Beschreibung von Cod. Guelf. 369 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.) Beschrieben von Bertram Lesser Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Bertram Lesser Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information

Neu katalogisiert durch Bertram Lesser.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil II .

Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 369 Helmst. Heinemann-Nr. 404 Manuscripta Mediaevalia Objektnummer 32412223,T Theologische Sammelhandschrift Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius 1421–1426 1ra–106rb Vocabularius Ex quo 1ra Praefatio Incipit Vocabularius Ex quo vocabularii auctentici videlicet Huwicio Katholicon Brevilogus aliique codices sunt in comparacione preciosi et in collectione prolixii in intellectu obscuri Ex quo vocabularii auctentici videlicet Hugutio Catholicon Brevilogus aliique codices sunt in comparatione praetiosi et in collectione prolixii in intellectu obscuri seu cuius partis oracionis quelibet dictio fuerit est annexum 1ra–106rb Textus Incipit de A A id est sine van preposicio. Ab van preposicio. Abadera id est petra eyn steyn. F. P. Abalienare gud van henden bringhen eder verboren A. P. 9 Abbacus eyn koren deler mit ener mate de dre schepel holt M. F. A id est sine van praepositio. Ab van praepositio. Abadera id est petra eyn steyn. F. P. Abalienare gud van henden bringhen eder verboren A. P. 9 Abbacus eyn koren deler mit ener mate de dre schepel holt M. F. Zonifragium est zonarum fractio N. S. Zonularius est qui facit zonas M. S. Zorobabel est magister Babilonis M. T. Zotica est virtus vitalis F. P Explicit vocabularius bonus a reverendis magistris compilatus pro utilitate pauperum scolarium completus sub anno domini 1421o sequenti die Odolrici Deo laus et gloria per infinita secula seculorum Amen Die mittelniederdeutschen Lemmata repräsentieren einen Sprachstand zwischen "südöstlichem Westfälisch und südwestlichem Ostfälisch" ( Vocabularius Ex quo 1, 98). Schreibsprachen Lemmata Mittelniederdeutsch Ostfälisch Gehört zur Redaktion P, Textgruppe X3. Mit jeweils anderen Textredaktionen in Cod. Guelf. 576 Helmst., 125ra–204va; 822 Helmst., 1r–187v; 864 Helmst., 1r–149vb; 76.25 Aug. 2°, 1ra–115rb; 808 Novi, 1r–191v. Edition Vocabularius Ex quo Bde. 2–5 (mit dieser Hs., Sigle Wo 2, Bd. 1, 98 genannt). Literatur K. Schiller, A. Lübben, Mittelniederdeutsches Wörterbuch, Bd. 5, Bremen 1880 (XIX Hs. genannt, Sigle 3 voc. W); Borchling 3, 10 (Hs. genannt); E. Rooth, Zu den Bezeichnungen für 'Eiszapfen' in den germanischen Sprachen. Historisch-wortgeographische und etymologische Studien, Stockholm 1961 (Kungl. Vitterhets Historie och Antikvitets Akademiens handlingar. Filologisk-Filosofiska serien 8), 75f. (Hs. genannt); W. Foerste, Wer kennt noch weitere mnd. Vokabularien? In: Korrespondenzblatt des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 69 (1962), 43–45 (45 Nr. 39 Hs. genannt); G. Dittmann, Stemma und Wortgeographie. Beobachtungen zur Umsetzung der oberdeutschen 'Rechtssumme' Bruder Bertholds ins Niederdeutsche, in: Die 'Rechtssumme' Bruder Bertholds. Eine deutsche abecedarische Bearbeitung der "Summa confessorum" des Johannes von Freiburg, Untersuchungen I, hrsg. von M. Hamm und H. Ulmschneider, Tübingen 1980 (Texte und Textgeschichte 1), 115–142 (121 Hs. genannt, Sigle Wo 2*); K. Grubmüller, Advocatus: fürsprechvogtadvokat. Beobachtungen an Vokabularien II, in: Sprache und Recht. Beiträge zur Kulturgeschichte des Mittelalters. Festschrift für Ruth Schmidt-Wiegand zum 60. Geburtstag, Bd. 1, hrsg. von K. Hauck, Berlin, New York 1986, 158–171 (167 Hs. genannt, Sigle Wo 2); Grubmüller, 99, 175 (Hs. genannt); 2VL 10, 469–473; Handschriftencensus Nr. 6707. 106va–129rb Tabula ex vitis conlationibusque patrum deprompta Vitas patrum (Ausz.) Johannes Cassianus De institutis coenobiorum (Ausz.) Johannes Cassianus Conlationes patrum (Ausz.) 106va–129ra Textus Abrenunctiacio Abrenunciare: In collacionibus patrum collacione tercia que est Pafnucii abrenunciaciones tres sunt: Prima est qua corporaliter universas divicias mundi contempnimus Abrenuntiare: In collationibus patrum collatione tertia quae est Paphnutii abrenuntiationes tres sunt Ympnus: In vitis patrum dixit abbas Yppericus. Ympni spirituales nec laborem permittit itineris sentire Explicit istud Amen 129ra–b Index Abrenunctiare Abstinencia a viciis et cibis Accidia Activa vita Vita solitaria Vocacio Voluntas Christus Christianus Christiani finis Ympnus Buch- und Schriftwesen Tabula Titelansetzung nach der bislang einzigen bekannten Parallelüberlieferung in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 9, 8ra–58va ( Lüneburg 3, 46). Der Text enthält alphabetisch geordnete Worterklärungen zu monastischen Grundbegriffen, die den "Vitas patrum" bzw. den beiden Werken des Johannes Cassianus ("De institutis coenobiorum" und "Conlationes patrum") entnommen sind. Ungedruckt. 129va–138vb Alfonsus Bonihominis Epistula rabbi Samuel de Fez de adventu messiae 129va Epistula dedicatoria Ego frater Alfonsus Boni hominis Hispanus hunc libellum antiquissimum qui nuper casu venit ad manus meas Ego frater Alfonsus Bonihominis Hispanus hunc libellum antiquissimum qui nuper casu venit ad manus meas in nomine domini misericordis miserantis in quo speramus Die Dedikationsepistel ist gekürzt, vgl. analog z. B. in Bamberg, SB, Msc. Theol. 202, 1r–34r ( Bamberg, 773); Fulda, HLB, Aa 111, 176ra–188rb ( Fulda 1, 222); München, BSB, Clm 26759, 106r–116r (vgl. unten Marsmann ); Würzburg, UB, M. ch. f. 141, 214v–225v ( Würzburg 2,1, 142). 129va–138vb Textus Incipit epistola translata de arabico in latinum per fratrem Alfonsum Boni hominis Hispanum ordinis Predicatorum. Que epistola cuius sit edictive sic, recte: editionis et ad quid valet prohemium ipsius epistole et narracio eius plenius describunt cum titulo qui talis est: Epistola quam scripsit magister Samuel Israelita de Phec civitate oriundus regis Marrochitani ad rabi Ysaac magistrum synagoge que est insub in linea sic, recte: in Subiulmeta in regno predicto. Conservet te deus o frater et permanere te faciet usquequo terminetur ista captivitas nostra et congregetur ista dispersio nostra et appropinquet spes nostra Conservet te deus o frater et permanere te faciet usquequo terminetur ista captivitas nostra et congregetur ista dispersio nostra et appropinquet spes nostra corruptus homo penitus et ignorans. Et ego frater Alfonsus Boni hominis Hispanus amore et instancia Explicit epistola rabi Samuelis missa rabi Ysaac sed translata de arabico in latinum per fratrem Alfonsum Boni hominis Hispanum ordinis predicatorum Scriptum et completum sub anno domini Mo CCCCo XXVIo feria sexta quatuor temporum et vigilia beati Mathei apostoli et ewangeliste Auch in Cod. Guelf. 203 Helmst., 1ra–13rb; 452 Helmst., 164va–177ra; 702 Helmst., 145r–152v (Widmungsepistel und Schluss fehlen); 69.17 Aug. 2°, 151ra–161rb; 71 Gud. lat., 197ra–208rb; 207.2 Extrav., 61v–80v; ein Auszug in Cod. Guelf. 59.9 Aug. 2°, 241va–243ra; die volkssprachliche Übersetzung des Irmhart Öser in Cod. Guelf. 86.3 Aug. 2°, 90r–107r; eine weitere oberdeutsche Fassung in Cod. Guelf. 36.15 Aug. 2°, 1r–237v. Ausgaben GW M39817–M39889; PL 149, 335A–368A; M. Marsmann, Die Epistel des Rabbi Samuel an Rabbi Isaak, Siegen 1971, 202–438. Literatur Díaz y Díaz, 404f. Nr. 2098 (Hs. genannt); R. Hernández, Teólogos dominicos españoles pretridentinos, in: Repertorio de historia de las ciencias eclesiásticas en España, Bd. 3: Siglos XIII–XVI, Salamanca 1971 (Instituto de historia de la teologia española. Corpus scriptorum sacrorum Hispaniae. Estudios 2), 179–233, hier 180–188 (184 Hs. genannt); Robles, 90–96 Nr. 31.2 (95 Hs. genannt); Stegmüller RB 1183,1; Kaeppeli 146 (Hs. genannt); CALMA 1, 183 Nr. 4; 2VL 1, 236f. und 7, 85–89. 138vb–139rb Sermo in festo nativitatis BMV (S65) Quasi diluculum . Verba predicta licet intelligantur de nativitate salvatoris possunt et convenire nativitati dei genitricis in quibus nobis duo ostenduntur: Gloriose virginis nativitas et nativitatis eius utilitas Quasi diluculum. Verba praedicta licet intelligantur de nativitate salvatoris possunt et convenire nativitati dei genitricis in quibus nobis duo ostenduntur: Gloriosae virginis nativitas et nativitatis eius utilitas valde flexibilis est et flectere non ut iudicem inflexibilem. Flectamus ergo ad nos istam etc Bislang nur hier nachgewiesen. Hagiographica einzelne(r) Heilige(r) Maria mater Christi Nativitas Sermones De sanctis in festo Nativitatis BMV (S65) 139va–178va Peregrinus de Oppeln Sermones de sanctis<note> cum sermonibus aliunde adscitis</note> De sancto Andrea apostolo Vestigia illius . Dominus vocavit Petrum et Andream dixit eis: Venite post me volens ut venirent post eum non solum gressu corporis sed assimilacione conversacionis Vestigia illius. Dominus vocavit Petrum et Andream dixit eis: Venite post me volens ut venirent post eum non solum gressu corporis sed assimilatione conversationis et quia tam digna est anima ideo ei subveniendum est Insgesamt 46 Sermones von Andreas (S1) bis de animabus (S80). Nach Schneyer 4, 548–574, sind mit Initium nachweisbar: Nr. 106, 107, 110, 111, 113, 121, 125 (mit ergänztem Incipit aus: Legenda aurea cap. 45, Maggioni LA, 281, ähnlich in Cod. Guelf. 644 Helmst., 43r–45r), 128, 43, 130, 132, 134, 135, 64, 141, 142, 144–148, 150–152, 154–156, 158 (Incipit weicht ab), 287, 162, 164, 165, 167, 174, 181, 177, 169. Die von Schneyer z. T. abweichenden Initien stimmen jedoch weitgehend mit den Drucken und der modernen Ausgabe überein, so dass sie nicht eigens dokumentiert wurden. Hinzugefügt sind: 142rb–143ra Sermo 'Parati' in festo nativitatis domini (T6) Schneyer 4, 538 Nr. 180, auch in der 'Paratus'-Sammlung Cod. Guelf. 324 Helmst., 7vb–8vb. 'Paratus' Sermones de tempore 145vb–146va De purificacione beate virginis Marie (S21). Gekürzt, Schneyer 9, 889 Nr. 38 (aus Cod. Guelf. 23.26 Aug. 4°, 59r–64r). Hagiographica einzelne(r) Heilige(r) Maria mater Christi Purificatio Sermones De sanctis in festo Purificationis BMV (S21) 148rb–vb Johannes Nigri Dominica in palmis (T24). Schneyer/Hödl: Johannes Nigri Nr. 234. Johannes Nigri Sermo in dominica palmarum (T24) 152vb–153va In rogacionibus (T34). Multum enim valet . Verba hec sunt beati Gregorii pape. In precedenti dominica lectum est ewangelium beati Iohannis in quo dixit dominus discipulis suis: Si quid pecieritis patrem Multum enim valet. Verba haec sunt beati Gregorii papae. In praecedenti dominica lectum est evangelium beati Iohannis in quo dixit dominus discipulis In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen. Sermones De tempore in Litaniis maioribus et minoribus (T34) 154rb–vb De spiritu sancto die penthecosten (T39). Si quis diligit . Hodie sancta ecclesia recolit quomodo apostolorum corda sunt repleta spiritu sancto et quia apostoli Christum dilexerunt ita spiritu sancto repleri meruerunt Si quis diligit. Hodie sancta ecclesia recolit quomodo apostolorum corda sunt repleta spiritu sancto et quia apostoli Christum dilexerunt ita spiritu sancto repleri meruerunt In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen. Sermones De tempore in festo Pentecostes (T39) 174vb–175vb De animabus (S80). Schneyer 9, 896 Nr. 148 (aus Cod. Guelf. 23.26 Aug. 4°, 271v–273r), auch in den Peregrinus-Sammlungen Cod. Guelf. 395 Helmst., 313ra–314va; 644 Helmst., 115r–116v. Sermones De sanctis in festo Commemorationis omnium animarum (S80) 176rb–177rb Sermo II de animabus (S80) Schneyer 9, 896 Nr. 149 (aus Cod. Guelf. 23.26 Aug. 4°, 273r–274v), auch in den Peregrinus-Sammlungen Cod. Guelf. 395 Helmst., 314va–315va; 644 Helmst., 116v–117v. Sermones De sanctis in festo Commemorationis omnium animarum (S80) 177rb–178ra Sermo III de animabus (S80) Schneyer 9, 896 Nr. 150 (aus Cod. Guelf. 23.26 Aug. 4°, 274v–276r), auch in der Peregrinus-Sammlung Cod. Guelf. 644 Helmst., 117v–118v. Sermones De sanctis in festo Commemorationis omnium animarum (S80) 178ra–va Sermo IV de animabus (S80) Iterum de animabus sermo Modicum plora . Quatuor sunt cause quare super mortuos modicum est plorandum: Primo quia omnes sumus morituri et viam mortuorum ingressuri Modicum plora. Quattuor sunt causae quare super mortuos modicum est plorandum: Primo quia omnes sumus morituri et viam mortuorum ingressuri Auch in der Peregrinus-Sammlung Cod. Guelf. 644 Helmst., 118v–119r. Sermones De sanctis in festo Commemorationis omnium animarum (S80) Die Sammlung mit z. T. abweichendem Textbestand auch in Cod. Guelf. 395 Helmst., 246va–323vb; 644 Helmst., 1r–147vb; 23.26 Aug. 4°, 1r–302v; 811 Novi, 1r–94v. Drucke GW M30906–M30917; VD16 P 1360, P 1361; Peregrinus Sermones , 307–557. Literatur G. G. Meersseman, Notice bio-bibliographique sur deux frères Précheurs silésiens du XIVe s. nommés "Peregrinus", in: Archivum Fratrum Praedicatorum 19 (1949), 266–274; Schneyer 4, 548–574; Kaeppeli 3194; 2VL 7, 402–404; Tatarzyński, 65 Nr. 1. 178va–183va Tractatus de confessione et poenitentiis Incipit confessionale Scribitur Iosue quinto: Da gloriam deo. Confiteri domino quid fecisti quia per veram confessionem dominus glorificatur nisi pullulaverit ex radice caritatis. Versus: Non reviviscunt que nunquam viva fuerunt Sed reviviscunt que prius viva fuerunt. Amen. Scribitur Iosuae quinto: Da gloriam deo. Confiteri domino quid fecisti quia per veram confessionem dominus glorificatur Mit identischem Textbestand in Mainz, StB, Hs. I 192, 15r–26r ( Mainz 2, 181, unter dem Titel "Speculum stultorum"). Ungedruckt; zu den abschließenden Versus vgl. Walther II 11431, 27261b, 33988. Literatur Bloomfield 1299; P. Anciaux, La théologie du sacrement de pénitence au XIIe siècle, Louvain 1949 (Dissertationes ad gradum magistri in Facultate Theologica vel in Facultate Iuris Canonici consequendum conscriptae. Ser. 2, 41), 425f. (mit Teildruck). 183vb leer. 184ra–192ra Thomas a Kempis De imitatione Christi<note> (Liber I)</note> In nomine domini Amen. De imitacione Christi et contemptu omnium vanitatum mundi. Capitulum I Qui sequitur me non ambulabit in tenebris dicit dominus. Hec sunt verba Christi quibus admonemur quatinus vitam eius et mores imitemur Qui sequitur dicit dominus. Haec sunt verba Christi quibus admonemur quatenus vitam eius et mores imitemur non negligas teipsum tantum proficies quantum tibi ipsi vim intuleris Et sic explicit liber iste etc Das Kapitelverzeichnis fehlt. Die Wolfenbütteler Parallelüberlieferung (23 Hss., darunter 18 Codices Helmstadienses, drei Codices Augustei, ein Codex Gudianus latinus und ein Codex Novus) vollständig bei Axters, 89–91; zur Fassung in fünf Büchern vgl. außerdem Cod. Guelf. 419 Helmst., 1ra–48vb. Edition Pohl Opera 2, 5–56; Delaisse Manuscrit , 181–222. Literatur Bloomfield 4633; Rep. font. 6, 230–232; Petrus Trudonensis, 202–211 Nr. 138, hier 203 Nr. 138.4; Axters, 90 (Hs. genannt); U. Neddermeyer, Radix studii et speculum vitae. Verbreitung und Rezeption der "Imitatio Christi" in Handschriften und Drucken bis zur Reformation, in: Studien zum 15. Jahrhundert. Festschrift für Erich Meuthen zum 65. Geburtstag, hrsg. von J. Helmrath u. a., Bd. 1, München 1994, 457–481 (471 Hs. genannt); 2VL 9, 467–470. 192rb–212rb Gerardus de Zutphania Tractatus devotus de reformatione virium animae Incipit tractatulus de reformacione virium anime Homo quidam descendit . Hiis verbis mistice humani generis lapsus describitur Homo quidam descendit. Hiis verbis mystice humani generis lapsus describitur multis ornatus virtutibus et sanctis operibus dignus introire gloriam eterne beatitudinis inveniaris Amen Istum tractatum composuit vir vite venerabilis dominus Gherhardus Zerbolt de Zutfania Auch in Cod. Guelf. 589 Helmst., 93r–126v. Ausgaben RETM G1640-20/5–20/70; Gérard Zerbolt de Zutphen, Manuel de la réforme intérieure (= Tractatus devotus de reformacione virium anime), éd. critique et trad. par F. J. Legrand, Turnhout 2001 (Sous la règle de Saint Augustin 8), 94–326 (mit dieser Hs., 55 genannt, Sigle W2). Literatur J. T. M. M. van Rooij, Gerard Zerbolt van Zutphen, Bd. 1: Leven en geschriften, Nijmegen u. a. 1936, 284 und 332f. Nr. 113 (diese Hs.); Bloomfield 2408; P. Hamblenne, Rezension zu: Manuel de la réforme intérieure. Tractatus devotus de reformacione virium animae…, in: Scriptorium 57 (2003) 302–307 (303–305 Hs. genannt); CALMA 4, 304 Nr. 8. 212rb–va Johannes de Schonhavia Epistula II in Eemsteyn de cursu monachi<note> (Excerpta)</note> Que est causa quod nos sumus tam inopes omnis spiritualis boni et tam aridi et indevoti Quae est causa quod nos sumus tam inopes omnis spiritualis boni et tam aridi et indevoti miserabiliter in tormentis evomemus etc Explicit etc Ungedruckt. Identifiziert nach der Überlieferung in Cod. Guelf. 615 Helmst., 120r–v; 1230 Helmst., 166r–v. 212va–222ra Johannes de Schonhavia Epistula I in Eemsteyn seu Exhortatorium spirituale Dilectissimo michi in Christo Symoni nepoti meo frater Iohannes servus inutilis solo nomine et habitu religiosus salutem et de bono semper in melius proficere. Magnam michi leticiam tue dilectionis ingessit epistola Magnam mihi laetitiam tuae dilectionis ingessit epistula da veniam lectori quia non docere presumpsi sed amico petenti satisfacere volui valete in deo salutari nostro Amen Explicit epistola Emsteyn Auch in Cod. Guelf. 589 Helmst., 71r–81v (Prolog und Schluss fehlen); 703 Helmst., 117r–138r; 1112 Helmst., 227r–253v (Prolog fehlt); 71.22 Aug. 2°, 256ra–265rb (Prolog fehlt); 68.15 Aug. 8°, 50r–79r; 658.1 Novi, 1r–15r. Edition V. Becker, Een Brief van Jan van Schoonhoven, in: De Katholiek 86 (1884), 199–210 und 352–361; 87 (1885), 126–141. Literatur Fijałek 2, 330 (Hs. genannt); A. Gruijs, Jean de Schoonhoven (1356–1432). Son interpretation de I Jean 2,15 "N'aimez pas ce monde, ni ce qui est dans ce monde" – 'De contemptu huius mundi'. Texte et études, Nijmegen 1967, 122 (Hs. genannt, Sigle Wo); A. Gruijs, E. Persoons, Index des manuscrits contenant les œuvres de Jean de Schoonhoven (1356–1432), in: Scriptorium 20 (1966), 75–82 (81 Hs. genannt, Sigle Wo); Meier Werke , 28 Nr. 25 (Hs. als Werk von Jacobus de Paradiso genannt); Porębski Opuscula , 94f. Nr. 118 (95 Hs. als Werk von Jacobus de Paradiso genannt); Mertens, 278 Nr. 25, Petrus Trudonensis, 144 Nr. 92.1 (Hs. genannt); Tatarzyński Dzieła , 230f. Nr 8 (231 Hs. genannt). 222ra–227rb Ambrosius Autpertus De conflictu virtutum et vitiorum Apostolica vox clamat per orbem atque in precinctu fidei positis ne securitate torpeant Apostolica vox clamat per orbem atque in praecinctu fidei positis ne securitate torpeant vigilanti studio attende que dico et me adhuc magis stupenda narrante fidem prebeto etc Explicit conflictus viciorum et virtutum Endet mit Kapitel 26, die beiden letzten Kapitel fehlen. Mit unterschiedlichen Textschlüssen auch in Cod. Guelf. 122 Helmst., 337vb-343vb; 237 Helmst., 102ra–107va; 272 Helmst., 133va–137rb; 83.5 Aug. 2°, 209rb–219vb; 33.14 Aug. 4°,128v–140r; 42.1 Aug. 4°, 213r–224r; 50.6 Aug. 4°, 116r–121v; 188 Gud. lat., 44va–54rb; 210 Gud. lat., 66v–79v; 17 Noviss. 12°, 73r–88v; ein Exzerpt in Cod. Guelf. 203 Helmst., 22vb-24ra. Edition CC CM 27B, 909–931, hier bis 929. Literatur Bloomfield 455; Kurz 5/1, 67–71 (70 Nr. 65 Hs. genannt); CPPM 3009; CALMA 1, 202 Nr. 3. 227rb–231rb Henricus de Calcar Exercitatorium monachale Incipit exercitatorium monachale Volens purgari a peccatis graciam impetrare et indulgenciam consequi salutarem Volens purgari a peccatis gratiam impetrare et indulgentiam consequi salutarem viriliter ergo age et confortaberis. Ama deum et amaberis in eternum Explicit exercitatorium bonum Separat auch in Cod. Guelf. 552 Helmst., 215r–221v; 657 Helmst., 172r–178v; 1394 Helmst., 2r–15v, sowie im handschriftlichen, separat foliierten Teil des Mischbandes E 127.4° Helmst., 37r–47r. Die Kapitel 8–11 separat auch als Teil eines 1458 für Wöltingerode angefertigten Sammelkonvolutes in Cod. Guelf. 667 Helmst., 244r–247r; 1234 Helmst., 145r–153r. Eine erheblich gekürzte und modifizierte Fassung in Cod. Guelf. 807 Helmst., 96v–101r. Als zusätzliches zweites Buch der "Imitatio Christi" ist der Text zu finden in Cod. Guelf. 419 Helmst., 9ra–14rb; 808 Helmst., 40v–50r; 896 Helmst., 26r–35v; 953 Helmst., 16r–22v; 42.1 Aug. 4°, 18r–25v. Edition K. Hirsche, Prolegomena zu einer neuen Ausgabe der Imitatio Christi nach dem Autograph des Thomas von Kempen, Bd. 1, Berlin 1873, 464–520, Text 482–504. Literatur Bloomfield 6533; 2VL 2, 379–384, hier 383 Nr. 3b; H. Rüthing, Der Kartäuser Heinrich Egher von Kalkar 1328–1408, Göttingen 1967 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 18 = Studien zur Germania sacra 8), 150–154; Emery Prolegomena , 588–617 (616 Hs. genannt); CALMA 5, 385 Nr. 4. 231rb–va Sermo in festo ss. Trinitatis (T40) Gloria patri et filio et spiritui sancto. Hec verba consuevit sancta mater ecclesia frequenter recitare quia homo ad hoc creatus est ut semper deum laudet Gloria patri et filio et spiritui sancto. Haec verba consuevit sancta mater ecclesia frequenter recitare quia homo ad hoc creatus est ut semper deum laudet hiis tribus de causis gloria sit spiritui sancto Amen Auch in Uppsala, UB, C 387, 122r–123r ( Uppsala 4, 564). Ähnlich Schneyer 9, 491 Nr. 42. Sermones De tempore in festo ss. Trinitatis (T40) 231vb–239rb Soliloquium Incipit Soliloquium Gens absque consilio . Licet multe sciencie sunt homini melior tamen est illa qua homo cognoscit se ipsum Gens absque consilio. Licet multae scientiae sunt homini melior tamen est illa qua homo cognoscit se ipsum ubi vero recte processi laudetur gracia Christi ad cuius honorem et beatissime matris eius presens opusculum compilavi Deo gracias. Explicit Soliloquium Bisher nur in Wien, ÖNB, Cod. 4546, 1r–23r (Tabulae codicum manu scriptorum … in Bibliotheca Palatina Vindobonensi asservatorum, Bd. 3, Wien 1869, 306) nachgewiesen. Das bislang unbeachtet gebliebene Werk ist weithin aus Zitaten ähnlicher Texte wie den pseudobernhardinischen "Meditationes piissimae" ( PL 184, 485A–C) oder dem pseudoaugustinischen "Speculum peccatorum" (cap. 6, PL 40, 988) kompiliert. Es ist in Kapitel und einen Epilog gegliedert, denen jeweils ein Bibelzitat vorangestellt ist. Ungedruckt. Ps.-Bernardus Claraevallensis Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis (Ausz.) Ps.-Augustinus Speculum peccatorum (Ausz.) 239rb–240rb Soliloquium breve Ut sciam et intelligam Vias tuas . Ut videlicet sciam et intelligam ubi et quomodo te queram ubi et quomodo te inveniam Vias tuas. Ut videlicet sciam et intelligam ubi et quomodo te quaeram ubi et quomodo te inveniam et omnes iniquitates meas dele. Concede michi misericors deus etc Der Beginn erinnert an das "Proslogion" des Anselmus Cantuariensis. Ungedruckt und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen. Anselmus Cantuariensis Proslogion (erw.) 240rb–244vb Meditationes de salutatione BMV<note> (ex Stimulo amoris maiori excerptae)</note> Incipiunt dicta beati Augustini 240rb–243ra Meditatio de 'Salve Regina' (cap. III,19) Ad salutandam virginem gloriosam primo debes considerare eius magnitudinem nec enim circa filium suum amplius potuit elevari Ad salutandam virginem gloriosam primo debes considerare eius magnitudinem nec enim circa filium suum amplius potuit elevari dulcis liquefactis O clemens o pia o dulcis virgo Maria Stimulus amoris maior (Ausz.) 243ra–244vb Meditatio de salutatione angelica (cap. III,16) Ave Maria etc. Tibi domine deus meus gracias quas possum refero ex intimis precordiis meis qui pro nobis indignis dignatus es naturam nostram assumere Ave Maria etc. Tibi domine deus meus gratias quas possum refero ex intimis praecordiis meis qui pro nobis indignis dignatus es naturam nostram assumere obliviscitur homo sui recogitans que sunt matris et filii Stimulus amoris maior (Ausz.) Amen. Expliciunt dicta beati Augustini Ob die beiden Texte dem Stimulus amoris maior I oder dem Stimulus amoris maior II entnommen wurden, ist aus Textgestalt und -anordnung nicht eindeutig zu erkennen. Beide Texte separat auch in Cod. Guelf. 552 Helmst., 252r–254v und 258r–262r; der erste Text auch in Cod. Guelf. 311 Gud. lat., 143r–146v. – Der Stimulus amoris maior I vollständig in Cod. Guelf. 83.2 Aug. 2°, 181ra–233vb; 18.7 Aug. 4°, 1r–108r; Stimulus amoris maior II in Cod. Guelf. 568 Helmst., 180r–299v. Die besondere 'Redactio Bursfeldensis' in Cod. Guelf. 203 Helmst., 36ra–41vb; 552 Helmst., 224r–234v. Auszüge in Cod. Guelf. 900 Helmst., 345v–364r (keiner Redaktionsstufe zuzuordnen). Drucke (nur 'Stimulus amoris maior I') GW 48204826; VD16 B 6584, 87v 93r und 79r 82v (in der Abfolge der Hs.); PL 149, 583B–590D; Bonaventurae opera Peltier 12, 631–703, hier 699–702 und 691–694. Literatur Bloomfield 1294; Mohan, 92; Distelbrink, 194f. Nr. 217; 2VL 9, 335–341; Eisermann, 200–203; Kurz 5/1, 450 (Hs. genannt als "Excerpta varia Augustini"); Sicard Iter victorinum , 647–649 (ohne Kenntnis dieser Hs.). 245ra–vb Meditatio in Parasceve<note> (ex Stimulo amoris minori excerpta)</note> Stabat iuxta crucem . O domina mea ubi stas numquid iuxta crucem ymmo certe in cruce ibi es cum filio crucifixo Stabat iuxta crucem. O domina mea ubi stas numquid iuxta crucem immo certe in cruce ibi es cum filio crucifixo vulnerabitur tristicia et dolore et sic a te sine vulneribus non recedam Tu autem domine miserere nobis Amen. Deo gracias Wie ein Vergleich mit der Parallelüberlieferung und den Ausgaben ergibt, kommt der Text der redactio minor des "Stimulus amoris" am nächsten. Druck Stimulus amoris Fr. Iacobi Mediolanensis, secundum codices mss. emendata et denuo ed. a PP. Collegii S. Bonaventurae, Quaracchi 1949 (Bibliotheca Franciscana ascetica medii aevi 4), 1–132, hier 77–81. Literatur Bloomfield 4159; Mohan, 18, 299; Distelbrink 196f. Nr. 219; Seewald, 41' (Hs. genannt); 2VL 9, 335–341. Stimulus amoris minor (Ausz.) 245vb–246ra Ps.-Bernardus Claraevallensis De regimine vitae Si vis esse perfectus hec racionabiliter teneas: Semper habeas pre oculis tuis mala tua et aliorum bona Si vis haec rationabiliter teneas: Semper habeas prae oculis tuis mala tua et aliorum bona quod facere poteris facias et in nullo te exemptes maxime in ecclesia Nachgetragen, ungedruckt. Bloomfield 5677. 246rb De abstinentia cibi versus VIII Sic tempus pensa cum re quod stet tua mensa Soli frugalis tibi sit paribus sociabis Pauper pro Christo quis umquam dicior isto Si Christum bene scis satis est si cetera nescis. Sic tempus pensa cum re quod stet tua mensa | Soli frugalis tibi sit paribus sociabis Acht Verse, nachgetragen, ungedruckt. Vgl. dazu Walther I 18134 (nach dieser Hs.). Versus de abstinentia cibi 246v leer.

Papier

Wasserzeichen: Zwei Schlüssel, gekreuzt, zweikonturiger Schaft, eckiger Griff: WZIS EE7185-PO-121059 (1421), DE8085-PO-121079 (1418). Zwei Schlüssel, gekreuzt, zweikonturiger Schaft, runder Griff: WZIS DE1335-PO-120928 (1420), DE1335-PO-120944 (1419), DE3285-PO-120924 (1422, weiterer Typ nicht nachweisbar). Zwei Schlüssel im Kreis, einkonturiger Schaft (nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: WZMA AT5000-535_96 (um 1425). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE2040-PO-76343 (1425), DE4620-PO-76361 (1424). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume, daneben Kreis (nicht nachweisbar).

246 Bl. 29,5 21,5 Tintenfoliierung modern: 1246. 8 VI (96). V (106). 11 VI (238). I+1 (241). II+1 (246). Buch- und Schriftwesen Kustoden Buch- und Schriftwesen Reklamanten Buch- und Schriftwesen Lagensignaturen Im gesamten Codex Reklamanten, dazu Lage 2–9 mit Kustoden auf der ersten Rectoseite jeder Lage: primus sexternus – nonus sexternus, außerdem Lagensignaturen in arabischen Zahlen. Lagenmitte durch Pergamentfalze verstärkt; aus dem gleichen Codex wie der VS.

Ab Bl. 239 Lagenverbund durch Restaurierung gestört.

1ra–106rb 23–23,5 15 , zweispaltig (Spalten wechselnd 6–6,5 cm breit), 38–46 Zeilen, Blind- und Tintenliniierung des Textspiegels;

106va–246rb 23–23,5 16–17 , zweispaltig (Spalten meist 7 cm, vereinzelt auch 7,5–8 cm breit), 44–54 Zeilen, ab Bl. 129va zumeist regelmäßig 44–46 Zeilen, dünne Tintenliniierung des Textspiegels.

Schriftarten Gotische Schriften jüngere gotische Kursive Regelmäßige jüngere gotische Kursive von drei Händen,

Hand 1: 1ra–106rb;

Hand 2: 106va–245vb;

Hand 3: Nachträge 245vb–246rb.

Buchschmuck Lombarden Rubriziert, rote Lombarden.

Buch- und Schriftwesen Marginalien Buch- und Schriftwesen Nota-Vermerke Buch- und Schriftwesen Notazeichen Im gesamten Codex Marginalien, Notazeichen und Korrekturen der anlegenden und anderer Hände.

Spätgotischer Holzdeckelband, mit ungefärbtem Schweinsleder überzogen. Streicheisenlinien. Einzelstempel Schrift, Buchstabe G in Vierpaß: EBDB s008238. Stern, achtstrahlig: EBDB s009032 . Stern, Hexagramm: EBDB s003241. Sämtlich der sonst nicht weiter bekannten Werkstatt "Buchstabe G in Vierpass" ( EBDB w001487) zugeschrieben. Vier Doppelbünde, dazwischen alternierend drei einfache Zierbünde ohne Heftfunktion. Kapital an Kopf und Schwanz mit ungefärbten Lederstreifen umflochten. Zwei Langriemenschließen verloren, Dornen vom VD entfernt, Gegenbleche mit Riemenresten erhalten, von VD und HD jeweils fünf Schonernägel entfernt. Auf der abgeschrägten Oberkante des VD Rest eines Signaturschildchens aus Papier mit dem roten Buchstaben E. Die Einbandgestaltung, insbesondere Bünde und Beschläge, ist ungeachtet der abweichenden Stempel mit zahlreichen weiteren Einbänden aus dem Benediktinerkloster St. Blasius in Northeim identisch, vgl. die Liste bei Cod. Guelf. 296 Helmst. – Zwischen Bl. 22 und Bl. 23 ein Leserädchen aus Pergament (Durchmesser mit Halterung 5,5 cm) mit den roten römischen Zahlen IIIII, Halterung durch einfache federgezeichnete Lilien und Eicheln verziert, das zugehörige Registrum fehlt, vgl. Lesser Registerknöpfe , 236. Buch- und Schriftwesen Lesezeichen Leserädchen Einbände, bemerkenswerte gotische Stempeleinbände (Werkstatt nach EBDB) Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius (?) Buchstabe G in Vierpass Einband Kapital, umflochten Einband Schließen Langriemenschließen Einband Beschläge Schonernägel (entfernt) Einband Signaturschild

Der Codex wurde zwischen 1421 und 1426 im südlichen Niedersachsen, nach den Einbandmerkmalen wahrscheinlich im Benediktinerkloster St. Blasius in Northeim, geschrieben.

Nach Ausweis des Signaturfragmentes auf dem VD gelangte der Codex wie zwölf weitere Hss. (Cod. Guelf. 373 Helmst. Teil II, Cod. Guelf. 390 Helmst., 430 Helmst., 459 Helmst., 554 Helmst., 588 Helmst., 596 Helmst., 597 Helmst., 730 Helmst., 803 Helmst., 884 Helmst. und 887 Helmst.) zu einem unbekannten Zeitpunkt, spätestens vor dem Neubau der Northeimer Konventsbibliothek im Jahre 1517, ins Benediktinerkloster Clus.

Am 3.2.1624 von dort in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt, 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 30r) als Dictionarium Latino–Germanicum. Epistola Samuelis Maroccani contra iudeos ex Arabico, latina. Vitae Patrum. De informatione virium anime Tractatus Gerhardi Zutphaniensis etc. unter den Miscellanei MSSti in folio verzeichnet; auf dem VS die entsprechende Helmstedter Signatur Misc. 53. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 283 ausführlich beschrieben.

Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen). Heinemann Nr. 404. Kurz 5/2, 511. Tatarzyński, 65. Lesser Bücherverbreitung , 338. Lesser Clus , 218. VS 13. Jh., 1. Hälfte Norddeutschland VS Hymnarius Erhalten sind Hymnen in tempore quadragesimae ad nocturnum ( AH 51 Nr. 58, Text setzt in Str. 5 ein), ad laudes ( AH 51 Nr. 54), In passione ad vesperas ( AH 50 Nr. 67 Str. 1, 3–6 und 7–8 im Apparat), in dominica I passionis ad laudes ( AH 51 Nr. 72) sowie in dominica paschae ad vesperas ( AH 51 Nr. 85) und ad laudes ( AH 51 Nr. 83, Text bricht in Str. 4 ab). Liturgische Texte Fragmente

Pergament

1 Bl. 30 20

Das Bl. ist mitgeheftet und um die erste Lage gehängt.

27 15,5 , zweispaltig (jede Spalte ursprünglich ca. 8,5 cm breit), 34 tintenliniierte Textzeilen (beschnitten), Punkturen marginal sichtbar.

Schriftarten Carolino-Gothica Späte Carolino-Gothica von einer Hand.

Notation Neumen, unliniiert Notation über jeder Textzeile mit adiastematischen, sog. "frühdeutschen" Neumen ( Corbin, 3.59–66).

Rubriziert, rote Lombarden und Satzmajuskeln. Buchschmuck Lombarden Buchschmuck Satzmajuskeln

HS 11. Jh. Norddeutschland HS Biblia sacra Erhalten sind Lc 1,25–35 und Lc 3,17–23. Aufgrund des Erhaltungszustandes ist nicht mehr nachvollziehbar, ob das verlorene Fragment aus einem Evangeliar bzw. Evangelistar oder einem Lektionar entnommen worden ist. Biblia Novum Testamentum Lc (Fragm.)

Pergament

1 Doppelbl. (Abklatsch) 30 20

Das nicht aus der Lagenmitte stammende Doppelbl. ist nur noch als Abklatsch erhalten. Jedes Einzelbl. maß beschnitten ca. 20 x 14 cm.

16 14 , einspaltig, 18 tintenliniierte Textzeilen erhalten (beschnitten).

Schriftarten Karolingische Minuskel Regelmäßige karolingische Minuskel von einer Hand.