,32]
(240vb241rb) ›De martiribus‹ (C5). Beati qui persecucionem [Mt 5,10]. Dicitur prima Petri tercio: Si quid patimini propter iusticiam [I Pt 3,14]. Beati non enim dicuntur beatitudo [!] celestis glorie suaviter viventibus sed pro ipsa laborantibus
(241rb242ra) ›Sequitur secundus sermo de sancto Anthonio Paduano‹ (S41). Invocavi et venit … [Sap 7,7]. Scribitur Ysaie XXXIIIo: Divicie salutis sapiencia et sciencia [Is 33,6] quia disponunt animam ad salutem et ad dilectionem dei … Die umfangreiche Sammlung ist in dieser Form bislang unbekannt.

242ra290vb Johannes Contractus: Sermones de sanctis cum sermonibus aliunde adscitis. ›Incipiunt alii sermones primus de sancto Andrea apostolo Contractus nomine‹. Ambulans Ihesus [Mt 4,18]. In verbis istis describitur vocacio apostolorum facta a Christo scilicet Petri et Andree et tanguntur hic tria: Primum est vocantis auctoritas … — … oraciones defunctorum celum aperiunt et de purgatorio ad celum animas introducunt Rogemus etc. Insgesamt 43 Sermones von Andreas (S1) bis Katharina (S85). Nach Schneyer 3, 439–443 sind mit Incipit nachweisbar: Nr. 88, 89, 91, 95, 96, 99, 100, 102–106, 111–118, 120–123, 125–129 (Explicit gekürzt), 131, 133. Folgende zusätzliche Predigten nach der von Schneyer nicht benutzten Inkunabel GW M13419 (vergl.):
(273vb274vb) ›De beato Augustino‹ (S63). Exultate et letamini [Ioel 2,23]. Verba ista possunt sumi ad commendacionem beati Augustini doctoris egregii et commendatur hic a duobus: Primo a doctrine utilitate quia eius doctrina fuit utilis ecclesie secundo a doctrine veritate … Auch in den Contractus-Sammlungen Cod. Guelf. 408 Helmst., 146vb–148ra; 420 Helmst., 164vb–166ra. Druck: GW M13419, CCLVIrCCLVIIv.
(274vb275va) ›De decollacione Iohannis Babtiste‹ (S64). Schneyer 9, 895 Nr. 133, entnommen aus Cod. Guelf. 23.26 Aug. 4°, 246r–248r (abweichendes Explicit), auch in den Contractus-Sammlungen Cod. Guelf. 408 Helmst., 148ra–149rb; 420 Helmst., 166ra–167ra. Druck: GW M13419, CCLVIIvCCLIXr.
(280rb281vb) ›De animabus‹ (S80). Sancta et salubris [II Mcc 12,46]. In verbis premissis describitur duplex effectus oracionis: Unus est respectu vivorum scilicet mentis expulsio secundus est respectu mortuorum scilicet pene delecio … Auch in den Contractus-Sammlungen Cod. Guelf. 231 Helmst., 312rb–313rb; 408 Helmst., 170ra–172ra; 420 Helmst., 181rb–182vb. Druck: GW M13419, CCLXXvCCLXXIIIr.
(281vb282va) ›De sancto Luca‹ (S75). Ecce super montes [Na 1,15]. Verba ista possunt sumi ad commendacionem beati Luce qui commendatur hic a duobus: Primo a sanctitate vite quam in se habuit secundo ab utilitate doctrine quam docuit … Auch in den Contractus-Sammlungen Cod. Guelf. 408 Helmst., 165va–166vb; 420 Helmst., 185rb–186rb. Druck: GW M13419, CCLXXVIIvCCLXXVIIIv.
(285vb286rb) ›De sancta Elizabeth‹ (S82). Ora pro nobis [Idt 8,29]. Verba ista possunt sumi ad commendacionem beate Elizabeth et sunt verba degencium in hoc mundo et implorancium suffragia beate Elizabeth regnantis in celo … Auch in der Contractus-Sammlung Cod. Guelf. 420 Helmst., 186rb–187va. Druck: GW M13419, CCLXXXVrCCLXXXVIv. Die folgenden beiden Sermones sind ungedruckt:
(254ravb) ›De sancto Ambrosio‹ (S4). Fidelis servus et prudens [Mt 24,45]. Verba ista exponi possunt de beato Ambrosio qui commendatur a tribus a vite sanctitate ibi fidelis servus et prudens ab officii dignitate … Als Bestandteil der Contractus-Überlieferung auch in Cod. Guelf. 408 Helmst., 91va–92va; Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 57, 480va (Lüneburg 3, 90); Trier, Bistumsarchiv, Abt. 95 Nr. 38, 5r–6r (Freckmann Bursfelde, 134f.); im Wolfenbütteler Exemplar der Inkunabel GW M13419 (E 186.2° Helmst., 352v–353v) handschriftlich nachgetragen.
(257ravb) ›De sanctis Philippo et Iacobo‹ (S32). Ego sum vitis vos palmites [Io 15,5]. Extendit palmites suos usque ad mare [Ps 72,12]. Quando Christus dixit discipulis suis et apostolis: Ite in orbem universum … Als Bestandteil der Contractus-Überlieferung auch in den aus Norddeutschland stammenden Codices Uppsala, UB, C 402, 2r; Uppsala, UB, C 405, 81r (Uppsala 5, 10 und 26). Die zusätzlich eingefügten Predigten finden sich fast ausschließlich in Abschriften norddeutscher oder niederländischer Provenienz, die auch als Grundlage für die Inkunabel GW M13419 dienten. Die meist sehr ähnlichen Incipits lassen vermuten, dass die Ergänzungen aus einer Quelle, vielleicht sogar von einem einzigen Bearbeiter stammen. Dies dürfte auch für die folgenden, bislang nicht nachweisbaren Texte gelten, die in der Struktur ihrer Incipits den Predigten oben, 194ra242ra, ähneln:
(287vb288va) Sermo de sancta Katharina (S85). ›Alius de eadem‹. O quam pulchra [Sap 4,1]. Dicitur in Psalmo XXXIIo: Rectos decet collaudare [Ps 32,1] impii enim et indigni non sunt laude digni
(288va289ra) ›In commemoracione omnium animarum‹ (S80). Beati qui in domino moriuntur [Apc 14,13]. Unde Sapiencie primo capitulo dicitur quod deus mortem non fecit [Sap 1,13] sed impii manibus et verbis acquisierunt illam
(289ravb) ›Alius sermo‹ (S80). Omne quod per flammas [Nm 31,23]. Scribitur Deuteronomio XXIo quod filii Israhel qui interpretantur dominum videntes non debent se assumere uxores aliarum gencium neque res earum sibi usurpare
(289vb290rb) ›Alius‹ (S80). Omnis qui non fecerit [I Esr 7,26]. Ecclesiastici XVIo dicitur quod deus iudicat unumquemque secundum opera sua [Sir 16,15] ita quod propter bona opera sua eum remunerat propter mala vero cruciat
(290rbvb) ›Alius‹ (S80). Sancta ergo et salubris [II Mcc 12,46]. Scribitur Iacobi quinto: Multum enim valet deprecacio iusti assidua [Iac 5,16] quia deus cum sit dives pius et misericors plus inclinatur bonorum precibus quam muneribus … Die Contractus-Sermones mit verändertem Bestand auch in Cod. Guelf. 231 Helmst., 289vb–328vb; 408 Helmst., 85ra–189vb; 420 Helmst., 109ra–190vb. Druck: GW M13419. Literatur: Schneyer 3, 439–443.

291ra301ra Gesta sanctarum sanctorumque e Legenda aurea Jacobi de Voragine deprompta. Enthält elf weitgehend wörtlich aus der "Legenda aurea" exzerpierte Kapitel, laut den Eingangs- und Schlussrubriken aus einer vollständigen Vorlage abgeschrieben, vermutlich als Ergänzung zum Text oben: (291ra292vb) ›De sancto Iohanne Elemosinario post Basilium episcopum‹. Druck: Maggioni LA, 185–197 cap. 27. (292vb294ra) ›De sancta Theodora post VII fratres‹. Druck: Maggioni LA, 611–615 cap. 88. (294ra295rb) ›De sancto Adriano post nativitatis Marie‹. Druck: Maggioni LA, 918–923 cap. 128. (295rbvb) ›Eufemia ante Lambertum‹. Druck: Maggioni LA, 951–954 cap. 134. (295vb297ra) ›Justina post Mauricium‹. Druck: Maggioni LA, 971–976 cap. 138. (297ravb) ›De sancto Morseo [sic, recte Furseo] post Cosmam et Damianum‹. Druck: Maggioni LA, 982–985 cap. 140. (297vb298rb) ›Pelagia alias Margarita dicta ante Dionisium‹. Druck: Maggioni LA, 1033–1035 cap. 146. (298rb298vb) ›Thasis meretrix ante Dionisium‹. Druck: Maggioni LA, 1038–1048 cap. 148. (298vb299vb) ›Leonardus ante Lucam‹. Druck: Maggioni LA, 1053–1057 cap. 151. (299vb300vb) ›Martha post Simplicium et Faustinum‹. Druck: Maggioni LA, 683–687 cap. 101. (300vb301ra) ›Longinus ante Benedictum‹. Druck: Maggioni LA, 307f. cap. 47.

301rb302rb Sermo de BMV (S138). Dixit quoque dominus [Gn 2,18]. Licet dicta verba dicta sunt de Eva prima muliere tamen de ea debite non exponi possunt … — … vitam ut ad deum convertatur dicitur: Tu nos ab hoste protege. Keine liturgische Zuordnung möglich; in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen, ungedruckt.

302rb303rb Theodoricus de Arnevelt: Sermo in festo Conceptionis BMV (S5). Flores apparuerunt … [Ct 2,12]. Unde sciendum quod deus olim fecit crescere duos flores ita formosas et ita pulchras quod similes nunquam fuerunt nec erunt … — … est concepta sicut rosa sanctitatis sicut lilia castitatis. Hic si competit adiungatur hystoria de institucione festi concepcionis. Rogemus. Autorzuweisung nach der Parallelüberlieferung in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 9r–10v (Lüneburg 3, 81). Zum Autor vgl. Cod. Guelf. 359 Helmst., 184ra–286vb.

303va304vb Fundatio ecclesiae Hildensemensis (prima pars tantum). Imperator Karolus illius nominis secundus primi vero Karoli nepos secundi autem Pyppini filius agnomine quidem Magnus … — … ecclesiam ipse eius constructor Altfridus dedicavit eique claustrum canonico usui et regulari vite commodissimum adiecit … (Text bricht ab). Bislang einzige bekannte mittelalterliche Abschrift des Textes, enthält cap. 1–2 und den größten Teil von cap. 3. Vollständig in Cod. Guelf. 220.1 Extrav., 57r–62r (16. Jh.). Druck: MGH SS 30/2, 939946, hier 941944 Z. 15 (ausgelassen ist 943 Z. 7–26); Mittelalterliche Quellen zur Geschichte Hildesheims, eingel., übers. und komm. von K. Naß, Hildesheim 2006 (Quellen und Dokumentationen zur Stadtgeschichte Hildesheims 16), 27–39 (mit Kommentar und Übersetzung). Literatur: Rep. font., 6, 607; Goetting 3, 36f.; Giese Goslars legendäre Gründung (s. oben), 555–557.

304vb Probationes pennae. Zwei Nachträge von späterer Hand: Iudith XII: Hodie exaltata est anima mea pre omnibus diebus vite mee [Idt 12,18]. Darunter die Antiphon Domine suscipe me (CAO 2391).

IV

Papier — 10 Bl. — 28,5 × 20,5 cm — Hildesheim, Diözese — 15. Jh., 1. Viertel

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Stern (nicht nachweisbar). Lagen: V–2 (314). Die Lage ist durch den Verlust des äußersten Doppelbl. fragmentiert, daher auch entsprechende Textlücken. Schriftraum: 23 × 16 cm, zweispaltig (Spalten 7,5 cm breit), 45–47 Zeilen. Jüngere gotische Kursive von der gleichen Hand wie 194ra290vb; Nachträge auf 313rb und 314rab von der gleichen Hand wie 291ra–301ra. Rubriziert, rote Lombarden.

305ra314vb Virtutes sanctarum sanctorumque e Legenda aurea Jacobi de Voragine depromptae. Enthalten sind Exzerpte aus 26 verschiedenen Kapiteln der "Legenda aurea" des Jacobus de Voragine, die zumeist nach dem Tode der Heiligen gewirkte Wunder präsentieren. Die Sammlung ist mindestens durch den Verlust je eines Bl. zu Beginn und am Schluss fragmentiert und enthält im einzelnen folgende Stücke:
(305rava) De sancto Nicolao. (Text setzt ein) … precepit ac sine aliqua interrogacione illa nocte eos occidi mandavit … — … ubi parentes agebant sollempnia collocatur et magnum gaudium omnibus generatur. Druck: Maggioni LA, 42–44, 46, 47f. aus cap. 3.
(305vab) ›De sancto Stephano‹. Refert Augustinus egregius doctor beatum Stephanum innumeris claruisse miraculis et mortuos VII suis meritis suscitasse … — … et de utriusque sanitate deo et beato Stephano immense gracie referuntur. Druck: Maggioni LA, 83–85 aus cap. 8.
(306ra) ›De sancto Thoma Cantuariensi‹. Quedam domina de Anglia varios oculos habere ob lasciviam et maiorem pulchritudinem affectabat … — … in mendacio deprehenditur et furti reus evidencius comprobatur. Druck: Maggioni LA, 106f. aus cap. 11.
(306ra) ›De sancto Anthonio‹. Dux quidam Egipti arrianus nomine Balachius cum ita ecclesiam infestaret ut virgines et monachos nudatos publice verberaret … — … ac laceratis cruribus intra triduum exspiravit. Druck: Maggioni LA, 159f. aus cap. 21.
(306rava) ›De beata virgine in purificacione‹. Quedam matrona nobilis in beatam virginem maximam devocionem habuit … — … in quadam ecclesia beate virginis in festo purificacionis pernoctavit et integram sanitatem recepit. Druck: Maggioni LA, 249–251 aus cap. 37.
(306vb307ra) ›De beata virgine in annunciacione‹. Miles quidam dives ac nobilis seculo abrenunciavit et ordinem Cisterciensem introivit … — … hec ubi iussa dedit demon abcedens evanuit. Druck: Maggioni LA, 333f. aus cap. 50.
(307rab) ›De sancto Marco ewangelista‹. Circa annum domini MCCXLI apud Papiam in conventu ordinis Predicatorum fuit quidam frater religiose ac sancte vite … — … sibi recitans cum multo gaudio feliciter obdormivit. Druck: Maggioni LA, 409f. aus cap. 57.
(307rbva) ›De sancta cruce‹. Quanta sit virtus crucis in illo fideli notario patet quem quidam magus decepit … — … dixit se nullius boni conscium esse nec quod eum coram dyabolo negare noluisset. Druck: Maggioni LA, 469f. aus cap. 64.
(307va) ›De sancto Pancracio‹. Lis non modica inter duos erat et iudex reum minime ignorabat … — … ut super reliquias sancti Pancracii pro arduis iuramentum fiat. Druck: Maggioni LA, 514 aus cap. 71.
(307vab) ›De sancto Iohanne Baptista‹. Refert Paulus in hystoria Longobardorum quod Rocharith rex Longobardorum iuxta ecclesiam sancti Iohannis Baptiste cum multo ornatu sepultus fuit … — … quasi validissimo pugile guttur eius feriebatur et sic subito retro ruebat. Druck: Maggioni LA, 551 aus cap. 81.
(307vb) ›De sanctis Iohanne et Paulo‹. Refert Gregorius in omelia ewangelii 'Si quis vult post me venire' quod quedam matrona dum ecclesiam horum martirum frequencius visitaret … — … et quidquid poterimus tibi prestabimus. Quo dicto ab oculis eius ablati sunt. Druck: Maggioni LA, 555 aus cap. 82.
(307vb308ra) ›De sancta Maria Magdalena‹. Navis quedam viris et feminis honusta naufragium pertulit … — … et eius animam quasi columbam candidam cum laudibus in celum sustulisse. Druck: Maggioni LA, 640–642 aus cap. 92.
(308ra309rb) ›De sancto Iacobo‹. Vir quidam nomine Bernardus de episcopatu Mutinensi dum captus et cathenatus in profundo turris positus esset … — … ab apostolo eripitur et deus in apostolo suo magnifice collaudatur. Druck: Maggioni LA, 655f., 657f., 659–662 aus cap. 95.
(309rbva) ›De sancto Laurencio‹. Refert Gregorius in libro dyalogorum quod in Sabina quedam monialis fuit que carnis quidem continenciam habuit sed lingwe procacitatem non declinat … — … tam monachi quam mansionarii qui corpus eius viderant infra decem dies mortui sunt. Druck: Maggioni LA, 762–764, 765 aus cap. 113.
(309va310ra) ›De sancto Ypolito‹. Bubulcus nomine Petrus cum in festo sancte Marie Magdalene plaustrum iunxisset et boves sequentes ipsum maledictis urgeret … — … vidit ambigeret quin corpus alicuius mulieris fuisset quod dyabolus assumpsisset. Druck: Maggioni LA, 777f. aus cap. 114.
(310ra311rb) ›De assumpcione beate virginis‹. Quidam clericus virgini Marie devotus contra dolorem quinque vulnerum Christi eam cottidie per hec verba quasi consolari studebat … — … malus dyabolus intret in buccina illius qui te istud docuit et statim evanuit nec ad eam postmodum accessit. Druck: Maggioni LA, 791–797 aus cap. 115.
(311rb) ›De sancto Bartolomeo‹. Cum quedam mulier vas plenum oleo attulisset ut in lampadem beati Bartholomei poneretur … — … quapropter in aliam lampadem infuderunt et protinus oleum emanavit. Druck: Maggioni LA, 836 aus cap. 119.
(311rb312va) ›De beata virgine in nativitate‹. Miles quidam valde strennuus et beate Marie valde devotus ad tornamentum vadens … — … humana suspicione fedari post triduum in laudem virginis perseverantem ex hac vita vocavit. Druck: Maggioni LA, 908–914 aus cap. 127.
(312va–b) ›De sancta cruce‹. Apud Constantinopolim iudeus quidam ecclesiam sancte Sophie ingressus quamdam ymaginem Christi ibi conspexit … — … ad hodie cernitur et iudeus continuo fidelis efficitur. Druck: Maggioni LA, 934 aus cap. 131.
(312vb313ra) ›De sanctis Mauricio et sociis‹. Mulier quedam filium suum abbati monasterii in quo sanctorum corpora requiescunt erudiendum tradidit … — … per quod verba blasphemie evomuit introivit et subito eum extinxit. Druck: Maggioni LA, 970, aus cap. 137.
(313rab) ›De sanctis Cosma et Damiano‹. Vir quidam longe profecturus sanctis martiribus Cosme et Damiano uxorem suam commendavit … — … coxam Mauri precisam et coxam predicti viri loco illius in tumulo positam reperierunt. Druck: Maggioni LA, 979–981 aus cap. 139.
(313rb) ›De XII [!] milium virginibus‹. Dicunt quidam quod passe tali tempore ut tenet passionale non sint. Sicilia enim tunc non erat regnum … — … et paulo post adeuntibus ipsum ad dominum emigrasse invenerunt. Druck: Maggioni LA, 1077f. aus cap. 154.
(313va314rb) De vita Judae Iscariotis. ›De ortu et origine Iude proditoris in cuius locum Mathias substitutus est‹. Legitur in quadam hystoria licet apocrifa quod fuit quidam vir in Iherusalem nomine Ruben qui alio nomine dictus est Symon … — … in aere eciam interiit ut qui angelos in celo et homines in terra offenderat ab angelorum et hominum regione separaretur. Der Abschnitt ist aus der Biographie des anstelle von Judas als Apostel eingesetzten Matthias (24.2.) entnommen; die Einordnung im vorliegenden Legendenkreis zwischen dem Fest XI milium virginum (21.10.) und der Commemoratio omnium animarum (2.11.) zeigt, dass die "Vita" offenbar mit dem Festtag des gleichnamigen Apostels Judas Thaddaeus (28.10.) assoziiert wurde. Auch mehrfach separat überliefert, vgl. in Augsburg, SSB, 4° Cod. 149, 389r–v (Augsburg SSB 6, 221); Berlin, SBBPK, Ms. theol. lat. fol. 86, 80v–82r (Berlin 13,2,3, 1018 Nr. 863); Darmstadt, ULB, Hs. 825, 239rb–va (Darmstadt 4, 71 Nr. 37); Lüneburg, RB, Ms. Theol. 2° 83, 64rb–vb (Lüneburg 2, 160); München, BSB, Clm 3589, 263va–264vb (München BSB 3,3,1, 422); München, BSB, Clm 28642, 272ra–273va (München BSB 4,10, 57). Druck: Maggioni LA, 277–281 aus cap. 45.
(314rb) ›De animabus fidelium‹. Quod autem tercium genus suffragiorum scilicet sacre hostie immolacio plurimum defunctis prosit ex multis exemplis apparet … — … pene fatigatus deficeret quidam ad eum venit et panem quendam sibi obtulit … (Text bricht ab). Z. T. auf dem Fußsteg nachgetragen und durch Beschnitt fragmentiert. Druck: Maggioni LA, 1122f. aus cap. 159.
(314va) ›De venerabili Beda‹. Circa annum domini DCLXXXVII Beda venerabilis presbiter et monachus in Anglia claruit qui licet in sanctorum cathalogo computetur … — … cuius corpus apud ianuam devocione congrua colitur. Auch in Cod. Guelf. 289 Helmst., 93ra, dort weitere Parallelüberlieferung. Druck: Maggioni LA, 1267f. aus cap. 177.
(314vb) De sancto Pastore. Pastor in heremo multis annis in abstinencia magna se affligens multa sanctitate et religione pollebat … — … si fuerint hii tres viri Noe Iob et Daniel etc. Noe personam habet nichil possidencium Iob tribu[latorum] (Text bricht ab). Druck: Maggioni LA, 1224f. aus cap. 171.


Abgekürzt zitierte Literatur

AA SS Acta Sanctorum, quotquot toto orbe coluntur, vel a Catholicis scriptoribus celebrantur…, Bd. 1–67, Antwerpen u. a. 1643–
AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Augsburg SSB 6 Die Handschriften der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg: 4° Cod 1–150, beschrieben von W. Gehrt, Wiesbaden 1999 (Handschriftenkataloge der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg 6)
Basel 2 Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Basel. Beschreibendes Verzeichnis. Abteilung B: Theologische Pergamenthandschriften, Bd. 2, Signaturen B VIII 11 – B XI 26, bearbeitet von G. Meyer und M. Burckhardt, Basel 1966
BCLL M. Lapidge, R. Sharpe, A Bibliography of Celtic-Latin Literature 400–1200, Dublin 1985 (Royal Irish Academy Dictionary of Medieval Latin from Celtic Sources. Ancillary publications 1)
Berlin 4,1 Die Manuscripta Magdeburgica der Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Bd. 1: Ms. Magdeb. 1–75, beschrieben von U. Winter, Wiesbaden 2001 (Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften, 4,1)
Berlin 13,2,3 V. Rose, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliotheken zu Berlin, Bd. 13: Verzeichniss der lateinischen Handschriften, Bd. 2: Die Handschriften der kurfürstlichen Bibliothek und der kurfürstlichen Lande, 3. Abteilung, Berlin 1905
Bernardi opera Sancti Bernardi opera, hrsg. von J. Leclercq und H.-M. Rochais, Bd. 1–9, Rom 1957–1998
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
BHL Inédits H. Fros, Inédits non recensés dans la BHL, in: Analecta Bollandiana 102 (1984), 163–196, 355–380
BHL Novum Suppl. Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, Bd. 4: Novum Supplementum, ed. H. Fros, Bruxelles 1986 (Subsidia hagiographica 70)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Briquet C. M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier, Bd. 1–4, Leipzig 21923
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CAO R.-J. Hesbert, Corpus antiphonalium officii, Bd. 1–6, Rom 1963–1979 (Rerum ecclesiasticarum documenta. Series maior 7–12)
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
DA Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters namens der Monumenta Germaniae Historica 1 (1937) –
Darmstadt 4 Bibelhandschriften, beschrieben von K. H. Staub. Ältere theologische Texte, beschrieben von H. Knaus, Wiesbaden 1979 (Die Handschriften der Hessischen Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt 4)
Darmstadt 5,1 Jüngere theologische Texte, beschrieben von K. H. Staub, Wiesbaden 2001 (Die Handschriften der Hessischen Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt 5,1)
Dietrich von Apolda Die Vita der heiligen Elisabeth des Dietrich von Apolda, hrsg. von M. Rener, Marburg 1993 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Hessen 53)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Frankfurt 1 Die Handschriften des Dominikanerklosters und des Leonhardstifts in Frankfurt am Main, beschrieben von G. Powitz, Frankfurt/M. 1968 (Kataloge der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 2 = Die Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 1)
Frankfurt 2 Die Handschriften des Bartholomäusstifts und des Karmeliterklosters in Frankfurt am Main, beschrieben von G. Powitz und H. Buck, Frankfurt/M. 1974 (Kataloge der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 3 =. Die Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 2)
Freckmann Bursfelde A. Freckmann, Die Bibliothek des Klosters Bursfelde im Spätmittelalter, Göttingen 2006
Goetting 3 H. Goetting, Das Bistum Hildesheim Bd. 3: Die Hildesheimer Bischöfe von 815 bis 1221 (1227), Berlin, New York 1984 (Germania Sacra N.F. 20)
Graesse LA Jacobi a Voragine Legenda aurea vulgo historia Lombardica dicta, hrsg. von Th. Graesse, Breslau 31890, ND Osnabrück 1965
Greifswald Mittelalterliche Handschriften in Greifswalder Bibliotheken. Verzeichnis der Bestände der Bibliothek des Geistlichen Ministeriums (Dombibliothek St. Nikolai), der Universitätsbibliothek und des Universitätsarchivs, beschrieben von J. Geiß, Wiesbaden 2009
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Histoire ecclésiastique Bède le Vénérable, Histoire ecclésiastique du peuple anglais (Historia ecclesiastica gentis Anglorum), hrsg. von A. Crépin und M. Lapidge, Bd. 1–3, Paris 2005 (Sources chrétiennes 489–491)
Kreutz J. Kreutz, Die Buchbestände von Wöltingerode. Ein Zisterzienserinnenkloster im Kontext der spätmittelalterlichen Reformbewegungen, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 26)
Leibniz Scriptores Scriptores rerum Brunsvicensium illustrationi inservientes antiqui omnes et religionis reformatione priores…, Bd. 1–3, hrsg. von G. W. Leibniz, Hannover 1707–1711
Lüneburg 2 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 2: Die theologischen Handschriften: Folioreihe, bearbeitet von I. Fischer, Wiesbaden 1972
Lüneburg 3 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 3: Die theologischen Handschriften: Quartreihe. Die juristischen Handschriften, beschrieben von M. Stähli, Wiesbaden, 1981 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 4)
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Mainz 1 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 1: Hs I 1–Hs I 150, beschrieben von G. List und G. Powitz, Wiesbaden 1990
MGH SS Monumenta Germaniae Historica. Scriptores (in Folio), Bd. 1–, Hannover 1826–
Michelstadt Die mittelalterlichen Handschriften der Nicolaus-Matz-Bibliothek (Kirchenbibliothek) in Michelstadt. Ein Katalog von J. Staub und K.-H. Staub, Michelstadt 1999 (Rathaus- und Museumsreihe 19)
Mombritius B. Mombritius, Sanctuarium seu vitae sanctorum, 2 Bde., Paris 1910, ND Hildesheim 1978
München BSB 3,3,1 Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd. 3,3,1: Die Handschriften aus Augsburger Bibliotheken, Bd. 1: Stadtbibliothek, Clm 3501–3661, beschrieben von E. Rauner, Wiesbaden 2007 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 3,3,1)
München BSB 4,10 Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd. 10: Clm 28615a–28766, beschrieben von I. Neske, Wiesbaden 1984 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 4,10)
Nürnberg StB 2,1 Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Bd. 1: Theologische Handschriften, beschrieben von K. Schneider, Wiesbaden 1967 (Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg 2,1)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
Rüthing H. Rüthing, Die mittelalterliche Bibliothek des Zisterzienserinnenklosters Wöltingerode, in: Zisterziensische Spiritualität. Theologische Grundlagen, funktionale Voraussetzungen und bildhafte Ausprägungen im Mittelalter, hrsg. von C. Kasper und K. Schreiner, St. Ottilien 1994 (Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige. Ergänzungsband 34), 189–216
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)
  • Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog. (lesser, 2023-01-15)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil II.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information