Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information
Neu katalogisiert durch
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes
Aus drei Teilen zusammengesetzt: I
Der ursprüngliche Einband, vermutlich ein spätgotischer Holzdeckelband, ist verloren.
Der Codex wurde im 17. Jh. in einen flexiblen Koperteinband aus dünnen Pappdeckeln mit Pergamentüberzug und leinener Rückenhinterklebung gebunden. Der Buchblock wurde dabei an Kopf-, Fuß- und Vordersteg z. T. erheblich beschnitten. Der Rückenüberzug ist vollständig abgelöst; die Reste liegen in der Hs. Dort befindet sich außerdem als Lesezeichen ein abgerissenes Papierbl. (misst ca. 10 x 8,5 cm) mit der Aufschrift (16. Jh.)
Anima mea ad dominum
.
Die beiden Hauptteile des Codex enstanden im zweiten Drittel des 15. Jh.s in Süddeutschland, vermutlich im Raum zwischen Mittelfranken, Niederbayern und der Oberpfalz. Darauf deuten nicht nur die Schreibsprache, sondern auch der Stammbaum der Sulzbacher Familie Glanast im zweiten Teil hin.
Die zahlreichen Marginalien, Kommentare und Ergänzungen zeigen, dass der Codex mindestens bis ins 16., vielleicht sogar bis ins 17. Jh. in Alchemistenkreisen offenbar intensiv benutzt und konsultiert worden ist.
Wann und auf welchem Wege die Hs. in die Universitätsbibliothek Helmstedt gelangte, ob durch Kauf oder als Schenkung eines Gelehrten, geht aus den erhaltenen Quellen nicht hervor. Sie wird erstmals 412
folgendermaßen beschrieben: Ein Puch von Wunderwerken, videtur scriptum chemicum, b) dialogus argumenti chemici, c) collecta in secretis secretorum Aristotelis, d) fundamentum methorae philosophiae sive minoris astronomiae, e) practica pulchra, f) de secretis totius medicinae ab omnibus philosophorum dictis excerptus et occultatus, g) metra pulchra, h) metra bona, i) practica, k) Raymundi Ganifredi verbum abbreviatum a Rogero Bachen primo declaratum.
Das großformatige Bl. wurde quer auf die dünnen Pappdeckel des Umschlags aufgeklebt und weist auf dem
Großformatige Textura von einer Hand.
Ein fluß. Nym anthimonium gleich glaß galle zw gleich.
Aliud. Nym glette sal preparatum glaßgall weinstein.
Scheidung vel muntz influß. Nym vitriolum salpetter glethproice super materiam in fluxu.
Ein ansidenn. Nym ein teil salfusum i teil seiffen 1 teil glasgalle.
Ein ander ansiden. Nym 1 loth bleiweiß 1 loth menige 1 loth augment Im wyntoffen.
Ein ander ansiden. Nym 1 teil venus III teil saturnus 1/2 saltz 1/2 tartaris.
Wasserzeichen:
Kurrentschrift von zwei Händen.
Ditz ist ain puch von wunderwercken Rechte worhait mag man hie ynnen mercken Wem ditz puch wirdt der verperg ez nit
luna do diese zaichen stend diss puchs flos.
Dez dritten mals ist diss puch gottez geendet. Nu aller leste geendet ist in Akerman in Maria vnser lieben frawen kirchenDie Datierung ist nicht kohärent angegeben; der genannte Ortsname ist nicht sicher zu verifizieren: Der einzig passende Ort, Ak[k]erman (türk., lat. Maurocastrum, rumän. Cetatea Albă, heutean vnser lieben frawen tag der empfanknuzz vnser lieben frawen hern Ihesu Christi allz er enpfangen ist in Maria in vigilia palmarum in die saturni in hora solis veneris finitus est liber iste anno domini millesimo quadringentesimo quinto decimo . Colophons 16437
ellente) allerdings so weit reichte, ist nicht nachweisbar.
Noch ein verleuchtung dez ganzen puchs lere Klarer ze vernemen merck der hohen kunst Gottes lere Dieser lapis preciosus menlich animalis
daz im got gnedig sei durch sein gruntlose parmherczikait.
Hie hebt sich an das ander puech.Im laufenden Text steht folgende Datierung des Verfassers:
Geendet ist diser verklerung dez ganczen puchs liechtdes vireden dinsttags nach ostern in die martis in hora veneris mercurii anno domini millesimo quadringentesimo sexto decimo .
Das III Buch.Im laufenden Text folgende Datierungen des Verfassers;
Datum in hora mercurii in.die veneris et nativitatis Christi
In die solis in hora veneris angehalen in die iovis in hora solis.geendet des negsten donerstags nach vns liben frawen lichtmess tag anno domini M oCCCCoXVIIo
Finitus est.die veneris in die Gregorii in hora solis mercurii Anno domini M oCCCCoXVIIo
(!, Datierung weicht von der Reihenfolge ab).Der nechst suntag nach vns liben frawen tag allz sie geporn ward Maria geendet ist diss secret in hora mercurii angehaben in hora martis geendet Anno domini MoCCCCoXVIo
Diese lere der tincturn durch daz puch geendest ist.dez nechsten montags nach an mittvasten in die lune in hora veneris exp. jovis martis Anno domini MoCCCCoXVIIo
.In die veneris in hora solis mercurii geendet des freitags harrt vor dem palm tag Anno domini MoCCCCoXVIIo
.Post festum Johannis Baptiste in die solis in hora iovis finitus est die erst vnd die letzte ist Sol k castitas c das gantz Alphabetum k r
.Liber sancte trinitatis in vigilia sancti Nicolay in die saturni in hora solis finitus est Anno domini M oCCCCoXVIIo
Hiepei sullt ir pruefen daz all des ganczen puchs schrift geendet ist in hora jovis.des montags auf sande Johannis tag ewangelisten Anno domini M oCCCCoXVIIo
Das vierde Buch.Im laufenden Text folgende Datierungen des Verfassers,
geendet.in die mercurii jovis in hora jovis var an dem abint Simonis et Jude Anno domini MoCCCCoXVIIIo
geendet, darunter der spätere Vermerk (wiein dem abent aller Gotz hiligen in die lune sol ist in hora jovis Anno domini M oCCCCodecimo octavo
Hundert vnd vier jar alt(diese Datierung ist offenbar fehlerhaft, da sie auf das Jahr 1522 und nicht, wie unten, auf 1570 verweist).
Geendet de exposicio der gaben des hiligen gaistz clarificacio gegeben zu pfingsten des freitags nach an dem abint der hiligen drifaltikait tag auf den Suntag waz geendet.in die veneris in hora solis Anno domini M oCCCCodecimo nono
Gegeben.des Sonnabints nach des hilgen leichnam tag in die Saturni in hora lune Anno domini M oCCCCodecimo nono
Gegeben. Nur die bei Heinemann zitierten Kolophone finden sich inin dem fritag der negst tag vor Petri et Pauli in die martis humilitas in hora mercurii sanctitas Anno domini MoCCCCodecimo nono
Ulrich Glanast von Sulczbach des kaysers Karl pognerund reicht bis zu seinen Urenkeln; insgesamt sind 13 Personen erfasst, deren Namen und Verbindungen in Kreise eingeschrieben sind, welche durch Doppellinien mit rubrizierten Verwandschaftsangaben verbunden werden. Abdruck und Erläuterung des Stammbaums (nach dieser Hs.):
Heyligister herre sand Andree. Ein abweichender Auszug auch in Cod. Guelf. 542 Helmst.,48va–b.
Wasserzeichen:
In der dritten Lage fehlt ein Doppelbl. mit den gez. Seiten 23 und 24 sowie 49 und 50, Textverlust.
Hand 1:
Hand 2:
Hand 3:
Gallen trank der messikeit, als Allegorie für Zinn, darunter drei Würfel, das
Doppelspiel vmb sein kleid, als Allegorie für alchemisches Quecksilber und schließlich Adam, der von der traditionell dargestellten Paradiesschlange mit einem Speer ins Herz gestochen wird, als Allegorie für Silber, zwischen beiden Eva als Allegorie für Gold. Vgl. dazu
Humilitas,
Puritas,
Pietas,
Sanctitas,
Caritas,
Sobrietasund
Castitaseingeschrieben, denen im Umlauf der Felge die Metalle
Mars,
,Soll
Venus,
Mercurius,
Luna,
Saturnusund
Jupiterzugeordnet sind. Diese Gegenüberstellung wird in zwei blau gerahmten Textfeldern über und unter dem Rad wiederholt. Vgl. dazu
forma speculi trinitatis). Christus ist in Gestalt des crucifixus mit Wundmalen dargestellt, wobei Leib, Arme und Beine von einem Doppeladler überdeckt werden, so dass nur das gekrönte Haupt, Hände und Füße mit den Stigmata zu sehen sind. Unter seinen Füßen liegen die punktsymmetrisch nach Art von Spielkartenmotiven zusammengesetzten Büsten von
Davidund
Jesse. Die sieben farbigen Kronen der Metalle sind um den bzw. auf dem Leib Christi angeordnet (rechte Hand Eisen, linke Hand Gold, Seitenwunde Zinn, rechter Fuß Blei, linker Fuß Silber, Dornenkrone Quecksilber und Leib Kupfer). Über dem gekrönten Christushaupt ein dreiköpfiger weißer Adler, über den Händen und Füßen mit den Wundmalen jeweils zusätzlich ein goldener (Hände) bzw. brauner (Füße) Vogel, fehlt beim linken Fuß. Rote Bildbeischriften. Vgl. dazu
Rex noster dyademate coronatus. In eine rechte männliche und linke weibliche Hälfte gespaltener, gekrönter Hermaphrodit mit rechts goldenem und links blauem Drachenflügel. Die männliche Hälfte trägt ein bis zum Gürtel purpurnes, darunter rotes Gewand und hält eine zusammengerollte Schlange in der Hand. Die weibliche Seite ist bis zum Gürtel golden, darunter silbern gekleidet und hält einen Kelch, aus dem drei Schlangen aufsteigen. Der Fuß der männlichen Hälfte steht auf einem braunen Felsen, aus dem sich ein roter Flüssigkeitsstrom zum einem weiteren Stein ergießt, aus dem der grüne Sonnenbaum (
arbor solis) mit 16 roten Sonnen an den Zweigen wächst. Die weibliche Seite steht auf einem grünen Felsen, aus dem grüne Flüssigkeit zu einem Stein mit dem Mondbaum (
arbor lune) mit 16 blauen Monden fließt. Ein braungoldener, grüngeflügelter vierfüßiger Drache mit einem Kopf an jedem Körperende trinkt aus den Strömen. Vgl. dazu
concurbit, sc.
cucurbita), darunter zwei Digerier- oder Zirkulationsgefäße (
pelicanus simplexund
pelicanus duplex), vgl.
sublimatorium) mit unterer und oberer Feuerstelle und zwei ineinandergesteckten Kolben (Descensorium) in Flaschen- und Ampullenform (
alludel, sc.
alutel), zum Begriff s.
fornax digestionis) mit Feuerstelle und einem doppelwandigen, auf einem Dreifuß stehenden Digestionskolben in Flaschenform. —
concurbiten) auf Dreifüßen. —
Principium.
Probleuma unum.
Servus rubicundus candidam duxit uxorem et in eorum coniunctione uxor mansit gravida peperit filium qui in omnibus suos superat genitores.Quelle nicht näher bestimmbar. Druck (abweichend):
Lapis unus medicina una regimen unum in quo magisterium consistit cui nichil extraneum additur sed in preparacione superfluum removetur.Druck (abweichend):
Notabilia generalia.
Terra figit Oleum coniungit Spiritus penetrat Fermentum tingit Ignis purgat Aqua abluit LumenBislang nur hier nachgewiesen.abluit .
Tecum conor propalare artis callem enodari scripturemodolamine Lapis fertur peritorum cetus quem philosophorum amplectitur sonarie
Quo favores congregabis et merores profugabis corporis inopiam Post bis quater etc.
Ad bonam pastam utaris aqua quoque farina Nec non fermento modo simili lapide nostro
Ponderat et levigat multiplicat atque vitam dat Ingressumque facit miscendo superna profundo etc.
Arida vis terre se copulat ariditate Cum terra limphe coit
Aer semper aeque connectitur humiditate Cum calent pariter concordat ignis et aer.
Ad faciendum perlas
Ars unam poscit rem quam quivis bene noscit Hanc aptant plura res est hec tamen una
Perpetuo mensura venus sic luna fit usque Mercurio mediante deo perfrustra minuta etc.
Nota secretum magnum qualiter omnium metallorum corpora calcinantur mundificantur et reducuntur in materiam suam primam scilicet in mercurium hoc est ipsum est sol luna mars mercurius etc. IpsoDirekt anschließend:calcionato soluto redditur in mercurium materiam suam primam que certe nichil aliud est nisi ipse mercurius mundificatus purissime etc.
Item alia glosa. Corpora non perfecte mundificantur rei reducantur in suam primam materiam id est tingam elixir.
Tu sepe rimare regem mitem exsiccare lintheo ignibili Donec rorem celi bibat totum et se suo cibat morsello folatili
Sevi hostis in extrema mortis fui et amena dat gaudia cum agmine Sanctorum ipsum qui tormentes sic, recte: cernentes sunt et laudes decantates honor tibi domine.
liber qui dicitur LXXhandelt es sich um ein Kompendium kurzer Traktate, das meist
deus alleviet super te) vgl.
Lempniadem lapidem purga contunde simulque Bessatum puris inde coquatur aquis
Non mireris homo talia sub enigmate dico Vilia ne fiant ista latere volo etc.
Saxus iungatur tritus qui si similat In Venerem iactus facit
Quique rubet tingit lunam sine fine pingit Ergo sic sic invictus rex omnipotens benedictus.
Darunter:Inventor primus artis huius fuit Alchus Hec ars non ficta ab hoc alichimiaque dicta.
Hec divina:
Direkt anschließend folgende Recepta versificata:Sulphur purgatum sit mercuriumque lavatum Compositum quorum fit scorpio philosophorum Vel sunt commixta lapides magnesiaque dicta etc.
Sex ebdomadas stare facias et in igne cremare
Quod si non fiat de non fixo superaddas.
Mercurii bine partes et sulphuris una
Supradictorum dans es albedine clarum.
Quatuor arsenici partes una cape bini
Insimul ista teres quod dat vitrum tibi serves etc.
Fermentum iunge volatum que calcina solveSolutum fuge fixum volatile pone
Si sic procedis tunc infinitas habebis Versiculi scripta reserant philosophica dicta.
Primus dicatur in quo sensus dominatur
Districto sensu nescit procedere quartus.
Ovidius,
Plato,
Ortulanus,
Yeber,
Parmenides,
Theophilusoder
Bayan; einige sind aus der "Aurora consurgens" (tract. I, s. oben) oder der "Summa perfectionis" des Ps.-Geber (s. unten) entnommen.
Et ergo nullus debet sublimare terram ad opera sophisticorum sed sublimatur ad elixir nostrum
consurgit elixir id est aqua tincta. Versus:Elixir grece dicitur pars arte secunda Lixis nam de se sunt facta corpora munda.
Ardentis limphe virtutes hec quoque sistunt Vires herbarum recipit subito specierum
Est nichil in stomacho quando deluat hoc in egroto Et hoc intellige aliis medicinis appositis.
Iustum principium michi donet Christus in unum Perficiam finem qui tendat sic ad eundem
Quodquod in hoc mundo preciosus est et habetur Clauditur in volucro sistit et immodico.
Fili doctrinam sanam tibi porrigo binam Summum thesaurum tene mente deum foris aurum
Nam si configunt mundantque resurgunt Artis complementum sub versibus hiis cape centum.
Bis binos lapides nobis dat philosophia Quos laudavere veteres documenta poete
Filius extat re contentus bene quamvis Rem similem nescit reperitur in arbore crescit etc.
Predicta congelacio et solucio provenit sicud cera mollicie et humiditate
et de allumine quantum necesse.Folgt:
Nota pro marte in predicto pondere poteris accipere es vel cuprum vel auricalcum cum in marte sit maximus labor etc.
Res concipit luces decoquitur luce ter dena
Quartum si dederis dabit aurum fulmenque leonem.
Mer fugi dum bibit luna sedecies duplum
Quartum si dederis aurum dabis fulmenque leonem.
Tres concipit luces decoquitur luce tredena
Quartum si dederis bibit aurum fulmenque leonem.
Illud est capitulum ultimum in summa Gebei regis Egipti et philosophi positum et est capitulum repiligacionisDruck:sic, recte: epilogationis summe et tocius operis complementi
Oportet epylogare cuncta recapitulare Propter nostros singulares tam viros et mulieres Johannes interpretatur gracia dei ut fatur
Semper pie veneremur et ipso deo letemur Qui semper vivit et regnat atque vitam eternam dat.
אund
בgekennzeichnete Spalten mit Elementen und Gewichtsangaben (?).
Recipe gummi album de essoma et gummi rubeum quod est kibric philosophorum
et hec est minus quam in tribus horis diei etc., das weitgehend wörtlich aus dem bekannten, dialogischen
Item anderhalb meyle von Aldenborg bey born Nenckers(Text bricht ab).der bropst Mathyas Guertler Jacobus Schulmeyster von Bal
Optime sunt hec res huius partes in tres Sol naturalis nec non aqua mercurialis
Per terram germen velocem retine avem Levem per avem terram erige gravem.
Gracia dei vocatur dum Johannes nominatur Et ego sic appellatus confirmiter sum dicatus In precelsa sciencia que dicitur alchimia
Dum mens concipit valorem oculus vidit calorem Et laus et gloria in deo vivo patria Amen.
Artibus in variis pauper qui philosopharis Accipe quod tibi do de quo fluit asta cupido
Gramine solido differt in nomine solo Grane quater quine scrupuli pro pondere sume.
Alia verissima metrareperta in quodam libro aureis litteris descripta.
In solem verum debes convertere lunam Fixum cum non fixo operare in unum Ana terantur omnimodo non separentur Ignis confortat quod confirmacio restat.
Item III lb. gleth I lb. attrament IX lot tutia III lb. swebelTeilweise durch Beschnitt verloren.
Maria mira sonat breviterqae talia donat
etc. Tunc erit es nostrum existans lapis philosophorum
Est liber Allexandri.
Explicit Allexander.
Explicit Simplicius.
Ist 141 jar alt
Talc est stilla terre. Talc est lapis similis salis gemme et est squamosus et ghipsius dicitur.
Nota quod lapis in opere rubedinis similiter et fermentum debet dissolvi in aqua salis armenici et fit sic postquam est sublimatum cum sale.
Separacio electorum,
Sequitur purificacio electorum,
Sequitur iam coniunctio electorum ut fiat elixir ex eis,
Quare sequitur eius incensio) in einzelne Abschnitte gegliedert. Auf
Eris farina sal sulphuris et calamina Si fuerint una iuncti dabitur tibi luna.
Sulphur et alumen sal ferrum volus alumen Perficiunt lumen quod fecit virtutis acumen.
Wasserzeichen:
Im oberen Drittel der Bl. Schwemmränder eines Wasserschadens.
der Haupttext (
Bl.
Die Nachträge auf den ursprünglich leer gelassenen