de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 366 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.)
Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen).
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Telesphorus de Cusentia. Prophetiae. Aristoteles. Henricus de Langenstein. Guilelmus Peraldus

Papier — 213 Bl. — 27,5–28,5 x 20 cm — Süddeutschland/Oberitalien — 14. und 15. Jh.

Aus vier Teilen zusammengesetzt: I 1ra69vb, II 70ra139vb, III 140ra161vb, IV 162ra213vb. Lagen: 5 VI (60). VI–3 (69). VI (81). VII (95). 2 VI (119). 3 V (149). VI (161). 4 IV (193). 2 V (213). Tintenfoliierung modern: 1213. Die äußeren Bl. der einzelnen Teile sind mehr oder weniger angeschmutzt, was auf eine ursprünglich separate Aufbewahrung schließen lässt.

Der ursprüngliche spätgotische Einband, wahrscheinlich ein lederüberzogener Holzdeckelband mit Kettenbefestigung am oberen Hinterdeckel, ist verloren, 213v sind noch geringfügige Rostspuren erkennbar. Vgl. die Einbände der aus der gleichen Konventsbibliothek stammenden Codices Tübingen, UB, Mc 58 und Tübingen, UB, Mc 60 (Tübingen 1,1, 153–166) sowie der ebenfalls dort gebundenen Inkunabel T 343.2° Helmst. (enthält GW 2073 pars II). Gegenwärtig mit einem Halbledereinband des 18. Jh. aus der Werkstatt des Buchbinders Anton Friedrich Wirck in Helmstedt ausgestattet, dessen Pappdeckel wie bei Cod. Guelf. 277 Helmst. mit dunkelbraun marmoriertem Kiebitzpapier kaschiert sind.

Herkunft: Die vier Teile des Codex wurden in der zweiten Hälfte des 15. Jh. im Augustinereremitenkloster Regensburg in der vorliegenden Form zusammengebunden, ein entsprechender Besitzvermerk 1r auf dem Fußsteg: Ad Augustinenses Ratis[bone]. Identische Besitzvermerke von der gleichen Hand auch in den oben genannten Codices Tübingen, UB, Mc 58, 5r, sowie Tübingen, UB, Mc 60, 1r und 218r (Tübingen 1,1, 153 und 160) sowie den Inkunabeln T 343.2° Helmst., Vorsatz und CLXVIIIr (s. oben), und Li 4° 424, 31r und 149r (enthält GW M36944, sämtlich vergl.). — Der Codex gelangte vermutlich zusammen mit den beiden Inkunabeln zu einem unbekannten Zeitpunkt in den Besitz von Matthias Flacius Illyricus. Die Inhaltsangabe Bl. 1r: 1. Theoloforus heremita & Iohannes de Rupescissa De futuris eventis [!]. 2. Commentarius in Ethica Aristotelis. 3. Alia quaedam stammt jedoch nicht von ihm, sondern von der Hand eines Mitarbeiters oder Sekretärs der Centuriatoren, vgl. Cod. Guelf. 277 Helmst. Die Ergänzungen, die Flacius in der zweiten Auflage seines Catalogus testium veritatis nach dieser Hs. vornahm (vgl. z. B. Flacius Catalogus 1556, 782 mit Flacius Catalogus 1562, 460), zeigen, dass er den Codex zwischen 1556 und 1562 erworben haben dürfte, spätestens bei seinem Aufenthalt in Regensburg ab Februar 1562 (vgl. Schottenloher, 77f.; Hartmann, 195f.) — Zusammen mit der übrigen Bibliothek des Matthias Flacius Illyricus am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius von Braunschweig-Lüneburg erworben, 1614 im Gesamtkatalog der Wolfenbütteler Hofbibliothek von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 296 [291]) unter den Papalia Miscellanea als Theoloforus Eremita et Johannes de Rupe Scissa de futuris eventibus. Ibidem Commentarii in Ethica Aristotelis. Ibidem Quis status venturi seculi, Christi et animae. Ibidem Sermones ab adventu usque per aliquot dominicas mit der Signatur Y 31 nachgewiesen. 1618 aus Wolfenbüttel in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 3r) als Theolophori Eremitae de causis, statu, cognitione ac fine praesentis schismatis et tribulationum futurorum. Visio Johannis Wunschelburgii Concionatoris Ambergensis. Revelationes S. Brigittae. Commentarius in Ethica Aristotelis. Quaestionis de statu venturi seculi et fine mundi. Sermones de Tempore fratris Bartholomaei Ordinis Praedicatorum anno M CCC LXXXIIX. Ohn Band unter den Theologici [MSSti] in folio nachgewiesen, 1r die zugehörige Helmstedter Signatur T. 32, auf dem VS nach der Neubindung wiederholt. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 51) unter Nr. 48 genannt.

Waitz/Holder-Egger, 419. — Ebert Nr. 62. — Heinemann Nr. 401. — Markowski, 283. — Schottenloher, 71 Anm. 5. — Kurz 5/2, 511. — Krämer, 675. — Hartmann, 109, 195f., 230. — Bollbuck, 92. — F. C. Kneupper, The empire at the end of time. Identity and reform in late medieval German prophecy, New York 2016, 229f. (Sigle W5).

I

Papier — 69 Bl. — 28,5 × 20 cm — Regensburg, Augustinereremitenkloster — 1467

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume, darunter Beizeichen – Zweikonturiges Kreuz: WZIS AT3800-PO-70206, AT3800-PO-70208 (beide 1464). Lagen: 5 VI (60). VI–3 (69). Schriftraum: 20 × 14 cm, zweispaltig (Spalten jeweils 6 cm breit), 42–46 Zeilen. Regelmäßige Bastarda von einer Hand. Im gesamten Teil finden sich Unterstreichungen, marginale Anmerkungen und Texttrennungs- bzw Gliederungszeichen bzw. rubrikenartige Zusammenfassungen von einer Hand des späten 15. Jh., die auch den Besitzvermerk 1r schrieb (s. oben) und dem Bibliothekar des Konvents zuzuordnen sein könnten.Keinerlei Buchschmuck, Raum für Lombarden ausgespart, Repräsentanten erkennbar.

Herkunft: Der Faszikel wurde 1467 im Augustinereremitenkloster Regensburg geschrieben. Obwohl direkte Schreibervermerke fehlen, sprechen für diese Lokalisierung nicht nur die zahlreichen marginalen Ergänzungen, sondern auch die weitgehenden inhaltlichen Parallelen mit der Prophetiensammlung Pommersfelden, Gräflich Schönbornsche Schlossbibliothek, Ms. 102, aus dem Augustinereremitenkloster in Nürnberg (vgl. Kneupper The empire, s. oben, 220–222, Sigle P2, hier 222), was auf eine Zirkulation dieser Materien im Orden schließen lässt.

1ra26ra Telesphorus de Cusentia: Libellus de causis statu cognitione ac fine instantis schismatis et tribulationum futurorum. (1ra2va) Epistula dedicatoria ad Antoniottum Adorno ducem Januensem. Magnifico viro ac patri et domino meo in Christo Anthonio Januensi duci clarissimo frater Theoloforus heremita graciam Ihesu Christi. Presentem libellum pro animarum salute ac proximarum tribulacionum futurarum provisione et prophetarum et cronicarum floribus enucleatum tibi premittendum … — … si placet habere non dedigneris. Datum in heremo agri hortulani prope Thebas die tercia Septembris anno domini Milllesimo tricentesimo octuagesimo sexto etc. (2va26ra) Textus. ›In nomine domini nostri Ihesu Christi … Amen. Incipit libellus fratris Theolofori presbiteri et heremite secundum auctoritates prophetarum et veterum cronicarum de causis statu cognicione ac fine presentis scismatis et tribulacionum futurarum … per tempus ultimi antichristi ac post mortem ipsius usque ad extremum dei iudicium et finem mundi‹. Universis et singulis fidelibus christianis ecclesiasticis et secularibus humilis frater Theoloforus de Cusancia pauper presbiter et heremita prope Thebas. Humiliamini sub divine potencie maiestate ad ipsius gloriam et honorem tum tristis et dolens de malis presentis scismatis occasionibus concurrentibus et verisimile occursuris … — … nec Petrus cathenas ferro sed prece dirupit. Valete in domino et gracia domini nostri Ihesu Christi sit cum omnibus nobis Amen. ›Explicit Theleofori heremite revelacio‹. Auch in Cod. Guelf. 76.14 Aug. 2°, 112r–143r. Eine autographe Abschrift des Traktats nach dieser Hs. und dem Augusteercodex von Hermann von der Hardt findet sich in seiner konzilsgeschichtlichen Kollektaneenhs. Cod. Guelf. 480.2 Novi, 1r–70r. Druck: Abbas Joachim magnus Propheta. Hec subiecta in hoc continentur libello: Expositio magni prophete Ioachim in librum beati Cirilli…, Venetiis 1516, Vra–XLIIIIrb (modifizierte und mit Illustrationen erg. Fassung). Literatur: E. Donckel, Studien über die Prophezeiung des Fr. Telesforus von Cosienza, O.F.M. 1365–1386, Firenze 1933 (separat aus: Archivum Franciscanum Historicum 26, 1933, 29–104 und 282–314), 77–86 [282–291] Druck der Widmungsepistel, 93–101 [298–306] Druck der Praefatio, jeweils mit dieser Hs., 8 [36] Nr. 13 Hs. genannt, Sigle W; Mohan, 232; Stegmüller RB 7970; 2VL, 679–682; Kneupper The empire (s. oben), 195f. Nr. B VI (196 Hs. genannt, Sigle W5); I. Boxall, R. Tresley, The Book of Revelation and its interpreters. Short studies and an annotated bibliography, Lanham 2016, 232f.

26ravb Johannes de Wünschelburg: Sermo Gamaleonis. ›Anno domini Mo CCCC XXXIX ipso die sancti Bartholomei venerabilis ac egregius vir magister Iohannes Wünschelburg sacre pagine professor opidique Ambergensis predicator eximius in ambone prefati opidi ecclesie sancti Martini verba sequencia intonavit‹. Gamaleon beatus vir et excellentis religionis consanguineus Bonifacii pape qui sanctus est habuit quemdam visionem de statu ecclesie … — … omnis qui interficit vos arbitretur se obsequium prestare deo [Io 16,12]. Gehört zur Textgruppe W (Gamaleon-Predigt von Wünschelburg). 26ra unter dem Text die Marginalie: Visio Joannis Wünschelbergii Amberge concionatoris. Druck: F. von Bezold, Zur deutschen Kaisersage, in: Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, philosophisch-historische Klasse 1884, München 1884, 560–606, hier 604f.; E. Hermann, Veniet aquila, de cuius volatu delebitur leo. Zur Gamaleon-Predigt des Johann von Wünschelburg, in: Festiva Lanx. Studien zum mittelalterlichen Geistesleben. Johannes Spörl dargebracht aus Anlaß seines 60. Geburtstages, hrsg. von K. Schnith, München 1966, 95–117 (114f. Textabdruck, 98 Hs. genannt). Literatur: D. Kurze, Nationale Regungen in der spätmittelalterlichen Prophetie, in: Historische Zeitschrift 202 (1964), 1–23 (12 Hs. genannt); 2VL 4, 818–822 (821 Hs. genannt); Kneupper The empire (s. oben), 41–65, 182f. Nr. A V (183 Hs. genannt, Sigle W5).

26vb27ra Vaticinium de venturo imperatore Friderico III. Anno domini Mo CCC I vise sunt proposiciones ille Athenis scripte quarum exposiciones pauci sciverunt significantes futurum statum ecclesie … — … sub tempore summus pontifex et clerus dilapidabitur et dispergetur. Obwohl in mehreren Hss. wie hier direkt nach der Gamaleon-Predigt des Johannes von Wünschelburg überliefert, steht das kurze Vatizinium in keinem direkten Zusammenhang mit diesem Text. Druck: J. L. Mosheim, Versuch einer unpartheiischen und gründlichen Ketzergeschichte, Helmstedt 1746, 343 (nach dieser Hs.); Bezold Kaisersage (s. oben), 606; Hermann Veniet aquila (s. oben), 115. Literatur: F. Lauchert, Materialien zur Geschichte der Kaiserprophetie im Mittelalter, in: Historisches Jahrbuch 19 (1898), 844–872, hier 846f.; Bezold Kaisersage (s. oben), 580–582; R. E. Lerner, The powers of prophecy. The Cedar of Lebanon vision from the Mongol onslaught to the dawn of the Enlightenment, Berkeley, Calif. u.a. 1983, 182 (Hs. genannt); Kneupper The empire (s. oben), 196f. Nr. B VII (196 Hs. genannt, Sigle W5).

27ra Vaticinium de Burgundia et de imperatore Friderico III. Anno domini Mo CCCC XLVII usque ad annum domini Mo CCCC LXIIII ursa Burgundie in superiori parte movebit et regnabit in domo leonis … — … clerus atque milicia reformabitur per imperatorem cuius nomen incipit per F. Ungedruckt. Literatur: Bezold Kaisersage (s. oben), 579; R. E. Lerner, Medieval Prophecy and Religious Dissent, in: Past and Present 72 (1976), 3–24, hier 21 (Hs. genannt); Kneupper The empire (s. oben), 179f. Nr. A III (Hs. genannt, Sigle W5).

27ra De principibus Austriae versus IV. Anno Millesimo centeno terque centeno [sic, recte: triceno] | Hys sexaginta commisces et bene disces … — … Post hec cornuto discet destruere tributo. Vier Verse. Druck: MGH SS 9, 724; MGH SS 16, 371. Literatur: Walther I 1168.

27ra–b Vaticinium de venturo imperatore Friderico III. Veni aquila de cuius volatu delebitur leo et venit pullus aquile et nidificabit in domo leonis … — … tempore illius summus pontifex capietur et clerus male tractabitur. ›Deo gracias‹. Nochmals leicht modifiziert unten, 61va. Druck: Mosheim Versuch (s. oben), 344 (nach dieser Hs.); Lauchert Materialien (s. oben), 850f. (leicht abweichend); Hermann Veniet aquila (s. oben), 104; M. Reeves, The influence of prophecy in the later Middle Ages. A study in Joachimism, Notre Dame 1993, 333f. Literatur: Kneupper The empire (s. oben), 196f. Nr. B VII (196 Hs. genannt, Sigle W5).

27rb41vb Johannes Tortsch: Onus mundi. ›Hec sunt excerpta revelacionum scilicet Brigitte habenti [!] viginti sex capitula‹.
(27rbva) Tabula. Primum capitulum quare iste revelaciones facte sunt … — … 26m De abbate Joachim qui eciam de tali tribulacione loquitur.
(27va41vb) Textus. Ad quascumque manus libellus iste pervenerit diligenter ne destruatur eum custodiat laboretque ut ea que in illo scripta sunt in publicum veniant … — … consimilem penam et ulcionem experiendo miserabiliter deficiant. ›Et sic est finis‹. Edition: U. Montag, Das Werk der heiligen Birgitta von Schweden in oberdeutscher Überlieferung. Texte und Untersuchungen, München 1968 (MTU 18), 251–328 (zum Text s. 151–196, 154, 163 und 251 Hs. genannt). Literatur: 2VL 9, 982–984.

41vb44rb Gebeno Eberbacensis: Pentachronon sanctae Hildegardis sive Speculum futurorum temporum (partim). ›Incipit prophecia beate Hyldegardis de futuris quinque temporibus que incipiunt: Anno domini Mo C secundum quod ipsa dicit in quodam loco … tardare cepit et in hesitacionem vertebatur‹. Vidi ab aquilonem et ecce ibi quinque stabant bestie quarum una erat ut igneus canis sed non ardens … — … hoc modo cum omni sua turba inflabit ut nec aliquid boni in ipsum intret nec in eo esse possit qui erit antichristus etc. ›Deo gracias‹. Die Exzerptsammlung enthält cap. 6 sowie im Anschluss aus cap. 7 die Abschnitte 11–41, 98–109 und 131–168. Teilweise auch in Cod. Guelf. 125.2 Extrav., 3ra–b, 6ra–7vb, 11va–12ra und 14ra–20va (verbunden). Edition: La obra de Gebenón de Eberbach, hrsg. von J. C. Santos Paz, Firenze 2004 (Millennio medievale 46), 3–81, hier 10–12, 14–16, 21–23 und 24–28 (CCXCIII Nr. 102 Hs. genannt). Literatur: Rep. font. 4, 656; M. Embach, M. Wallner, Conspectus der Handschriften Hildegards von Bingen, Münster/Westf. 2013, 312f. Nr. 348 (diese Hs.); CALMA 4, 141f. Nr. 3.

44va48va Ps.-Methodius: Apocalypsis (partim). ›Ex prophecia sancti Methodii episcopi et martiris multa de preteritis obmissis. Sequitur de potencia et duracione romani imperii‹. Audiamus igitur quid predicator divinorum docuit Paulus significans de novissimo die ac regno Romanorum … — … honor et gloria potestas magnitudo et imperium nunc et semper in secula seculorum Amen. ›Explicit liber Methodii martiris et episcopi translatus de greco a Petro‹. Die Kapitelgliederung weicht von den Ausgaben ab. Gehört zur Recensio I (vgl. Laureys/Verhelst, 118f. Nr. 44, Hs. genannt); ein Auszug daraus in Cod. Guelf. 360 Helmst., 1r–5r, dort auch weitere Ausgaben und Literatur zum Text. Druck: Sackur, 59–96, hier 78–96; Pseudo-Methodius, 70–199, hier 127–199 cap. 10,1–14,14.

48va50ra Excerpta ex vaticiniis variis. Paucissima ex dictis sancte Hildegardis per me ante plurima tempora collectis vobis intimare tenore presentis non inutile putavi … — … mirabile crucem dicuntur significare. Hec pro nunc in avisamentum sufficiant scripta etc. Die Vatiziniensammlung ist in Form eines Briefes angelegt, dessen ungenannter Kompilator sich an einen ebenfalls ungenannten Adressaten bzw. an die Leser wendet. Neben den im Initium angekündigten Auszügen aus Prophetien Hildegards von Bingen (u.a. aus dem "Liber divinorum operum", wobei hier nicht geklärt werden kann, ob sie direkt aus Hildegards Texten oder aus dem "Pentachronon sanctae Hildegardis" Gebenos von Eberbach, s. oben, stammen), finden sich auch andere Stücke, etwa zu Beginn ein Auszug aus Ps.-Methodius oder am Schluss aus den Weissagungen der tiburtinischen Sibylle (vgl. Sackur, 177–187). Ungedruckt, bislang nur hier nachgewiesen.

50ra Vaticinium de rebus futuris Coloniensis civitatis. ›Ex Colonia 24 die Januarii 1459‹. Ex litera alia cuiusdam domini de Colonia inter alia dicit: Timeo in proximo surget maxima tribulacio et gwerra circa partes Reni … — … se ad hoc disponi etc. Bislang nur hier nachgewiesen, ungedruckt.

50ra51va Johannes de Rupescissa: Epistula anno MCCCLVI ad Stephanum archiepiscopum Tolosanum missa. Vos misistis ad me hanc cedulam salvo honore nostro ad maximam blasphemiam dei quia solus deus potest ista que hic continentur infallibiliter scire … — … qui est fons caritatis infundat nobis suam graciam et omnibus in ecclesia sua sancta Amen. Druck: Appendix ad fasciculum rerum expetendarum & fugiendarum ab Orthuino Gratio editum Coloniae A.D. MDXXXV sive tomus secundus scriptorum veterum… redditur opera et studio E. Brown, Londini 1690, 494–496 (vollständig); Chronique latine de Guillaume de Nangis de 1113 à 1300 avec les continuations de cette chronique de 1300 à 1368, Bd. 2, hrsg. von H. Géraud, Paris 1843, 235–237 (unvollständig). Literatur: J. Bignami-Odier, Études sur Jean de Roquetaillade (Johannes de Rupescissa), Paris 1952, 174–178; aktualisierter ND in: Dies., Jean de Roquetaillade (de Rupescissa), Théologien, Polémiste, Alchimiste, in: Histoire littéraire de la France, Bd. 41, Paris 1981, 75–240, hier 171–175 und 238; Mohan, 222; Thorndike/Kibre, 1712.1.

51va59rb Johannes de Rupescissa: Vade mecum in tribulatione (versio brevior). ›In nomine domini incipit liber qui dicitur Vade mecum in tribulacione et primo epistola prophecialis ex modulo ewangelice caritatis. Predilectissimo patri suo in Christo Ihesu domino nostro fratri Petro medicine magistro ordinis fratrum Minorum pauper incarceratus frater Iohannes de Rupecissa eiusdem ordinis petita per vos in Avenione de futuris eventibus et per me vobis promissa cum laude domini nostri Ihesu Christi percipere et cum perfecta plenitudine iter rectum ad celestem patriam preparare etc.Constat pater firmiter vestra paternitas licet in curia Romana omni volenti audire denunciavi terribiles eventus futuros in proximo in universo mundo me non esse prophetam missum a domino … — … deus laboravit sex dies in creacione mundi et septimo requievit etc. Scriptis [!] anno domini Mo CCCCo LXVII. Der Text ist gegenüber den Ausgaben zu Beginn der Widmungsepistel und am Schluss gekürzt; es fehlen die Intentiones Nr. 17 und 18, die reguläre Intentio 19 hier als 17 gez., der Schluss, hier (58vb59rb) als Intentio 18 gez., ist modifiziert. 51vb auf Kopf- und Fußsteg nachträgliche Autorenangaben: Iohannes de Rupescissa ordinis minorum bzw. Iohannes de Rupescissa Minorita, 57ra auf dem Fußsteg von gleicher Hand der Hinweis Relligiosi [!]. Auch in Cod. Guelf. 876 Helmst., 1v–10v (Schluss fehlt). Ausgaben: Appendix ad fasciculum rerum expetendarum (s. oben), 496–508; Giovanni de Rupescissa, Vade mecum in tribulatione. Edizione critica a cura di E. Tealdi, introduzione storica a cura di R. E. Lerner e G. L. Potestá, Milano 2015, (Vita e pensiero. Dies Nova 1), 217–265, hier bis 255 §209, dann 257 §219 bis 262 §248 (mit dieser Hs., 94, 118f. genannt, Sigle W1); John of Rupescissa's Vade Mecum in Tribulacione (1356). A late medieval eschatological manual for the forthcoming thirteen years of horror and hardship, edited by M. Kaup, London, New York 2017, 130–285 (mit engl. Übersetzung, mit dieser Hs., 11–16, 87 Nr. 4, 103 Nr. 27, 110f., 127 Nr. 26 und 278 genannt, Sigle W2). Literatur: Bignami-Odier, Études (s. oben), 157–173 (246 Hs. genannt); aktualisierter ND in: Dies., Jean de Roquetaillade (s. oben), 157–170 (232 Hs. genannt); Rep. font. 6, 604; 2VL 4, 724–729, hier 725 Nr. 1; Kneupper The empire (s. oben), 194f. Nr. B V (195 Hs. genannt, Sigle W5).

59rbva Vaticinium de rebus futuris Viterbiensis civitatis. ›Ambrosius de Viterbio‹. Esca erunt volatilibus celi et bestiis terre [Dt 28,26] filii Viterbii in ore gladii bicipitis nec unus remanebit ex eis … — … que in hoc libro scribuntur: Surget gens contra gentem [Lc 21,10] et istud est nobis in extremum signum. Aufgrund des erhaltenen Materials ist eine genauere Autorenzuschreibung bzw. Identifikation des Textes nicht möglich. In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen, ungedruckt.

59va–b Vaticinium de bello adversus Turcos. ›Responsio demonis ad interrogacionem sibi factam in partibus Grecie a quodam nigromante greco tempore Eugenii‹. Veniet draco contra grecorum imperium et imperii facies non erit ultra cito Rome erit novus pastor pupillus … — … ad ultimum septimi erunt completi. Titelangabe nach der Parallelüberlieferung in Città del Vaticano, BAV, Vat. lat. 5129, 50v; Pommersfelden, Gräflich Schönbornsche Schlossbibliothek, Ms. 102, 68v, aus dem Augustinereremitenkloster in Nürnberg, vgl. Kneupper The empire (s. oben), 220–222, Sigle P2, hier 222. Ungedruckt. Vgl. dazu Lerner The powers of prophecy (s. oben), 91f.

59vb60va Vaticinium sanctae Brigittae Suecicae attributum de venturo imperatore Friderico III. ›Ambrosius Franciscus et Brigitta‹. Surget rex impudicus facie. Multi dicunt quod rex iste est K secundus ego autem dico et pocius existimo quod sit de tercio F[rederico] et hoc probatur a fratre Zanizio … — … vel eos exterreat quia nondum tempus eorum advenit. Auch in Pommersfelden, Gräflich Schönbornsche Schlossbibliothek, Ms. 102, 90v, vgl. Kneupper The empire (s. oben), 222. Ungedruckt.

60va–b Vaticinium Albumasaris de legibus regnorum diversorum. Nota quod Albumasar astronomus scripsit de legibus diversis regnis et imperiis inter cetera dixit: Nulla lex et imperium ultra ciliadem hoc est spacium mille annorum durabit … — … quod nisi dextera dei omnipotentis protegat in occasum et destructionem tendere conspicitur. Auch in Pommersfelden, Gräflich Schönbornsche Schlossbibliothek, Ms. 102, 68r, vgl. Kneupper The empire (s. oben), 222. Ungedruckt.

60vb61ra Visio Tripolitana sive Cedrus Libani. Anno domini M CCC LXXVII facta est visio valde mirabilis in quodam monasterio ordinis Cisterciensis. Quidam monachus sanctissime vite dixit missam coram abbate … — … in pacis tranquilitate honorificabitur et videbimus nova de antichristo. Auf das Jahr 1387 aktualisierte Fassung, sonst nur noch im Codex Pommersfelden, Gräflich Schönbornsche Schlossbibliothek, Ms. 102, 67v, vgl. Kneupper The empire (s. oben), 222. Ausgabe und Literatur: Lerner The powers of prophecy (s. oben), 126 (Hs. genannt) und 234f. Appendix III.J (Textabdruck nach dieser und nach der Pommersfeldener Hs.).

61ra De sociis sancti Francisci nota. Nota beatus Franciscus in libro revelacionum suarum incipit: Socii beati Francisci quod [!] fratres sui prope Sasnia [!] ad tantam miseriam devenient … — … et spiritualiter perplexitates et discrimina multiplicarentur. Ungedruckt, in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.

61ra–b Johannes de Capestrano: Vaticinium I de bello adversus Turcos (Székesfehérvár, 24.8.1455). In festo sancti Bartholomei in aula regali predicans multis militibus Christi talis interpretacio quod predixeram declarante de propinquis periculis christiane fidei. Vidi quatuor flumina ad invicem decertancia … — … quid hic accidit attendite quid spiritus indicet propulsate. Der Ortsname ist im Text verlesen (Alba regia, nicht aula regali).

61rb Johannes de Capestrano: Vaticinium II de bello adversus Turcos (Csanád, 17.9.1455). In festo sanctorum stigmatum beati patris nostri Francisci inclite patriarche dum interpres exponeret quod a primo audierat de impressione sanctorum signaculorum vidit servulus tuus prelium in celo magnum inter solem et lunam … — … cuius est condere et enodare. Hee visiones in hiis verbis misse sunt a devoto christicola patre Capistrano ad apostolicum sanctissimum. Beide Visionen berichtete Capistrano in einem Sendschreiben von 18.9.1455 aus Csanád an den Kardinalprotektor der Franziskanerobservanten, Dominicus Capranicensis (1400–1458), Druck: Wadding Annales Minorum 12, 283f. Nr. 61–63. Vgl. dazu J. Hofer, Johannes Kapistran. Ein Leben im Kampf um die Reform der Kirche, Bd. 2, neue, bearb. Aufl. Heidelberg 1965 (Bibliotheca franciscana 2), 355–357; A. Chiappini, La produzione letteraria di S. Giovanni da Capestrano. Trattati – lettere – sermoni, Gubbio 1927.

61rbva Vaticinium de bello adversus Turcos. Nota ex libro mortis Capistrani inter alia dicitur: Plangebat amarissime pater beatus proximo die ante mortem suam excidium christiane religionis futurum … — … partem christianitatis a Turcis occupandam et compatiens regno Ungarie. Druck: Wadding Annales Minorum 12, 399 Nr. 87.

61va Vaticinium de venturo imperatore Friderico III. ›Pro Thitmare‹. Veniet aquila cuius volatu debellabitur leo et venit pullus aquile ut nidificabit in domo leonis … — … tempore illius summus capietur pontifex et clerus lapidabitur. ›Deo gracias‹. Wie oben, 27ra–b.

61va Distichon de antichristo venturo anno M CCCC L. ›Subscripta membra duo reperta sunt Parisiis antiquis characteribus extracta‹. Solem bis duo CC dum mille deca quinque revolvet | In ipsum tunc sathane filius ora resolvet. Bislang nur hier nachgewiesen.

61va–b De antichristo venturo anno M CCCC L versus VIII. ›Abbas Joachim‹. Dum tota bis duo C simul mille deca quinque revolvet | Tunc filius sathane mundo fiet manifestus … — … Heu quam mestissimum Ytalici videbunt annum | Presciptum Romam quod solet dici sic nuda. Vier Distichen, bislang nur hier nachgewiesen.

61vb62rb Quaestio de antichristo venturo. ›Sequitur quedam notabilis materia de venturo antichristo‹. Cum venerit filius hominis [Mt 25,31] dicitur: Queritur an aliquis astrologus propheta vel prophetus sciat determinare quando finis sit mundi et iudex veniet cum maiestate et videtur quod sic … — … videte vigilate et orate nescitis enim quod tempus sit [Mc 13,33] etc. Bislang nur hier nachgewiesen, ungedruckt.

62rb Bartholomaeus de Rinonico: Vaticinium cuiusdam daemonis de rebus futuris OFM ex libro 'De conformitate vitae beati Francisci ad vitam domini Iesu Christi' depromptum. ›De utilitate et profectu faciendo per ordinem fratrum minorum‹. Demon quidam tempore beati Francisci loquendo multa de ipso beato Francisco et tandem de ordine sic dixit inquit loquens de fratribus: Cum deducti fuerint ad hoc ut a pristino statu quasi videantur omnino discessisse … — … huius ordinis dignos penitencie agent fructus. Hic dixit diabolus per os cuiusdam puelle. Das Vatizinium ist mit einer Einleitung und gerinfügigen Modifikationen entnommen aus: Bartholomaeus de Rinonico: Liber Conformitatum vitae beati Francisci ad vitam domini nostri Iesu Christi, lib. II, cap. 7. Druck: Bartholomaeus de Rinonico, Liber Conformitatum vitae beati Francisci ad vitam domini nostri Iesu Christi…, o.O. (Mediolani), 1510, fol. CIIIrb. Literatur: BHL 3134; Schneyer 1, 435; CALMA 2, 52f. Nr. 1.

62rb63ra Visio Gigebaldi. ›Anno domini Mo CC LXXIII facta est sequens revelacio cuidam sacerdoti nomine Gigebaldus heremiticam vitam ducenti in silva dicta In dem hard pey Winsheim‹. Als man wirt zeln CCCC und in LX do wirt solicher jamer ersten vnd anheben in der welt vnd streit vnd plut vergießen zwischen geistlichen vnd weltlichen vnd allen fursten … — … vnd die gericht wider kommen in dy alten guten gewonhait usque ad tempora antichristi Amen. Schreibsprache: Frühneuhhochdeutsch (nordbairisch). 62rb auf dem Fußsteg der Vermerk: Visio Gigebaldi sacerdotis. Ungedruckt. Literatur: Lerner Medieval Prophecy and Religious Dissent (s. oben), 22 (Hs. genannt); Kneupper The empire (s. oben), 66–87, 134f., 158f., 167f. 187f. Nr. A XI (73, 134, 187f. jeweils Hs. genannt, Sigle W5).

63ra–b Vaticinium de antichristo. ›1463 in die sancti Luce ewangeliste [18.10.1463] ‹. Nota ex tabula originalium: Non veniet antichristus nisi primum veniat discessio secundum apostolum id est nisi prius gentes a Romano imperio discedant … — … septem tempora et dimidio quod est decem anni et dimidius tunc apparebit filius iniquitatis et perdicionis. Methodius etc. Hec omnia ex tabula originalium etc. Bei der in Initium und Explicit als Quelle des Vatiziniums genannten "Tabula originalium" handelt es sich vermutlich um das gleichnamige alphabetische Bibelglossar des in Erfurt lehrenden Franziskaners Johannes de Erfordia (ca. 1250–1320, vgl. Stegmüller RB 4461). Da der Text ungedruckt ist, kann hier ein Vergleich nicht vorgenommen werden.

63rb64vb Dionysius Cartusianus (?): Apocalypsis sive revelationes sibi a domino factae (recensio abbreviata). ›Hic religiosus est ordinis Carthusiensis vir literatissimus bone fame et nominis permaximus [corr. ex: per Martinus] et quod nomen suum subticetur humilitatis causa et videtur‹. Quidam religiosus in solempnitate purificacionis virginis Marie et summa missa toto conventu presente et inspiciente ab exterioribus sensibus alienatus … — … sedit in ea frater quasi immobilis abstractus sed nunc recitata est ad laudem et gloriam omnipotentis qui est super omnia deus gloriosus et adorandus etc. 63rb auf dem Fußsteg der Vermerk: Visio cuiusdam Cartusiensis. Die Vision ist im modifizierten Schlussabschnitt auf das Jahr 1453 datiert. Mit identischem Incipit und Explicit wie diese Hs. die Codices Bamberg, SB, Msc. Theol. 240, 177r–178v (Bamberg 1, 837); Neustift (Novacella), Augustiner-Chorherrenstift, Cod. 754, 11v–13r (Vision korrekt auf 1454 datiert); Mainz, StB, Hs. I 171, 20r–21v (Mainz 2, 104, Vision hier korrekt datiert auf 1454); Stockholm, KB, Ms. A.198, 5r–7r (P. Lehmann, Skandinavische Reisefrüchte Teil II, in: Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksväsen 22 [1935], 1–24, hier 3), Wien, ÖNB, Cod. 4067, 173r–176v; Würzburg, UB, M. ch. q. 387, 314v–315r (Würzburg 4, 118, Vision datiert auf 1458). Druck: Doctoris ecstatici D. Dionysii Cartusiani Opera omnia in unum corpus digesta…, Bd. 1: In Genesim et Exodum (1–19), Montreuil 1896, XLI–XLIII; im Kontext anderer Visionen und mit modifizierter Conclusio nochmals in Bd. 36: Opera minora 4, Tournai 1908, 517C–524D, hier 517C–519D. Literatur: Emery Prolegomena, 206f. (Hs. genannt), 251f. Nr. 158 (252 Hs. genannt); J. Mangei, Kartäuserorden und Visionsliteratur im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit, in: Bücher, Bibliotheken und Schriftkultur der Kartäuser. Festgabe zum 65. Geburtstag von Edward Potkowski, hrsg. von S. Lorenz, Stuttgart 2002 (Contubernium 59), 289–316, hier 300–305 (301 Hs. genannt, die vom Verf. angekündigte kritische Neuedition des Textes ist nicht erschienen, bezweifelt Autorschaft); CALMA 3, 88–94 (das Werk fehlt).

64vb68va Sentimentum cuiusdam Cartusiani de visione Dionysio Cartusiano adscripta. ›Declaracio cuiusdam religiosi super premissa revelacione de ecclesie per gladium reformacione que revelacio cuidam Carthusiensi in dyocesi Leodiensi facta est‹. Reverende pater ego ad satisfactionem obediencie michi per paternitatem vestram nuper iniuncte sub actu visitacionis videlicet ut scriberem vobis quid senciam de infestacione infidelium Turcorum … — … quam maledicentes ipsis scilicet persecutoribus tanto cicius et salubrius deum placarent et triumpharent. Auch in Neustift (Novacella), Augustiner-Chorherrenstift, Cod. 754, 13r–18r; Mainz, StB, Hs. I 175, 141r–149v (Mainz 2, 124f.); Wien, ÖNB, Cod. 4067, 177r–186v; Würzburg, UB, M. ch. q. 387, 315r–317v (Würzburg 4, 119, identisches Incipit und Explicit wie in dieser Hs.). Bislang ungedruckt. Literatur: Emery Prolegomena, 188f. (189 Hs. genannt); Mangei Kartäuserorden und Visionsliteratur (s. oben), 298f. (298 Hs. genannt, die an dieser Stelle angekündigte kritische Edition von M. Fischer ist bislang nicht erschienen).

68va–b Vaticinium Sibyllae Erythreae. Item Ericia [!] magis autentica esse perhibetur inter omnes sibillas quam introducit Augustinus sepe in libro de civitate dei … — … ad summa sublevabit universa trahet ad se et per ignem omnes iudicabit. Der in dieser Form bislang nur hier nachgewiesene Text verwendet u.a. die bekannten sibyllinischen Sprüche und ergänzt sie um weiteres Material. So bestehen Übereinstimmungen mit beiden Versionen des Orakels der erythräischen Sibylle, abgedruckt bei O. Holder-Egger, Italienische Prophetieen des 13. Jahrhunderts Teil I, in: NA 15 (1890), 143–178 (Teil I) und 30 (1905), 323–386 (Teil II), vgl. Teil I, 161f. und Teil II, 330f.

68vb69ra Vaticinium Sibyllinicum. Nota verba eiusdem de duobus ordinibus Predicatorum et Minorum: Exurget inquit caput superbie contra reliquias agni contra quod in talibus novissimis surgent due stelle prefulgide … — … succumbet gallus et aquilam adorabit et tributa persolvet et aquile serviet etc. Ungedruckt, in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.

69ra–b De concordantia vaticiniorum abbatis Joachim et Sibyllarum. Nota concordanciam Joachim cum Sibilla de regno et imperio et de duobus ordinibus. Reges Francie Alemannis principibus evertendi servient … — … oculos habens clarissimos dentesque albissimos diserte lingwe et omnem hominem provocans ad se. Ungedruckt, in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.

69rbva Vaticinium de venturo imperatore Friderico III. ›Magister Fridericus de Alemannia‹. Surget S. ex Levi semine et regnabit super duo regna tercium obtinebit regnabit et imperabit et erit scisma in diebus suis … — … surget Fridericus regnabit et imperabit a mare usque ad mare. ›Deo gracias‹. Der Text variiert und ergänzt die oben, 26vb27rb, tradierten Weissagungen über den dritten Friedrich. Druck: Mosheim Versuch (s. oben), 344 (nach dieser Hs.). – 69vb leer.

II

Papier — 60 Bl. — 28,5 × 19,5 cm — Süddeutschland — um 1370

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS IT1185-PO-67685 (1370), IT5235-PO-67192, IT1185-PO-67678, IT1185-PO-67687 (alle 1371). Pfeil und Bogen, um 90° gedreht: WZMA AT5000-752A_187 (1371), AT5000-487_7 (1379). Lagen: VI (81). VII (95). 2 VI (119). 2 V (139). Schriftraum: 23,5 × 17 cm, zweispaltig (Spalten meist ca. 8 cm breit), je nach Verteilung von Haupt- und Kommentartext meist 50–54 Zeilen. Textualis in verschiedenen Ausführungsgraden von einer Hand: Buchschrift mittlerer Qualität für den Haupttext und kleine, stark abgekürzte Glossenschrift für den Kommentar. Rubriziert, rote Lombarden.

Herkunft: Der um 1370 möglicherweise im akademischen Umfeld geschriebene Faszikel ist nicht näher lokalisierbar; eine Entstehung am Ordensstudienzentrum der Augustinereremiten in Regenburg ist zwar nicht auszuschließen, aber auch nicht beweisbar.

70ra136va Aristoteles: Ethica Nicomachea interprete Roberto Grosseteste.
(70ra136rb) Textus librorum I–V Ethicae. Omnis ars et omnis doctrina similiter actus et electio bonum quoddam appetere videtur. Ideo bene antiqui enunciaverunt bonum … — … igitur imperanti et imperato esse ad invicem iustum aliquid et in hiis. Diese Fassung vollständig in Cod. Guelf. 593 Helmst., 1r–47r; teilweise in Cod. Guelf. 488 Helmst., 1ra–20ra. Andere Fassungen in Cod. Guelf. 577 Helmst., 148r–151v; 87.3 Aug. 2°, 1r–84v. Auszüge ("Auctoritates") vgl. in Cod. Guelf. 567 Helmst., 170r–173r; 698 Helmst., 182vb–185ra; 727 Helmst., 202ra–203va; 38.18 Aug. 2°, 192vb; 44.25 Aug. 2°, 288vb–291va; 17.21 Aug. 4°, 132ra–134rb; 18.31 Aug. 4°, 288v–293v; 101.3 Extrav., 63va–65va; 96 Weiss., 25v–29r; 131 Gud. lat., 124rb–125vb. Vorliegende Abschrift ist in der Forschung nicht berücksichtigt. Edition: Aristoteles Latinus XXVI/1–3,3, 141–370, hier bis 251. Literatur: Grabmann Aristotelesübersetzungen, 220–237.
(70ra136va) Commentum in libros I–V Ethicorum Aristotelis secundum Albertum de Saxonia. Iste est liber Ethicorum in quo determinatur de hiis que pertinent ad regimen unius propter quod sciencia huius libri vocata est monastica id est de regimine unius … — … quod idem homo numero secundum tamen diversas partes sue anime potest dicitur iniustum facere. ›Et sic finis quinti huius‹. Bei diesem Kommentar handelt es sich offenbar um eine verkürzende Bearbeitung von Albertus de Saxonia: Expositio in decem libros Ethicorum. Bislang nur hier nachgewiesen und ungedruckt. Literatur: CALMA 1, 137 Nr. 5; C. H. Lohr. Latin Aristotle commentaries, Bd. 1.1: Medieval authors A–L, Firenze 2013 (Corpus philosophorum medii aevi. Subsidia 17), 43f. Nr. 12; Markowski, 119f. cap. IV Nr. I.15. – 136vb139vb leer.

III

Papier — 22 Bl. — 28,5 × 19,5 cm — Süddeutschland — um 1400

Wasserzeichen: Glocke, zwischen zwei Bindedrähten, ohne Beizeichen, Klöppel mit der Kontur des Randes verschmolzen: WZIS IT8355-PO-40992 (1399), WZMA AT5020-1756_124 (1396, weiterer Typ nicht nachweisbar). Lagen: V (149). VI (161). Schriftraum: 21–21,5 × 15–15,5 cm, zweispaltig (Spalten meist ca. 6,5 cm breit), 30–40 Zeilen. Regelmäßige jüngere gotische Kursive von einer Hand, vielfach in der ersten bzw. letzten Zeile der Seiten litterae elongatae. Keinerlei Buchschmuck, Raum für Lombarden ausgespart.

Herkunft: Der um 1400 entstandene Faszikel ist nicht näher lokalisierbar.

140ra161vb Henricus de Langenstein: Vesperiae disputatae (partim). [U]trum sub tempore gracie constat post finem mundi quis status venturi seculi … — … quia maxime humana natura mortalis et passibilis habuit felicis vite spiritualem perfectionem … (Text bricht ab). Die bislang einzige bekannte Parallelüberlieferung ist Erfurt, UFB Erfurt/Gotha – UB Erfurt, Dep. Erf. CA 4° 150, 243r–266v (Erfurt, 412). Bei den Vesperiae handelt es sich um die öffentliche Disputationen anlässlich der Promotion, die am Vorabend des eigentlichen Verfahrens abgehalten wurden; laut der Rubrik der Erfurter Parallelüberlieferung hielt Heinrich von Langenstein seine Vesperiae in Paris. Ungedruckt. Literatur: Roth 15 Nr. 48; Doucet, 42 Nr. 331a; Hohmann, 421 Nr. 254; CALMA 5, 440 Nr. 123.

IV

Papier — 52 Bl. — 27,5–28,5 × 20 cm — Oberitalien — 1388

Wasserzeichen: Zwei Kreise übereinander, dazwischen Kreuz (zwei Typen, nicht nachweisbar). Lagen: 4 IV (193). 2 V (213). 162r163r und 171v208v auf dem Fußsteg jeder Seite zeitgenössische rubrizierte Paginierung ›I‹–›III‹ und ›XX‹–›LCVII‹. Schriftraum: 22 × 14,5–15 cm, zweispaltig (wechselnde Spaltenbreite, 6–7,5 cm), je nach Hand 40–56 Zeilen. Stark abgekürzte ältere gotische Kursive von drei Händen, Hand 1: 162ra211rb; Hand 2: 211va213vb; Hand 3: 213vb. Zahlreiche Marginalien, Nota-Vermerke u.a. vor allem der anlegenden Hände. Rubriziert, rote Lombarden.

Herkunft: Die Predigtsammlung wurde in Norditalien, möglicherweise in Pisa geschrieben.

162ra213vb Guilelmus Peraldus: Sermones de tempore cum aliquot sermonibus aliunde adscitis. Insgesamt 55 Sermones von dominica I adventus (T1) bis dominica XVI post Trinitatis (T56); die letzten Predigten sind liturgisch nicht mehr eindeutig zuzuordnen. Im einzelnen sind enthalten:
(162ravb) Sermo in dominica I adventus (T1). Hora est [Rm 13,11]. Quia Christus spiritualiter venturus est ad eos qui fuerunt preparati ideo monet apostolus fideles ad se preparandum
(162vb163rb) ›Idem [!] sermo de eodem‹. Ecce rex tuus veniet [Mt 21,5]. Adventus domini per quatuor septimanas agitur ad significandum quod quatuor sunt adventus scilicet in carnem in mentem et ad iudicium in mortem [Jac. Vorag. leg. aur. 1,1]
(163rb164rb) Jacobus de Voragine: Sermo in dominica I adventus (T1). ›Item sermo de eodem‹. Ecce rex tuus veniet [Mt 21,5] ut supra. Si aliquem ante nos venturum suscepturi sumus ipsum propter quinque libenter suscipimus primo propter statum … Vgl. Schneyer 3, 221 Nr. 3.
(164rb165rb) ›Dominica secunda sermo de epistola‹ (T2). Quecumque scripta [Rm 15,4]. Quia sicut dicitur Proverbiorum X sapiens filius letificat patrem [Prv 10,1] idcirco pater celestis ad instructionem filiorum suorum diversos fecit libros
(165rb166ra) Jacobus de Voragine: Sermo in dominica II adventus (T2). ›Item sermo de eodem‹. Erunt signa … [Lc 21,25]. In precedenti dominica actum est de adventu Christi in carnem qui est adventus amoris in hac agitur de adventu Christi ad iudicium … Vgl. Schneyer 3, 221 Nr. 5.
(166rava) Sermo in dominica II adventus (T2). Tunc videbunt [Lc 21,27]. Venientis ad iudicium tempus persona locus auctoritas consideranda sunt que eciam in verbo proposito attenduntur … Bearbeitete Fassung einer Predigt des Conradus de Saxonia, vgl. den Druck: B. Bonaventurae Sermones de tempore tam hiberno quam aestivo cum indicibus, Paris 1521, Xr–XIr, dazu Schneyer 1, 748 Nr. 8.
(166va167ra) ›Dominica tercia in adventu‹ (T3). Cum audisset [Mt 11,2]. Discipuli Iohannis reputabant Iohannem esse Christum quam opinionem volens ab eis tollere dominus
(167rava) Sermo II in dominica III adventus (T3). ›Item de eodem‹. Quid existis … [Mt 11,7]. In arundine peccator significatur propter plurima. Primo ob hoc quod arundo radicem habet in luto … Vgl. Schneyer 2, 534 Nr. 11, weitgehend identisch mit dem Druck: Guilielmi Alverni episcopi Parisiensis … Opera omnia, quae hactenus reperiri potuerunt…, Bd. 2, Paris 1674, 173 Nr. XIII.
(167va–b) ›Dominica quarta in adventu‹ (T4). Miserunt Iudei [Io 1,19]. Secundum Chrysostomum Iudei reprobant Iohannem esse Christum propter tria: Propter vestis asperitatem
(167vb168ra) ›Item de eodem‹. Ego vox [Io 1,23]. Desertum mundus quia est hominibus vacuus Hieremie IIII: Intuitus sum et non erat homo [Ier 4,25]. Pauci sunt qui rectitudinem animi servent … Initium sehr ähnlich wie Schneyer 2, 534 Nr. 14.
(168rava) ›In vigilia‹ (T5). Cum esset desponsata [Mt 1,18]. In hoc evangelio fit mencio de quatuor de Maria Joseph angelo et Christo
(168va169rb) ›De nativitate‹ (T6). Natus est nobis … [Lc 2,11] etc. Nativitas Christi est triplex divina humana gratuita prima ex patre secunda ex matre tercia fit in mente [Hugo Argent. compend. 4,11]
(169rbvb) Sermo in circumcisione Domini (T8). Postquam impleti … [Lc 2,22] etc. Narrat Lucas quod duo hodie sint facta in domino videlicet quod sit hodie circumcisus
(169vb170ra) Sermo in circumcisione Domini (T8). Erant Joseph et Maria [Lc 2,33]. Bernardus: Angelus nunciat virtus altissimi obumbrat superveniet spiritus virgo credit fide concipit virgo [Bernard. claraev. in vigilia nat. 1,1]
(170rava) Sermo in circumcisione Domini (T8). Erant Joseph et Maria [Lc 2,33]. Instruimur ut revelaretur amor scribarum et phariseorum quo gloriam terrenam et divicias deo proponebant
(170va171rb) Sermo de epiphania Domini (T10) ex capitulo XV Legendae aureae Jacobi de Voragine depromptus. ›De epyphania‹. Epyphania domini quadruplici decoratur miraculo et ideo quadruplici vocabulo nuncupatur [Jac. Vorag. leg. aur. 15,1] … Druck: Maggioni LA, 131–136.
(171rbvb) Sermo in dominica infra octavam epiphaniae (T11). Cum factus esset Ihesus … [Lc 2,42]. Chrysostomus: Nullum quippe miraculum egerat dominus in puericia hoc tamen unum prodit Lucas
(171vb172ra) Sermo in dominica I post epiphaniam (T11). ›Dominica prima post nativitatem [!]‹. Nupcie facte sunt [Io 2,1]. Canaan nomen est ville in provincia Galilee et erat ibidem matrimonium
(172rava) ›Item de eodem‹. Nupcie facte sunt [Io 2,1]. Triplex est matrimonium: Carnale inter virum et mulierem spirituale inter deum et animam et matrimonium medium inter filium dei et humanam naturam
(172va–b) ›Item sermo de eodem‹. Nupcie facte sunt [Io 2,1] etc. Predixit apostolus I Tymotheo 4: Discedent quidam a fide attendentes spiritibus erroris et doctrinis demoniorum prohibentes nubere [I Tim 4,1]
(172vb173vb) Sermo in dominica II post epiphaniam (T12). ›Dominica secunda‹. Cum descendisset [Mt 8,1]. Quod coram turbis leprosus dicitur sanari facit ad certitudinem miraculi … Vgl. Schneyer 2, 535 Nr. 26, gekürzt, aber sonst weitgehend übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 193f. Nr. XXXI.
(173vb174ra) Sermo in dominica II post epiphaniam domini (T12). ›Dominica secunda‹. Ascendente Ihesu in naviculam [Mt 8,23] etc. Sydorus [!] in originali super Mt.: Quando turba dominum opprimebat ipse tria refugia habebat scilicet desertum montem et navem … Initium sehr ähnlich bei Jacobus de Voragine: Sermo III in dominica IV post epiphaniam, vgl. Schneyer 3, 223 Nr. 28.
(174ra–b) ›Dominica in septuagesima‹ (T16). Simile est regnum [Mt 13,24]. Ager mundus [est] [Mt 13,38]. Cum autem dormierunt homines id est inhercia [!] torperent et incuria homines id est prelati … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 199 Nr. XXXVIII.
(174rbvb) ›Ewangelium in sexagesima‹ (T17). Ite et vos [Mt 20,7]. Sicut tempus septuagesime significat tempus prevaricacionis Ade
(174vb175va) Sermo I in dominica sexagesimae (T17). ›Ewangelium in sexagesima‹. Cum turba [Lc 8,4]. In hodierno evangelio primo ponitur parabola turbis a domino proposita … Vgl. Schneyer 2, 536 Nr. 38, gekürzt, aber sonst weitgehend übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 205–208 Nr. XLIII.
(175va176ra) ›Item de eodem‹. Dixit per similitudinem [Lc 8,4]. Chrysostomus: Exiit autem qui ubique est non localiter sed per amictum carnis nobis appropinquavit
(176ra177ra) Sermo I in dominica quinquagesimae (T18). ›In quadragesima [!]‹. Assumpsit Ihesus [Lc 18,31]. Hodiernum evangelium duo principaliter ostendit scilicet dominice passionis prenunciacionem et cuiusdam ceci illuminacionem … Vgl. Schneyer 2, 536 Nr. 40, gekürzt, aber sonst weitgehend übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 210–212 Nr. XLVI.
(177ra178rb) ›Item de eodem‹. Factum est autem [Lc 18,31]. Circa quam partem est primo notabilis quod filius propinquus Iericho illuminat cecum ut hic habetur et curat vulneratum … Vgl. Schneyer 2, 536 Nr. 41, gekürzt, aber sonst weitgehend übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 212–215 Nr. XLVII.
(178rbvb) Sermo I in dominica I Quadragesimae (T19). ›Dominica prima in quadragesima‹. Ductus est Ihesus [Mt 4,1]. Hystorialiter in illo deserto quod est inter Ierusalem et Ihericho Christus dyabolum vicit ubi figuraliter dixerat Adam incidisse in latrones … Vgl. Schneyer 2, 536 Nr. 42, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 215f. Nr. XLVIII.
(178vb179va) ›Item de eodem‹. Et accedens temptator [Mt 4,3]. Accedendum est quod post quadragesimam ad temptandum dominum dyabolus accedit temptans eum de peccato gule cupiditatis et vane glorie
(179va180vb) ›Dominica Reminiscere‹ (T20). Egressus Ihesus … [Mt 15,21]. De terra Genesareth relictis scribis et phariseis calumpniantibus de hoc quod discipulis [!] eius transgrediebantur tradiciones seniorum … Besteht aus den beiden kontrahierten Sermones in: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 220–223 Nr. LII, LIII, der Text endet 222.
(180vb181vb) ›Dominica tercia in quadragesima‹ (T21). Erat Ihesus [Lc 11,14]. Hic [!] evangelium octo continet: Primo salvator miracula operatur erat ideo eiciens secundo turba admiratur ibi et admirate sunt turbe … Vgl. Schneyer 2, 536 Nr. 45, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 223–225 Nr. LIII.
(181vb182rb) ›Dominica quarta‹ (T22). Erat Ihesus [Lc 11,14]. Notandum quod opus salvatoris est demonium eicere primo eiecit illud de celo … Vgl. Schneyer 2, 536 Nr. 46, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 226f. Nr. LV.
(182rb183rb) ›Dominica quinta in quadragesima. Iohannes V [!]‹ (T23). Abiit Ihesus [Io 6,1]. In hodierno ewangelio primo ponuntur quedam antecedencia miraculum secundo ipsum miraculum tercio vero quod consecutum est miraculum … Vgl. Schneyer 2, 537 Nr. 50, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 231–235 Nr. LVIII (gekürzt, nur bis 234a).
(183rb184ra) Sermo I in dominica V Quadragesimae. ›Dominica sexta [!]. Iohannes VIII‹ (T23). Quis ex vobis [Io 8,46]. Ewangelium huius dominice que dicitur dominica in passione duo ostendit scilicet causam passionis Christi et preludia passionis … Vgl. Schneyer 2, 537 Nr. 53, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 235f. Nr. LIX.
(184ravb) Sermo in dominica V Quadragesimae. ›Item de eodem‹. Quis ex vobis [Io 8,46]. In hoc ewangelio proponitur nobis salvatoris nostri bonitas quam imitemur et Iudeorum perversitas quam detestemur … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 236f. Nr. LXI.
(184vb185rb) ›In die palmarum ewangelium. Matthei XXI‹ (T24). Cum appropinquaret [Mt 21,1]. Glossa: Bethfage erat viculus sacerdotum in monte Olyveti habebant sacerdotes viculos ad alenda pecora … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 239 Nr. LXIII. Der Sermo stammt jedoch möglicherweise nicht vom Autor, denn er fehlt bei Schneyer 2, 373–415 und in der kritischen Neuausgabe CC CM 230.
(185rb186rb) ›Item de eodem sermo‹. Cum appropinquaret [Mt 21,1]. Ewangelium quod legitur in hodierna processione ostendit honorem exhibitum venienti Ierusalem ad locum passionis … Vgl. Schneyer 2, 537 Nr. 56, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 239–242 Nr. LXIV (gekürzt, nur bis 241b).
(186rbva) ›De resurrexione domini primus sermo‹ (T28). Maria Magdalena [Mc 16,1]. Maria Iacobi minoris mater et Salome filia | Ex Ioachim Cleopha Salome tres Anna Marias | Quas habuit iunxit Alpheo Zebedeo … Vgl. Schneyer 2, 537 Nr. 61, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 244 Nr. LXVIII. Bei den im Initium verwendeten Versen über die drei angeblichen Ehegatten der hl. Anna handelt es sich um Walther I 5992.
(186va187ra) ›Item sermo de eodem‹. Maria Magdalena … [Mc 16,1]. Notandum quod series huius ewangelii hodierni tria nobis ostendit pertinencia ad edificacionem nostram scilicet mulierum devocionem capitis ecclesie resurrectionem angelicam ad nos dilectionem … Nicht bei Schneyer, vgl. aber unter dem gleichen Verf. in der Hs. Paris, BN, lat. 3559, 157v–158r. Ebenfalls übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 244f. Nr. LXIX.
(187ra188ra) Sermo I in dominica I post pascha (T29). ›Dominica in octava‹. Cum sero esset … [Io 20,19]. Hoc ewangelium continet duas Christi manifestaciones factas discipulis in Ierusalem prima facta est Thoma absente ipso die resurrectionis … Vgl. Schneyer 2, 538 Nr. 66, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 249–251 Nr. LXXII.
(188ra–b) ›Item alius‹. Post dies octo [Io 20,26]. Circa hoc adventum domini ad discipulos primo nobis communitas commendatur secundo veritas fidei ostenditur … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 254f. Nr. LXXVII.
(188rbvb) Sermo I in dominica II post pascha (T30). ›Dominica secunda‹. Ego sum pastor [Io 10,11]. Volens princeps pastorum pastores bonos prefici gregi quem acquisivit sanguine suo … Vgl. Schneyer 2, 538 Nr. 69, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 255f. Nr. LXXVII (sic, Zählfehler).
(188vb189va) Sermo II in dominica II post pascha (T30). ›Alius‹. Ego sum pastor [Io 10,11]. Notandum quod ad bonitatem pastoris quatuor requiruntur scilicet rectitudo intencionis solercia pascendi audacia resistendi diligencia custodiendi … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 256f. Nr. LXXVIII.
(189va190ra) Sermo I in dominica III post pascha (T31). ›Dominica secunda [sc. post octavam paschae] Iohannis XV‹. Modicum et non … [Io 16,16]. Hoc ewangelium tria continet: Primo quedam verba que a salvatore discipulis dicuntur secundo intellectus illorum verborum … Vgl. Schneyer 2, 538 Nr. 72, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 260–263 Nr. LXXXII, hier bis 261b.
(190ra191rb) Sermo II in dominica III post pascha (T31). ›Sermo secundus‹. Modicum et non … [Io 16,16]. Moraliter potest verbum propositum intelligi duobus modis: Primo ut modicum intelligatur totum tempus usque ad finem seculi … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 260–263 Nr. LXXXII, hier 261b–263.
(191rb192rb) Sermo in dominica IV post pascha (T32). ›Dominica tercia [sc. post octavam paschae] Iohannis XVI ‹. Vado ad eum [Io 16,16] etc. In hoc ewangelio dominus suum corporalem discessum discipulis primo predicit secundo missionem sancti spiritus eis promittit … Vgl. Schneyer 2, 538 Nr. 73, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 264–269 Nr. LXXXIII, erheblich gekürzt, hier bis 265a.
(192rbvb) Sermo in dominica V post pascha (T33). ›Dominica quarta post octavam [paschae]‹. Amen amen dico vobis … [Io 16,23]. In hoc ewangelio primo salvator ad consolandum discipulos de discessu suo virtutem sui nominis eis indicat … Vgl. Schneyer 2, 538f. Nr. 77, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 269f. Nr. LXXXIV.
(192vb193rb) Sermo in dominica VI post pascha (T37). ›Dominica quinta post octavam [paschae]‹. Cum venerit paraclitus [Io 15,26]. Sicut in dominica proximo [!] futura recolitur spiritus sancti missio sic hodie in ewangelio recolitur promissio facta de ipso mittendo … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 273f. Nr. LXXXVI.
(193rb194ra) ›Dominica in pentecostes‹ (T39). Si quis diligit [Io 14,23]. Duo continet ewangelium hodiernum scilicet responsionem domini ad interrogacionem Iude Thadei et discipulorum consolacionem … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 276f. Nr. LXXXVIII.
(194ra195ra) ›Dominica prima post pentecosten Iohannes III‹ (T40). Homo quidam erat [Io 3,1]. In hoc ewangelio primo ponitur Nychodemi descripcio secundo tangitur de adventu eius ad Ihesum … Vgl. Schneyer 2, 539 Nr. 85, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 280–282 Nr. XC.
(195ra197va) ›Dominica prima post trinitatis. Luce XVI‹ (T41). Homo quidam erat … [Lc 16,19]. Ex hoc quod nomen Lazari exprimitur videtur esse rei geste narracio nichilominus tamen parabola fuit … Übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 285–289 Nr. XCIII.
(197va198ra) Sermo I in dominica II post trinitatis (T42). ›Dominica secunda. Luce XXIII [!]‹. Homo quidam fecit … [Lc 14,16]. Secundum Gregorium hec cena magna est sacietas interne dulcedinis quam nobis deus preparavit et vocatur cena non prandium … Vgl. Schneyer 2, 539 Nr. 86, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 289f. Nr. XCIV.
(198rava) Sermo II in dominica II post trinitatis (T42). ›Item de eodem‹. Homo quidam fecit … [Lc 14,16]. Cena corporalis est refectio quam sequitur sompnus corporalis cena vero dominica refectio est quam comitatur sompnus eterne quietis … Vgl. Schneyer 2, 539 Nr. 87, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 292f. Nr. XCVI.
(198va199rb) Sermo I in dominica VI post trinitatis (T46). ›Iste sermo et sequens pertinent ad sextam dominicam‹. Simile est regnum … [Mt 13,24]. In parabola hodierni ewangelii quatuor persone tanguntur scilicet seminans semen bonum superseminans semen malum agri custodes agri messores … Vgl. Schneyer 2, 535 Nr. 32b, übereinstimmend mit dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 199–201 Nr. XXIX und XXX (zusammengezogen Sermo II und III in dominica V post Epiphaniam).
(199va201va) Sermo II in dominica VI post trinitatis (T46). Postquam impleti … [Lc 2,22]. Beda: Si legis ipsius verba diligencius inspexeris profecto reperies quod ipsa dei genetrix sicut a commixtione virili sic a legali sit immunis [Thom. Aquin. cat. aur. in Lc 2,22] … — … ecce claritas et tamquam scintille. Ecce agilitas absterget. Der Text besteht aus einzelnen kurzen Abschnitten mit separaten Rubriken wie z. B. ›De purificacione‹ (199va200rb, weitgehend entnommen aus Thomas de Aquino: Catena aurea in Lucam 2,22), ›Item de oblacione …‹ (200rb), ›De confessione aliqua‹ (200rbva), ›Causa amoris‹ (200vb), ›De paciencia‹ (200vb201ra), ›De misericordia‹ (201ra), ›De penitencia‹ (201ra–b), ›De resurrectione triplici‹ (201rbva), ›De corporali resurrectione‹ (201va).
(201va–b) ›De sancta Margaretha‹ (S146). Consideravit agrum … [Prv 31,16]. Triplex est ager spiritualis quem consideravit beata Margaretha primus est celum sive paradysus secundus mundus tercius proprium corpus … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(201vb202rb) ›Dominica quinta post pascha hec est‹ (T33). Amen amen dico vobis … [Io 16,23]. In hiis verbis dominus sub iuramento nos certificat de liberalitate dei patris … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(202rbvb) ›De spiritu sancto‹ (T39). Si quis diligit [Io 14,23]. Gregorius: Pensate fratres karissimi quanta sit ista solempnitas habere in corde [!] hospicio adventum dei [Greg. M. in euang. 30,2] … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(202vb203rb) ›Dominica secunda post trinitatis‹ (T42). Homo quidam fecit … [Lc 14,16]. Secundum Gregorium quando deus in sacra scriptura vult indicare suam potestatem et virtutem nominat se leonem … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(203rbvb) ›Dominica tercia de penitencia peccatorum‹ (T43). Gaudium est angelis … [Lc 15,10]. Duo hic notantur: Primo celestis curie leticia … Mit identischem Initium bei Schneyer 7, 31 Nr. 187.
(203vb204rb) ›Dominica quarta‹ (T44). Estote misericordes … [Lc 6,36]. Quamvis deus sit potens sapiens et dives nusquam iubet tamen nos eum imitari in hiis tribus sed in sola misericordia … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(204rbva) ›Dominica quinta post trinitatis‹ (T45). Cum turbe … [Lc 5,1]. In isto ewangelio de tribus fit mencio: De turba Christo et discipulis quibusdam. De turba duo dicuntur … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(204va205ra) ›Dominica sexta‹ (T46). Nisi habundaverit … [Mt 5,20]. In isto ewangelio dominus nos inducit ad tria: Primo [ad] iusticiam sufficientem secundo ad odii dimissionem tercio ad reconciliacionem … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(205rava) Jacobus de Voragine: Sermo in dominica VII post Trinitatis (T47). ›Dominica septima post trinitatis‹. Misereor super turbas … [Mc 8,2]. Olym misericordia dei tantum erat in celo Psalmus: Domine in celo misericordia tua [Ps 35,6] … Vgl. Schneyer 3, 229 Nr. 105.
(205va206ra) ›Dominica octava‹ (T48). Attendite a falsis … [Mt 7,15]. Chrysostomus: Ubi res est certa aspicitur ubi autem incerta attenditur unde attendite id est considerate et cavete a falsis prophetis … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(206rava) ›Sermo de eadem dominica octava‹. Omnis arbor … [Mt 7,17]. Homo appellatur in greco antropos id est arbor transversa habet enim superius capillos tamquam radices et inferius brachia tamquam ramos … Ähnliches Initium vgl. bei Schneyer 5, 267 Nr. 1061.
(206va207ra) ›Dominica nona de epistola‹ (T49). Non simus concupiscentes … [I Cor 10,16]. Apostolus ut nos peccata vitare facit nos prevaricata Iudeorum graviter punita ad memoriam revocat … Ähnliches Initium vgl. bei Schneyer 8, 442 Nr. 74.
(207rava) Jacobus de Voragine: Sermo in dominica X post Trinitatis (T50). ›Dominica decima post trinitatis‹. Homo quidam erat [Lc 16,1]. Sicut dicit interlinearis [glossa]: Homo dives deus omnipotens est villicus anime … Vgl. Schneyer 3, 229 Nr. 110.
(207va208ra) ›Dominica decima post [trinitatis]‹ (T50). Cum appropinquasset … [Lc 19,41]. Appropinquans dominus civitati … post ascensionem domini quadragesimo anno Tytus et Vespasianus Iherusalem obsederunt … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(208ravb) ›Dominica undecima‹ (T51). Duo homines … [Lc 18,10]. Hii duo homines proponuntur nobis ut duo specula: Phariseus ad hoc ut videamus in eo quanta sit macula superbie Publicanus ad hoc ut videamus quanta sit virtus humilitatis … Der Beginn entspricht dem Druck: Guilielmi Alverni Opera omnia Bd. 2 (s. oben), 321 Nr. CXL.
(208vb209ra) ›Dominica duodecima‹ (T52). Tyrus erat civitas maritima firma dives et pulchra et significat celum … Ohne biblisches Thema, in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(209ra210ra) Jacobus de Voragine: Sermo in dominica XIII post Trinitatis (T53). ›Dominica XIII‹. Beati oculi … [Lc 10,23]. Ambrosius in libro de officiis: Beatitudinem quidam posuerunt in corporis voluptateSchneyer 3, 230 Nr. 122.
(210rava) Jacobus de Voragine: Sermo in dominica XV post Trinitatis (T55). ›Dominica XV‹. Nemo potest … [Mt 6,24]. Sicut dicit Augustinus: Deus fecit hominem intellectualem ut summum bonum intelligeret et intelligendo amaret et possidendo frueretur [Petr. Lombard. sent. 2,1,4,1] … Vgl. Schneyer 3, 230 Nr. 128.
(210va211ra) ›Dominica sextadecima‹ (T56). Resedit qui erat mortuus … [Lc 7,15]. Invenimus in scripturis loqui brutum mortuum cornu et tonitruum. Ecce stupenda et mira loquuntur … Bearbeitete Fassung einer Predigt des Conradus de Saxonia, vgl. den Druck: B. Bonaventurae Sermones de tempore (s. oben), CCCIIIr–CCCIIIIr, dazu Schneyer 1, 762 Nr. 228. – Der größte Teil der Sp. 211ra leer gelassen, auf dem Kopfsteg der Vermerk: Hic nullus est defectus.
(211rb) Sermo in dominica XVI post Trinitatis (T56, partim). Nemo potest … [Mt 6,24]. In hoc ewangelio dominus ad serviendum sibi et invitat et ponit tres causas que quemlibet hominem provocant ad serviendum alicui domino … — … sine sollicitudine veni servicio eius inveniantur donec … (Text bricht ab). Der Schluss fehlt ohne erkennbaren Grund. Eine Predigt mit identischem Initium in Bremen, SUB, msb 0121, 74r (Bremen, 166 und 374). Die folgenden, von anderer Hand nachgetragenen Predigten können nicht genauer einem liturgischen Termin zugeordnet werden:
(211va212va) Sermo. Cum ingrederetur … [Lc 17,1]. Nota primo in hoc dicitur salvator Ihericho defectus Samaria custodia Galilea rota unde Ihesus ivit et Iherusalem que dicitur visio pacis … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(212va213rb) Sermo. Sancta et salubris … [II Mcc 12,46] etc. Gregorius dicit quod quatuor sunt que prosunt animabus defunctis: Prima est oracio sacerdotis que offertur in missa … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
(213rbvb) Sermo. Multum valet [Iac 5,16]. Unde notatur quod oracio cum elemosina valet. Quod oracio valuit probatur primo: Oracio celum aperuit … In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen. ›Explicit Bartholomeus de tempore bonus et utilis‹. Consummatum fuit hoc opus in civitate Besana [!] per fratrem Bartholomeum ordinis predicatorum doctorem decretorum anno domini Millesimo CCCo LXXXVIII in die [?] mensis Decembris tempore sanctissimi patris et domini domini nostri Benedicti pape XII. Predictus autem frater Bartholomeus compositor huius libri optimi obiit anno millesimo tricentesimo XLVII secunda die Julii cuius anima requiescat in sancta pace Amen. Explicit hoc opus. Der Kolophon gehört vermutlich nicht originär zur vorstehenden Predigtkollektion, da es sich dabei um den in zahlreichen Hss. – vgl. z. B. wörtlich in Cod. Guelf. 383 Helmst., 237ra; 390 Helmst., 252vb; 391 Helmst., 281va – überlieferten Standardkolophon der "Summa de casibus conscientiae" des dominikanischen Rechtsgelehrten Bartholomaeus de Sancto Concordio handelt. Mangels Parallelüberlieferung kann die Zuschreibung der Sammlung hier nicht entschieden werden. – Zum Verfasser der meisten hier gesammelten Predigten, Guilelmus Peraldus, vgl. Kaeppeli 1623; CALMA 5, 143 Nr. 4.

213vb De utilitatibus videndi corpus Christi audiendique missam nota. Nota multe sunt utilitates visionis corporis Christi secundum Augustinum libro de trinitate: Primum quod cibaria necessaria missam audientibus conceduntur secundo colloquia levia dimittuntur … — … omnium membrorum inclinacio post missam quia missa est oracio et caput nostrum et nos membra eius etc. Der Text leicht abweichend und gekürzt auch in der Hs. Cambridge, UL, Gg.1.1, 16vb, dazu P. Binski, P. Zutshi, Western illuminated manuscripts. A catalogue of the collection in Cambridge University Library, Cambridge 2011, 139–142 Nr. 149. In dieser Form ungedruckt. Literatur: Kurz 5/1, 450 (diese Hs.).


Abgekürzt zitierte Literatur

Aristoteles Latinus Aristoteles Latinus, hrsg. von L. Minio-Paluello, C. Steel, G. Lacombe und G. Verbeke, Bruges, Leiden, Turnhout 1939– (Corpus philosophorum Medii Aevi I, 1–)
Bamberg Katalog der Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Bamberg, Bd. 1–3, bearbeitet von F. Leitschuh und H. Fischer, Bamberg, Leipzig 1887–1912
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
Bollbuck H. Bollbuck, Wahrheitszeugnis, Gottes Auftrag und Zeitkritik. Die Kirchengeschichte der Magdeburger Zenturien und ihre Arbeitstechniken, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Forschungen 138)
Bremen Katalog der mittelalterlichen Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Bremen, bearbeitet von I. Stahl, Wiesbaden 2004 (Die Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Bremen 1)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
Doucet V. Doucet, Commentaires sur les Sentences. Supplément au Répertoire de M. Frédéric Stegmueller, Quaracchi 1954
Doucet V. Doucet, Commentaires sur les Sentences. Supplément au Répertoire de M. Frédéric Stegmueller, Quaracchi 1954
Ebert F. A. Ebert, Bibliothecae Guelferbytanae Codices Graeci et Latini Classici, Leipzig 1827 (Zur Handschriftenkunde 2)
Emery Prolegomena K. Emery, Dionysii Cartusiensis Opera selecta, Bd. 1: Prolegomena. Bibliotheca manuscripta. Studia bibliographica, Turnhout 1991 (CC CM 121 und 121A)
Erfurt Beschreibendes Verzeichniss der amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt, bearb. und hrsg. mit einem Vorwort über Amplonius und die Geschichte seiner Sammlung von W. Schum, Berlin 1887
Flacius Catalogus 1556 M. Flacius Illyricus, Catalogus testium veritatis, qui ante nostram ætatem reclamarunt Papæ…, Basel 1556 (VD16 F 1293)
Flacius Catalogus 1562 M. Flacius Illyricus, Catalogus testium veritatis, qui ante nostram ætatem Pontifici Romano eiusque erroribus reclamarunt, iam denuo longe quam antea & emendatior & auctior editus…, Basel und Straßburg 1562 (VD16 F 1294)
Grabmann Aristotelesübersetzungen M. Grabmann, Forschungen über die lateinischen Aristotelesübersetzungen des XIII. Jahrhunderts, Münster/Westf. 1916 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 17,5/6)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Hohmann T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Kurz 5/2 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350)
Laureys/Verhelst M. Laureys, D. Verhelst, Pseudo-Methodius, Revelationes: Textgeschichte und kritische Edition. Ein Leuven-Groninger Forschungsprojekt, in: The use and abuse of eschatology in the Middle Ages, hrsg. von W. Verbeke u. a., Louvain 1988 (Mediaevalia Lovaniensia Series 1. Studia 17), 112–136
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Mainz 2 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 2: Hs I 151–Hs I 250, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1998
Markowski M. Markowski, Repertorium commentariorum medii aevi in Aristotelem Latinorum qui in bibliothecis Saxoniae Inferioris asservantur, Kraków 2007 (Corpus philosophorum medii aevi)
MGH SS Monumenta Germaniae Historica. Scriptores (in Folio), Bd. 1–, Hannover 1826–
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
MTU Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters, München 1961–, Tübingen 1994–
NA Neues Archiv der Gesellschaft für Ältere Deutsche Geschichtskunde zur Beförderung einer Gesamtausgabe der Quellenschriften deutscher Geschichten des Mittelalters 1 (1876) – 50 (1935)
Pseudo-Methodius Die Apokalypse des Pseudo-Methodius. Die ältesten griechischen und lateinischen Übersetzungen, hrsg. von W. J. Aerts und G. A. A. Kortekaas, Bd. 1: Einleitung, Texte, Indices locorum et nominum, Leuven 1998 (Corpus scriptorum Christianorum orientalium 97)
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
Roth F. W. E. Roth, Zur Bibliographie des Henricus Hembuche de Hassia dictus de Langenstein, in: Centralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 2 (1888), 93–118
Sackur E. Sackur, Sibyllinische Texte und Forschungen. Pseudomethodius, Adso und die tiburtinische Sibylle, Halle 1898
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schottenloher K. Schottenloher, Handschriftenschätze zu Regensburg im Dienste der Zenturiatoren (1554-1562). Teil II: Reichenbacher Handschriften in der Flaciusbibliothek, in: Zentralblatt für Bibliothekswesen 34 (1917), 65–82
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
Tübingen 1,1 Die lateinischen Handschriften der Universitätsbibliothek Tübingen, Bd. 1,1: Signaturen Mc 1 bis Mc 150, beschrieben von H. Röckelein u. a., Wiesbaden 1991 (Handschriftenkataloge der Universitätsbibliothek Tübingen 1,1)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Wadding Annales Minorum Annales Minorum seu trium ordinum a S. Francisco institutorum…, auctore Luca Waddingo Hiberno …, editio secunda …, Bd. 1–15, Rom 1731–1740, ND Quaracchi 1931
Waitz/Holder-Egger G. Waitz, O. Holder-Egger, Aus neueren Handschriftenverzeichnissen, in: NA 11 (1886), 418–425
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Würzburg 4 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 4: Die Handschriften der kleinen Provenienzen und Fragmente, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1990
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
WZMA Wasserzeichen des Mittelalters (WZMA). Kommission für Schrift- und Buchwesen des Mittelalters der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien (http://www.ksbm.oeaw.ac.at/wz/wzma.php)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. (schassan, 2019-08-20)
  • Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog. (lesser, 2023-02-04)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil III.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information