Beschreibung von Cod. Guelf. 428 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil III: Cod. Guelf. 371 bis 460 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser (in Vorbereitung).) Beschrieben von Bertram Lesser Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Bertram Lesser Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information

Neu katalogisiert durch Bertram Lesser.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil II .

Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt Normdaten ergänzt bzw. korrigiert.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 428 Helmst. Heinemann-Nr. 463 Manuscripta Mediaevalia Objektnummer 32412278,T Sermones Hildesheim 15. Jh., Mitte Ir Inhaltsangabe von anlegender Hand: Sermones quidam de tempore. – Iv–IIr leer, IIv Schenkungsvermerk (s. oben). 1ra–244r Sermones de tempore Insgesamt 91 Sermones von dominica I adventus (T1) bis dominica XXIV post pentecosten (T64), jeweils mit identischer, scholastisch wirkender Struktur, zahlreiche Zitate aus Kirchenvätern und Theologen. Die Predigten sind durch interne Verweise (z. B. 141ra, 146rb und 275rb) verknüpft. Im einzelnen sind enthalten: 1ra–4ra Sermo in dominica I adventus (T1) Hora est . Proficiscenti ad virtutes nec somno peius nec vigilie invenitur utilius nempe somnus res est laboriosa 4ra–7va Dominica secunda (T2). Quecumque scripta sunt . Quoniam omnes discipline et artes universe absque previis magistris neque addisci neque exerceri possunt 7va–8vb Dominica tercia (T3). Gaudete in domino . Quoniam vultus et gestus pandunt gaudii effectus nec sumunt ipsum silencio tegi 8vb–11ra Dominica quarta (T4). Sic nos existimet . Quamvis virtus tecta sibi sufficiat ipsa cum occultata proximo sterilis est 11ra–14rb Sermo in dominica II adventus (T2) Erunt signa . Queritur utrum dominus misterium sui adventus in carnem sub velamine rerum corporearum congrue in evangeliis fidelibus insinuaverit 14rb–17ra Sermo in dominica II adventus (T2) Erunt signa . Quia quadruplex domini adventus est sanctis doctoribus assignatur scilicet in mentem in carnem in mortem et ad iudicium 17ra–21ra Sermo in dominica II adventus (T2) Erunt signa . Omnes qui christiane vivunt et in terris vitam virtuosam agunt 21rb–23rb Sermo in dominica III adventus (T3) Cum audisset Johannes . Queritur utrum Ihesus fuit verus messias in lege promissus. Respondetur quod sic 23va–31ra Sermo in dominica III adventus (T3) Cum audisset Johannes . Quoniam ut dicit beatus Augustinus in libro de sancta virginitate: Beata virgo beacior fuit concipiendo Christum mente quam carne 31ra–33vb Sermo in dominica IV adventus (T4) Miserunt Judei . Queritur utrum Christus eternaliter a patre genitus sit congrue post Johannem in tempore natus 33vb–36va Sermo in dominica IV adventus (T4) Miserunt Judei . Quia enim post adventum domini in mentem matris virginisque Marie congruo ordine venit in eius ventrem 36va–39va Sermo in dominica IV adventus (T4) Medius vestrum stetit . Secundum philosophum primo posteriorum impossibile est nos habere optimos habitus et hoc nos latere 39va–43va Sermo in vigilia nativitatis domini (T5) Anno quintodecimo . Queritur utrum Johannes baptizando Christum significaverit mundo proxime manifestandum. Respondetur: Dico primo quod lex Christo uti debuit 43va–46vb Sermo in vigilia nativitatis domini (T5) Anno quintodecimo . Quia enim mors finis est vivencium que orta sunt et nata primo nunc in in dominica ultima adventus dicendum est de adventu domini in morte 46vb–49va Sermo in vigilia nativitatis domini (T5) Omnis vallis . Teste Aristotele deus et natura non agunt frustra. Verbum ergo dei in quacumque mente suscipitur 49va–52vb Sermo de proprietatibus principum Si inveni gratiam . Quoniam ut deducit Egidius in de regimine principum libro primo parte secunda capitulo secundo: Maxime decet principes esse magnificos sed ipsa magnificencia est quidam ornatus liberalitatis 52vb–56vb Sermo in nativitate domini (T6) Exiit edictum . Queritur utrum possint ostendi dominum Ihesum verum messiam debere nasci tempore Augusti cesaris. Rspondetur: Dico primo quod via philosophica 56vb–58vb Sermo in nativitate domini (T6) Pastores loquebantur . Queritur utrum deus hominem quem dyabolo suadendo perdidit recuperare debuit. Respondetur quod sic 58vb–65rb Sermo in nativitate domini (T6) In principio . Queritur utrum Ihesus temporalis virginis filius sit eternaliter a patre natus. Respondetur: Dico primo quod in divinis est generacio 65rb–67vb Sermo in dominica infra octavam nativitatis domini (T7) Erat Joseph et Maria . Queritur utrum Christum deum natum sit testibus sufficientibus mundo declaratum. Respondetur: Dico primo quod Christus visibiliter apparuit 67vb–74ra Sermo in circumcisione domini (T8) Postquam consummati sunt . Queritur utrum dominus noster octavo die circumscisus congrue sit vocatus Ihesus. Respondetur: Dico primo quomodo ad illud quod questio supponit 74ra–76ra Sermo in epiphania domini (T10) Cum natus esset . Queritur utrum gentes debebant per stellam adduci ad orandum puerum Ihesum. Respondetur: Dico primo quod gentes erant vocandi ad fidem Christi 76ra–79rb Sermo in epiphania domini (T10) Magi ab oriente . Quamvis alios bonus regere ac ceteris discrete imperare valde sit honorabile verumtamen se regere et animo suo imperare laudis immense est 79rb–80vb Sermo de nomine Jesu Nomen quid est pars oracionis . Ita eciam nomen Ihesus non significat accidens divine essencie sed magis essencialem proprietatem 81r–82v leer. 83ra–85va Sermo in dominica I post epiphaniam domini (T11) Cum factus esset . Queritur utrum iuvenis vel adolescens debeat predicare vel docere. Respondetur quod non 85va–88ra Sermo in dominica II post epiphaniam domini (T12) Nupcie facte sunt . Queritur utrum dominus Ihesus tempore congruo incepit facere miracula. Respondetur quod sic nam conceditur divinitus homini facere miracula 88ra–90ra Sermo in dominica III post epiphaniam domini (T13) Cum descendisset Ihesus . Queritur utrum fuerint alique speciales raciones moventes ad Christi sequelam. Respondetur quod sic nam excitabantur et movebantur ad se 90ra–92ra Dominica quarta (T14). Ascendente Ihesu in navicula . Questio vertitur inter prudentes utrum in rebus creatis sit sine mutabilitate stabilitas. Respondetur quod non nam omnis creatura procedit de non esse ad esse 92ra–94rb Dominica quinta (T15). Simile factum est regnum . Queritur utrum deroget bonitati divine permixio malorum hominum cum bonis. Respondetur quod non sed magis accedit dei benignitati et clemencie 94rb–96va Dominica in septuagesima (T16). Simile est regnum celorum homini patrifamilias . Queritur utrum operantes in vinea dei omnes equale premium sumus accepturi. Respondetur quod non equaliter beatificantur 96va–98va Sermo in dominica Sexagesimae (T17) Cum turba plurima . Queritur utrum sine singulari seminacione celestis seminatoris semen veritatis infallibiliter percipiatur in anima viatoris 98va–100vb Sermo in dominica Quinquagesimae (T18) Assumpsit Ihesus duodecim discipulos . Queritur utrum dominus Ihesus debuerit pati in Iherosolima ut hominem redimeret. Respondetur quod sic 100vb–103rb Dominica in quadragesima (T19). Ductus est Ihesus . Queritur utrum dominus Ihesus debuit permittere se temptare a dyabolo. Respondetur quod sic Auf dem Kopfsteg von Bl. 101r Verweis: Alium sermonem quere post in sexternio qui incipit: 'In omnibus exibeamus nos sicud dei ministros' etc. Bezieht sich auf den Text unten, 139ra–141ra. 103rb–104vb Sermo in dominica I Quadragesimae (T19) De navi spirituali Quilibet fidelis volens mare vanitatis huius seculi transire et ad portum salutis pervenire debet habere navim gracie remos sapiencie velum iusticie 104vb–106vb Sermo in dominica I Quadragesimae (T19) Cum esset Ihesus . Per istos annos mistice accipere possumus totum tempus quo ordinate et preparate sedet verus christianus ut mereamur cum Christo ascendere 106vb–107va Sermo in epiphania domini (T10) Ubi est qui natus est . Fingo figurative sex peccatores cupientes invenire Christum sed nescientes modum querunt ergo a magis quomodo inveniunt 107va–108va Sermo de manu morali Manus moralis sum spiritualis habet quinque digitos per quos quinque virtutes designantur 108va–111vb Sermo in nativitate domini (T6) Exiit edictum . Queritur utrum possit ostendi dominum Ihesum Christum verum messiam debere nasci tempore Augusti cesaris. Dico posse probari sic 112ra–115vb Sermo in dominica palmarum (T24) Cum venisset Ihesus Betphage . Queritur utrum honor a Ierosolimitanis Christo exhibitus fuerit sibi congruo debitus fundendo. Dico primo quod Christo debetur summus honor et reverencia summa 116ra–118rb Sermo in dominica resurrectionis domini (T28) Maria Magdalene et Maria Jacobi . Queritur utrum dominus resurrectionem suam per mulieres congrue discipulis nunciavit. Respondeo: Dico primo quod dominus resurgens a morte primo apparuit mulieribus 118rb–124rb Sermo in dominica resurrectionis domini (T28) Expurgate vetus fermentum . Universalis transmutabilium natura quantum gaudeat innovari ac hylarescat in melius reformari ex ipsarum rerum sensum subiectarum varia innovacione 124rb–125vb Sermo in dominica resurrectionis domini (T28) Maria Magdalene et Maria Jacobi . Omnis eloquencia et omnis intelligencia dicere et cogitare nequit quanta sit populi chriatiani dignitas 126ra–130vb Sermo in dominica palmarum (T24) Humiliavit semetipsum . Nichil nocibilius et odibilius periculosiusque superbia invenitur namque ipsa superbia quitquid bonorum morum aut pulchritudinis est totum corrumpit 130vb–131ra Sermo in dominica III Quadragesimae (T21) Erat Ihesus eiciens demonium . Queritur utrum certis signis possit investigari habitudo demonis hominem ingressi ut habes in sermone meo de presenti evangelio inter sermones meos Der im Explicit erwähnte Sermo über das gleiche Thema befindet sich unten, 165rb–167rb. 131ra–134ra Sermo in dominica III Quadragesimae (T21) Assumpsit Ihesus Petrum . Queritur utrum homo ad hoc ut finaliter beatificetur necessario a Ihesu adiuvetur. Respondendo dico primo quod beatitudinem omnes volumus 134ra–b Sermo in dominica II Quadragesimae (T20) Domine bonum est . Ego dominus et non est alius creans celos et formans terram domine redemptor gencium Alium de eodem quere infra in fine de sanctis Die Predigt, auf die hier verwiesen wird, kann nicht eindeutig identifiziert werden. 134rb–138ra Sermo in dominica I in passione domini (T23) Quis ex vobis . Queritur utrum veritatem dicenti semper sit credendum. Respondetur: Dico primo quod si dicens verum est in foro consciencie scilicet in confessione debet sibi credi 138rb–vb leer. 139ra–141ra Sermo in dominica I Quadragesimae (T19) In omnibus exhibeamus nos . Quante difficultatis et inutilitatis atque vilitatis sit servire dyabolo quis non aspiciat qui dolorem laborem et horrorem in diaboli misterio contuetur 141ra–143vb Dominica secunda (T20). Non vocavit nos . Quam vilis et horrenda est immundicia et quam honesta et complacenda est sanctitas quis satis dicere potest 143vb–146rb Dominica tercia (T20). Estote imitatores . Quante virtutis et directivitatis sit exemplaris imitacio in omni opere nemo ignorat nisi qui tocius universalis nature negligens est investigator 146va–150vb Sermo in dominica I Quadragesimae (T19) Ductus est Ihesus . Queritur utrum dominus Ihesus quadragesimale ieiunium congrue nobis exhibuit in Christum. Respondendo dico primo quod decuit dominum Ihesum ieiunare usque in ignem eternum. Sed ultra hoc incurrunt ad Text bricht ab. 151ra–154va Sermo in dominica I Quadragesimae (T19) Hortamur vos . Gracia dei est quod omnes cupimus nec quisquam est qui inimicum deum habere vellet quamvis peccando iram dei cottidie contra se provocet 154va–157va Sermo in dominica II Quadragesimae (T20) Hec est voluntas . Quia enim omne agens in sua actione paciens errorem indiget dirigente ipsum quo rectitudinem sue actionis metiatur et opus suum debite proficiat 157va–161rb Dominica tercia (T21). Eratis aliquando tenebre . Quem errorem et decepcionem terrorem et stupefactionem languorem et desolacionem torporem et dormitacionem tenebre inducant quis non admiretur 161rb–165rb Dominica quarta (T22). Illa que sursum est . Nulla vita iocunda amenaque quam non adornant sociorum multitudo 165rb–167rb Sermo in dominica III Quadragesimae (T21) Erat Ihesus eiciens demonium . Queritur utrum possit certis signis deprehendi quale demonium inhabitat hominem a demonio obsessum. Respondetur quod non potest distincte et naturaliter sciri quis sit ille dyabolus 167rb–169ra Sermo in dominica IV Quadragesimae (T22) Abiit Jesus trans mare . Queritur utrum penitencia sit in Christi loco peragenda. Respondetur quod penitencia accipitur dupliciter videlicet duplex est penitencia scilicet exterior et interior 169ra–171vb Sermo in dominica IV Quadragesimae (T22) Abiit Jesus trans mare . Queritur utrum recreacio solaciosa in exercicio virtutis sit utilis. Respondendo dico primo quod ad hoc quod exercitatio virtutis perseveret requiritur attencio finis Das Wort solaciosa vom Schreiber unterstrichen und in marg. ins Mittelniederdeutsche übersetzt: id est verlustighen vel trost. – 172ra–173vb leer. 174ra–177ra Sermo in dominica I post pascha (T29) Cum esset sero . Queritur utrum resurrectio domini Ihesu sit testibus auctentice probata. Respondetur quod sic quia personis nullo modo de falsitate et contrarietate notabilibus ipsa apparicio facta est 177ra–180va Sermo in dominica II post pascha (T30) Ego sum pastor . Queritur utrum pastor animarum sit sine crimine oves dimittere persecucionem fugiendo. Respondetur quod cum pastor in acceptando dignitatem pastoralis officii se obligaverit ad exequendam curam 180va–183va Sermo in dominica III post pascha (T31) Modicum et iam . Queritur utrum modicitas temporis mortis Christi et eius post resurrectionem cum discipulis conversacionis habeat fideles congruencias. Respondetur: Dico primo quod congruum fuit 183va–187rb Sermo in dominica IV post pascha (T32) Vado ad eum . Queritur utrum deus recedat aliquando ab homine ipsum derelinquendo vel deserendo. Respondetur: Dico primo quod deus sue essencie principalitatem nulli homini habenti esse subtrahit 187rb–192ra Sermo in dominica infra octavam ascensionis (T37) Cum venerit paraclitus . Queritur utrum spiritus missio sit nostre fidei attestacio. Respondendo dico primo quod pater misit spiritum sanctum et filius misit eundem et spiritus sanctus se ipsum misit 192ra–196ra Sermo in dominica pentecostes (T39) Si quis diligit me . Queri potest utrum spiritus sancti missio fuerit mundo necessaria propter prophetie complecionem propter promissionis Christi verificacionem et propter nostram multiplicem solacionem 196ra–200vb Sermo in dominica pentecostes (T39) Circa missionem Spiritus Sancti occurrit considerare: Primo ad quos mittatur quia ad tria genera hominum scilicet ad penitentes sive conversos ad activos et ad contemplativos 200vb–204vb De sancta trinitate (T40) Tres sunt qui . Nemo sapiens est trinitatis deifice curiosus investigator. Nam velle nimis curiose est investigare trinitatis misterium 204vb–207rb Sermo in dominica I post Trinitatem (T41) Estote misericordes . Queritur utrum misericordia humana possit divine misericordie comparari. Respondetur: Dico primo quod deus est misericors sicut scriptura veteris et novi testamenti attestatur 207rb–209vb Sermo in dominica II post pentecosten (T42) Homo quidam fecit cenam magnam . Queritur utrum deus invitando hominem usus sit vocacionibus ad hoc aptis. Respondendo dico quod volens invitare aliquem apte et congrue vocat eum vel donacione aut castigacione 209vb–210rb Sermo in dominica III post pentecosten (T43) Erant appropinquantes . Queritur quare publicani et peccatores ita libenter appropinquabant domino Ihesu et quare tam libenter ipsi audiebant 210rb–212ra Sermo in dominica III post pentecosten (T43) vel aliter Erant appropinquantes . Queritur utrum licite sit plus gaudendum de conversione impii quam de perseverancia iusti. Respondeo quod cum de maiori bono sit magis gaudendum iuxta gradus bonitatis conversorum 212ra–215ra Sermo in dominica V post pentecosten (T45) Nisi habundaverit . Queritur utrum lex nova sit perfectior veteri. Respondetur quod sic quia imperfectiora ordinantur ad perfectiora 215ra–217rb Dominica octava (T48). Homo quidam erat dives . Ex tribus partibus evangelii tres eliciuntur morales doctrine. Prima quia enim quilibet homo est villicus omnipotentis dei Duc pennam rege cor virgo Maria precor Colophons 20687 . 217rb–220ra Sermo in dominica VIII post pentecosten (T48) Surge et vade . In vita virtuosa perficere volenti nil est ocio nocibilius neque actioni vix invenitur adutilius namque ocium reddit mentem instabilem 220rb–221v leer. 222r–223r Sermo in dominica VIII post pentecosten (T48) Homo quidam erat dives . Queritur utrum malus de male acquisitis possit facere elemosinam sibi meritoriam post hanc vitam 223r–224v Dominica nona (T49). Cum appropinquaret . Queritur utrum quelibet pena temporalis a supplicio liberet eterno. Respondeo quod penis et flagellis temporalibus aliqui emendantur 224v–226r Dominica 10 (T50). Dixit Ihesus ad quosdam . Queritur utrum homo possit considerare certitudinaliter in se ipso et in sua. Respondetur quod nichil est in nobis quod nostrum sit in quo possimus certitudinaliter considerare 226r–227r Dominica 11 (T51). Exiens Ihesus . Queritur utrum miracula que Christus fecit fuerint sufficiencia ad ostendendam divinitatem ipsius. Respondetur quod vera miracula sola virtute divina fieri possunt 227r–228r Dominica 12 (T52). Beati oculi . Queritur utrum visio dei facit videntem fore beatum. Respondetur de primo quod fruicio principaliter consistit in duplici actu 228r–229r Dominica 13 (T53). Dum iret in Iherusalem . Queritur utrum ad mundacionem lepre spiritualis necessarium sit ministerium sacerdotis. Respondetur: Dico primo quod maculatus lepra peccati mortalis purgatur per contricionem 229r–230r Dominica 14 (T54). Nemo potest duobus . Queritur utrum possit homo cum diviciis servire deo. Respondeo quod sic primo amore dei erat contempnendo 230r–231r Dominica 15 (T55). Ibat Ihesus in civitatem . Queritur utrum anima humana vita vivat immortali post presentem vitam. Respondeo quod sic nam hoc confitentur philosophi gentiles et suadet racio naturalis 231r–232r Dominica 16 (T56). Cum intraret Ihesus . Queritur utrum proficientes viam perfectionis possint se immiscere societatibus hominum et adire curias principum. Respondens dico primo quod proficientes viam perfectorum ut sint religiosi et clerici divinis mancipati non debent se immiscere 232r–233v Dominica 17 (T57). Accesserunt ad Ihesum Pharisei . Queritur utrum licite possit aliquid ultra deum diligi. Respondetur quod non quia unumquodque tantum est diligibile quantum est bonum 233v–234v Dominica 18 (T58). Ascendens Ihesus in naviculam . Queritur utrum solius dei sit cognoscere cogitaciones nostras. Respondetur dicens quod cognoscere cogitaciones in effectu et in opere non est solius dei 234v–236r Dominica 19 (T59). Loquebatur Ihesus principibus . Queritur utrum ingrato sint beneficia subtrahenda. Respondetur et dico primo cum sentencia hoc est de beneficiis: Ingratus est qui non reddit 236r–237r Dominica 20 (T60). Erat quidam regulus . Queritur utrum deus sit ubique. Respondetur: Secundum magistrum primo libro disctinctione 37 quod deus incommutabiliter semper in se existens presencialiter potencialiter et essencialiter est in omni natura 237r–238v Dominica 21 (T61). Simile est regnum . Queritur utrum iudex possit reo dimittere penam a iure taxatam. Respondetur quod sicut duplex est iudicium 238v–240r Dominica 22 (T62). Abeuntes Pharisei . Queritur utrum terrene potestates iuste possint exigere tributum a sibi subditis. Respondet beatus Thomas ut scribit ad duxissam Luturingie et Brabancie: Principes terrarum a deo sunt constituti non quidem ut propria lucra querant 240r–241v Dominica 23 (T63). Loquente Ihesu ad turbas . Utrum religiosi ad turbas docendas instituti licite possint se immiscere negociis secularibus. Respondetur: Dico primo quod religiosi evangelizantes non debent cooperari in temporalibus negociis 241v–242v Dominica 24 (T64). Cum videritis abhominationem . Queritur utrum tempus consummacionis seculi et extremi iudicii sit in scriptura determinatum a nobis ut sciatur. Respondetur: Dico primo quod non est in aliqua scriptura autentica determinatum ut scire possimus in partculari et determinate tempus mundi consummacionis 243r–244r Sermo de clerico recedente Utrum clericus ante finem officii recedens debeat habere cottidianas distribuciones. Dicitur quod non anathematizatus est ut tangit allegacio capituli 'Si quis veniret' de maioritate et obediencia etc Ähnlicher Beginn wie die vorangehenden Sermones, jedoch ohne biblisches Thema. Die Sermones Nr. 1–16 auf Bl. 1ra–52vb finden sich auch in Cod. Guelf. 163 Helmst., 41ra–43ra, 67rb–69va, 126ra–128rb, 98vb–100vb, 76va–78vb, 69va–76va, 79ra–81vb, 106va–109vb, 128rb–137ra und 239va–241va (in dieser Reihenfolge, genannt bei Schneyer Wegweiser , 314). 24 Predigten aus dem Sommerteil, und zwar Nr. 59–64 (174ra–196ra), 67 und 68 (204vb–209vb), 66 (200vb–204vb), 71 (212rb–215ra) und 74–90 (222r–242v) befinden sich weitgehend textidentisch im handschriftlichen Teil des Mischbandes Hannover, StB, Ms. Mag. 28 (Inc. 104), 229ra–275rb ( Hannover SB, 64), vergl. Die Sammlung ist ungedruckt. – 243v–245v leer. 246ra–328ra Sermones varii Insgesamt 41 Sermones; die Struktur der einzelnen Predigten entspricht weitgehend denen der vorhergehenden Sammlung. Im einzelnen sind enthalten: 246ra–247rb Dominica 5 post pascha (T33). Amen amen dico vobis . Queritur utrum fidelis christianus plus indigeat deum orare quam iudeus vel gentilis. Respondetur quod et si gentilis vel infidelis plus indigeat orare deum 247rb–248vb In die assensionis sermo domini (T36). Recumbentibus undecim discipulis . Queritur utrum decuit dominum Ihesum post resurrexcionem suam celos ascendere. Respondetur quod sic 248vb–250ra Dominica tercia post pentecosten (T43). Erant appropinquantes ad Jesum . Queritur utrum angeli gratulentur de salute generis humani. Respondetur quod sic et hoc ideo primo quia habent caritatem dei urgentem 250ra–251va Dominica quarta (T44). Cum turbe irruerunt . Queritur utrum Ihesus humana complacencia et benivolencia allicebat turbas ad sui ymitacionem. Respondetur quod dominus Ihesus preter hoc quod interius inspirabat in anima amorem et desiderium dei 251va–b Dominica quinta (T45). Amen amen dico vobis . Queritur utrum lex nova sit perfectior lege veteri. Respondetur quod sic quia semper imperfectiora ordinantur ad perfectiora patet inductive in omni generacione naturali Am Schluss Verweis: Ista materia alibi pertractabitur (vgl. oben, 212ra–215ra). 251vb–253ra Dominica sexta (T46). Cum turba multa . Queritur quare deus est ita promptus ad miserendum. Respondetur quod deus ad prompte miserendum inclinat 253ra–254vb Dominica septima (T47). Attendite a falsis . Queritur utrum bonus homo a malo possit certa experiencia cognosci. Respondetur quod cognicione certa infallibile animo que sunt boni intus soli deo patet 255r–257v leer. 258ra–259rb Sermo in dominica III post epiphaniam domini (T13) Cum descendisset Jesus de monte. Pro introducto ex auctoritate utrum magis simul dicenda verba centurionis Zitiert werden u. a. Robertus Holcot und Bartholomaeus de Sancto Concordio. 259va–262va Sermo in dominica IV post epiphaniam domini (T14) Ascendente Jesu in navicula . Questio vertitur inter prudentes utrum in rebus creatis sit sine mutabilitate stabilitas. Respondetur quod non nam omnis creatura procedit de non esse ad esse 262va–263va Sermo in dominica IV post epiphaniam domini (T14) Simile est regnum celorum . Utrum demon possit hominem dormientem temptare et utrum talis temptacio sit meritoria vel eciam possit corpus hominis ad pollucionem provocare 263va–264vb Sermo in dominica V post epiphaniam domini (T15) Simile est regnum celorum . Queritur per que solent parentes trahere filios ad virtutes per tria. Primo per exempla eos proponendo ut habes in Holkoth 265ra–266ra Sermo in dominica in Sexagesima (T17) Exiit qui seminat . In evangelio duo tanguntur: Primo describitur parabole proposicio secundo petitur parabole exposicio 266rb–267rb Sermo in dominica Quinquagesimae (T18) Assumpsit Ihesus duodecim discipulos . Non solum vocat deus suos discipulos ad ascendendum gloriam sue transfiguracionis 267rb–va Sermo 'Parati' in dominica Quinquagesimae (T18) Schneyer 4, 527 Nr. 58. 267vb–268va Sermo in dominica I Quadragesimae (T19) Ductus est Ihesus . Queritur utrum diabolus possit dare divicias pro responsione. Queris ex auctoritate super idem capitulum 268vb–269vb Sermo in dominica II Quadragesimae (T20) Egressus Ihesus cesessit id est 'he neghedeke sek' in partes Tiri et Sidonis . Queritur que debet ammirare hominem ut maneat in vita virtuosa et perseverat in eadem Am Schluss werden Guido de Baisio und Henricus de Oldendorp (vgl. Cod. Guelf. 401 Helmst., 1ra–47rb) als Autoritäten zitiert. 269vb Sermo in dominica III Quadragesimae (T21) Erat Ihesus eiciens demonium etc. . Utrum eciam alias quam a natura increata possit demon ab obsesso expelli. Respondetur: Dico primo aliter per magos 270ra–271vb Sermo in dominica II adventus (T2) Respicite et levate . Karissimi hodie sancta mater ecclesia incipit peragere tempus valde gaudiosum fructuosum et multum salutare tempus videlicet adventus 271vb–273ra Sermo in dominica III adventus (T3) Cum audisset Johannes . Sicut scribit apostolus ad Romanos 15: Quecumque scripta sunt ad nostram doctrinam etc. Sic ista que in hodierno evangelio scribuntur et narrantur de vinculis et de incarceracione Johannis Baptiste 273ra–275ra Sermo in dominica IV adventus (T4) Ego vox clamantis . Carissimi secundum scripturarum sacrarum veritatem et sanctorum doctorum eius attestacionem totum fundamentum christiane religionis et omnium operum nostrorum valor et sufficiencia consistit in fide 275ra–277rb Sermo de concepcione Marie (S5). Ego iam concepta . Verba ista quamvis ad literam scripta sunt de eterna sapiencia que ante mundi constitucionem et omne tempus eternaliter concepta fuit et genita a patre possunt tamen non incongrue exponi de illius sapiencie gloriosa matre 277rb–279rb Sermo in nativitate domini (T6) Parvulus enim natus est nobis et in presentis solempnitatis sacro officio. Carissimi considerando huius diei magnum sacramentum dicere possum cum angelo: Annuncio ymmo evangelizo vobis gaudium magnum quia natus est nobis hodie salvator 279rb–281ra De Epyfania domini (T10). Ubi est qui natus est . Carissimi hodie diem illum colimus quo reges regem quesierunt reges unius patrie regem tocius mundi 281ra–vb De sancta Katherina (S85). Gloriosa dicta sunt . Scripture sacre testimonia talia sunt quod ad modum deus honorat sanctos et gloria et honore coronat omnes sperantes sed quia racionibus suis imperator Text bricht ab. 282ra–285vb Sermo in annuntiatione BMV (S28) Missus est angelus . Queritur utrum Gabriel archangelus a deo virgini missus Nazaret adveniens Christum pronunciavit ibidem incarnandum 285vb–287ra In die purificacionis sancte Marie (S21). Postquam impleti sunt . Queritur utrum virgo deo gravidata proleque exonerata sit in templo presentata ob debitum obligata 287ra–292va In die purificacionis (S21). Postquam impleti sunt . Queritur utrum Maria virgo puerpera per partum sit honeste purgata. Quod patet primo nam non obligabatur lege 292va–295rb De sancto Thoma apostolo (S8). Erant discipuli eius . Triplex est congregacio hominum sed non cum omnibus est Thomas 295rb–298rb Sermo in die sancti Thomae apostoli (S8) Infer digitum tuum . In serie presentis evangelii fides dominice resurrectionis nobis proponitur ut probata sensibiliter et ut approbata certitudinaliter Mit identischem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 14, 57v–60v ( Würzburg 1, 112 und 194). 298rb–302va De sancto Thoma (S8). In sermone eius siluit ventus et cogitacione sua placavit abyssum . Sicut dicit Leo in quodam sermone de ascensione domini: Mors Christi discipulorum corda conturbaverat 302va–310ra Nicolaus de Dinkelspuhel Sermo de sancto Johanne Evangelista (S10) De sancto Johanne Conversus Petrus vidit . Licet fideles in omnibus suis necessitatibus et auxiliis periculis ad auxilium beate Marie virginis crebro currunt et refugiant Literatur Madre, 243–245; Schneyer/Hödl: Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl Nr. 188. 310ra–312vb Sermo de sancto Johanne Baptista (S44) Multi in nativitate . Cum gaudium sit de aliquo bono inter cetera bona que bona sunt bonum commune dicimus primo ethicorum ideo de ipso maxime gaudendum est 312vb–314ra Sermo de sanctis apostolis Petro et Paulo (S46) Saul et Jonathan amabiles . Sub metaphora Saul et Jonathan commendantur beati apostoli Petrus et Paulus quo ad tria: Primo ex proprietate nominis tercio ex societate passionis Mit weitgehend identischem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 16/1, 169r–171r ( Würzburg 1, 118f. und 205). 314r–316rb Sermo in dominica I in passione domini (T23) Dixit Ihesus turbis . Queritur utrum aliquis iustus et sanctus debeat tollerare contumelias et improperia. Respondetur quod iustus repellat contumelias 316v leer. 317ra–318vb Sermo in dominica I adventus (T1) Abiciamus opera tenebrarum . In hac mortali vita positus secundum communem legem dei et non per graciam specialem privilegiatus nemo ex filiis Adam est adeo iustus vel adeo sanctus qui continuam pacem veramque concordiam cum carne sua habeat 318vb–320ra Henricus de Frimaria Tractatus de adventu verbi in mentem<note> (Pars II/I2, excerptum)</note> Verbum eternum in mente devota tripliciter concipitur et nascitur primo per modum dulcoris ex divine immensitatis iocunda admiracione sicut patet in regina Saba etc Laut der Tabula im HS als Sermo in festo beate Marie annunciacionis (S28) vorgesehen. Druck des Volltextes: Henrici de Frimaria Tractatus ascetico-mystici, Bd. 1: Complectens Tractatum de adventu verbi in mentem, Tractatum de adventu Domini, Tractatum de incarnatione verbi, hrsg. von A. Zumkeller, Würzburg 1975 (Cassiciacum Supplementbd. 6,1), 3–61, hier 34–47. Vgl. dazu CALMA 5, 401 Nr. 37. 320rb–321ra Sermo de vita contemplativa Numquid ad preceptum . Beatus Gregorius describens vitam contemplativam in omelia super Esechielem sic dicit: Contemplativa vita est caritatem dei et proximi tota mente retinere 321ra–325ra Sermo in dominica resurrectionis domini (T28) Maria Magdalena et Maria Jacobi . Presens evangelium est nobis speculum amoris speculum timoris speculum exultacionis speculum spei Eine Predigt mit abweichendem Incipit, aber analogem Inhalt in Basel, UB, B X 32, 94r–98r ( Basel 2, 758). 325ra–326vb Sermo in festo sanctisssimae Trinitatis (T40) Altitudo diviciarum sapiencie . Richardus libro primo de trinitate: Parum nobis debet esse que recta et vera sunt de deo credere 327ra–b Sermo in festo sanctisssimae Trinitatis (T40) Unanimes uno ore honorificetis . Omni reverencia et honore colendus est ille qui summus est universa sciens omnia gubernans et singula disponens Am Schluss Verweis: Hic non plus de illo sermone. 327rb–va Sermo in vigilia nativitatis domini (T5) Dominus prope esset . Semifelix partimque beatus est qui quid desiderat in proximo habet sed et pedem videtur posuisse in egressum vite beate cui dominus prope est 327va–328ra Sermo in vigilia nativitatis domini (T5) Veniet Dominus et illuminabit . Quasi miserabilis lamentabilisque factus est status humani generis propter primorum parentum peccatum cuilibet innotescere potest qui oculos clare consideracioinis apertos teneat Im Gegensatz zur vorhergehenden Sammlung nicht nach der zeitlichen Abfolge des Kirchenjahres geordnet. – 328rb–v leer. HS Tabula sermonum Dominica adventus domini prima I, CCCXX. Dominica adventus domini secunda IIII, XI, XIIII, XVII, CCLXXIII De sancto Johanne evangelista CCCVI. De sancto Johanne Baptista CCCXIII. De sanctis Petri et Pauli CCCXVI Die Zahlen beziehen sich auf die originale Foliierung. Die Einträge sind nicht nach der Reihenfolge im Codex, sondern nach dem Kirchenjahr geordnet. Von der gleichen Hand wie die meisten Rubriken nachgetragen.

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nase, darüber einkonturige Stange, darüber Stern (Vorsatz, nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE6300-PO-75152 (1454), DE8100-PO-76649 (1450), DE1695-PO-74858 , DE2730-PO-75243 , CH0780-PO-75537 , DE4500-PO-76189 (alle 1455), CH0780-PO-74856 , DE8085-PO-75451 (beide 1451), DE2730-PO-75858 (1453), DE2730-PO-74883 (1449, sechs weitere Typen nicht nachweisbar). Traube mit zweikonturigem Stiel (zwei Typen, nicht nachweisbar). Horn, Band auf dem Horn sichtbar: WZIS DE2730-PO-120077 (1451).

II, 330 Bl. 28 21 Zeitgenössische Tintenfoliierung I–CCXXX von der Hand des Thidericus Roleves, springt von CXXXVIII auf CXLI (zwei leere, ursprünglich mit foliierte Bl. entfernt). Bleistiftfoliierung modern: 1328, Zählfehler: Bl. 323 übersprungen. Jeweils zwei leere Vorsatzbl. vorn und das letzte, als HS an den Deckel geklebte Bl. ungez. I (ungez.). 6 VI (72). VI–2 (82). 4 VI (130). VI–4 (138). 2 VI (162). VI–1 (173). 11 VI (305). VI–1 (316). VI (328). Bl. 106v Rest einer Reklamante; alle übrigen wohl durch Beschnitt verloren. Mitte der ersten und letzten Lage durch Pergamentfalze verstärkt (vgl. Fragmente).

Der leer gebliebene Teil von Bl. 328 wurde herausgeschnitten, der breite obere Teil ist 20 cm breit und 9,5 cm hoch; um die Stabilität der Heftung zu gewährleisten, wurde innen ein ca. 3 cm breiter Streifen bis zum Seitenfuß stehengelassen, so dass der Blattrest die Form eines umgekehrten L besitzt.

21,5–24,5 14–16 , Bl. 222r–244r ein-, sonst zweispaltig (Spalten unregelmäßig 6–7 cm, meist ca. 6,5 cm breit), je nach Hand 38–62 Zeilen.

Insgesamt sechs Hände,

Hand 1: regelmäßig wirkende jüngere gotische Kursive auf Bl. 1ra–24rb, 79rb–150vb, 174ra–244r und 282ra–328rb (auch in Cod. Guelf. 23.2 Aug. 4°, 1r–168r );

Hand 2: Bastarda auf Bl. 25ra–79rb;

Hand 3: Bastarda auf Bl. 151ra–171vb;

Hand 4: jüngere gotische Kursive auf Bl. 246ra–254vb;

Hand 5: sehr flüchtige jüngere gotische Kursive auf Bl. 258ra–218vb;

Rubriken, Foliierung und Tabula im HS von der Hand des letzten Besitzers, Thidericus Roleves.

Einige Rubriken sind ebenfalls von Thidericus Roleves nachgetragen, sonst ist Raum für Lombarden ausgespart.

Spätgotischer Holzdeckelband, mit dunkelbraun gefärbtem Schafsleder überzogen, teilweise geschwärzt. Einzelstempel Rosette, ein Blattkranz, sechsblättrig: EBDB s007221. Der in Hildesheim angesiedelten Werkstatt "Meister des Roleves II" ( EBDB w000818) zugeschrieben. Vier Doppelbünde, zwei Riemenschließen mit Stiftlagern in flacher Fächerform mit einem kammartig gezähnten Abschluss und kleinen Zierbohrungen, die Schließenhaken mit je fünf rot unterlegten Zierbohrungen. Die Einbandgestaltung ähnelt sehr stark Cod. Guelf. 57 Helmst. aus dem Fraterhaus Lüchtenhof in Hildesheim.

Fragmente VS: 1. Cod. Guelf. 404.10 Novi (14), s. unten; 2. Braunschweig, Herzog Anton Ulrich Museum, Kupferstichkabinett, Meister mit den Bandrollen WB 3.4 (Inv. Nr. 9152). Papier. 1 Bl. 40 x 29 cm. Norddeutschland. 15. Jh., 3. Viertel (datiert nach dem Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: ≈ Briquet 15059, um 1450). Kupferstich. Größe der Platte: 30 22 . Christus am Kreuz mit vier Engeln . Der dornengekrönte Christus mit verziertem Kreuznimbus und flatterndem Perizoma hängt an einem Tau-Kreuz mit Titulus; der Berg Golgatha ist lediglich durch den Totenschädel Adams angedeutet. Unter dem Kreuz stehen rechts Maria und links Johannes in zeitgenössischer Tracht, beide mit trauervollen Gebärden. Vier Engel fangen mit Kelchen das aus den Wunden Christi strömende Blut auf. Dazu M. Lehrs, Der deutsche und niederländische Kupferstich des fünfzehnten Jahrhunderts in den kleineren Sammlungen, in: Repertorium für Kunstwissenschaft 16 (1893), 28–54 (49f. Nr. 10 Hs. genannt); Ders., Geschichte und kritischer Katalog des deutschen, niederländischen und französischen Kupferstichs im XV. Jahrhundert, Textbd. 4, Wien 1921, ND New York 1970, 47 Nr. 18 (Hs. genannt); W. L. Schreiber, Graphische Blätter des fünfzehnten Jahrhunderts in der Landesbibliothek Wolfenbü̈ttel, Strassburg 1925 (Einblattdrucke des fünfzehnten Jahrhunderts 58), 10 mit Abb. 16; Virtuelles Kupferstichkabinett (VKK), Datenbank-PURL: http://kk.haum-bs.de/?id=m-bandr-wb3-0004. Über den Entstehungsort des Blattes, das als VS des Einbandes von Cod. Guelf. 428 Helmst. diente, ist nichts bekannt. Das Blatt wurde von Otto von Heinemann vermutlich um 1880 aus dem Codex ausgelöst; auf dem neu eingesetzten, leeren VS ein entsprechender Vermerk von seiner Hand: Der hier früher eingeklebt gewesene alte Kupferstich (Christus am Kreuze von dem Meister von 1464) ist unter die Kupferstiche gelegt worden. OvH. Zusammen mit der übrigen älteren Graphischen Sammlung der Herzog August Bibliothek (ca 10.000 Bl.) im Juni 1928 an das Kupferstichkabinett des Herzog Anton Ulrich Museums in Braunschweig überwiesen, vgl. dazu T. Döring, Herzogliches Museum – Landesmuseum – Herzog-Anton-Ulrich-Museum. 1887 bis 1954, in: Das Herzog-Anton-Ulrich-Museum und seine Sammlungen 1578 – 1754 – 2004, hrsg. von J. Luckhardt, München 2004, 254–304, hier 271f. Aufgrund der hier lückenhaften Archivalien der HAB (Jahresbericht 1929, BA, IV 106) nennt G. Ruppelt, Von der Herzoglichen Bibliothek zur Herzog August Bibliothek. Geschichte der Wolfenbütteler Bibliothek von 1920 bis 1949, Göttingen 1980 (Arbeiten zur Geschichte des Buchwesens in Deutschland 4), 66 fälschlich 1929 als Datum der Übergabe.

Der Codex wurde um 1450 sukzessive von mehreren Händen geschrieben. Ob der spätere Besitzer Thidericus Roleves, bis 1424 Pfarrer in Watenbüttel, ab 1430 Dompräbendar in Minden, zusätzlich seit 1446 als Vikar am Hildesheimer Dom nachgewiesen ( Rep. Germ. 4, 972, 1106 und 3532; 5, 1515 Nr. 8689; 6, 176f. Nr. 1718; Doebner UB Hildesheim 6, 706, 711, 783; 8, 898f. Nr. 72 ), ebenfalls zu den Hauptschreibern gehört, muss offenbleiben.

Thidericus Roleves schenkte den Band 1476 zusammen mit Cod. Guelf. 954 Helmst. dem Benediktinerkloster Clus, Schenkungsvermerk IIv: Thidericus Roleves vicarius ecclesie Hildensemensis dedit fratribus in Clusa prope Ganderssem pro salute anime sue 1476. Aus seinem Besitz stammen außerdem Cod. Guelf. 23.2 Aug. 4° sowie die in Hildesheim verbliebenen Bände Hildesheim, DB, Hs. 618, Hildesheim, DB, Hs. 624 ( Hildesheim 1, 31f. und 38) und Hildesheim, DB, Hs. 671 (verschollen). Zu den Schenkungen nach Hildesheim vgl. B. Gallistl, Schule, Bücher und Gelehrsamkeit am Hildesheimer Dom, in: "Ego sum Hildensemensis". Bischof, Domkapitel und Dom in Hildesheim 815 bis 1810, hrsg. von U. Knapp und J. Bepler, Petersberg 2000 (Kataloge des Dom-Museums Hildesheim 3), 213–238, hier 230f.; J. Geiß, Moralphilosophie, Poesie und Kirchenreform. Erkundungen zur Humanismusrezpetion im spätmittelalterlichen Hildesheim, in: Schätze im Himmel, 129–138, hier 131. Zur Schenkung nach Clus vgl. Herbst Klus , 86 (Hs. genannt); Hildesheim 1, XIII (Hs. genannt)

Am 3.2.1624 mit einem Großteil der Buchbestände des Konvents in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt. 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 9v) als Sermones Dominicales quorum primus incipit: Hora est iam nos de somno surgere unter den Theologici MSSti in folio nachgewiesen; im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 237 aufgeführt.

Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil III: Cod. Guelf. 371 bis 460 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser (in Vorbereitung). Schönemann, 79 Nr. 10.4. Heinemann Nr. 463. Herbst Klus , 86. Goetting 2, 187. Krämer, 287. Lesser Bücherverbreitung , 351. Lesser Clus , 208f., 218, 222.