Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil III: Cod. Guelf. 371 bis 460 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser (in Vorbereitung). (Vorläufige Beschreibung)

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 436 Helmst.

Collectarium Cisterciense

Pergament — 192 Bl. — 28,5 × 20,5 cm — Wöltingerode, Zisterzienserinnenkloster — 1436

Lagen: III+1 (7). 3 IV (31). 15 V (181). V+1 (192). Tintenfoliierung modern: 1192, Zählfehler: Bl. 73 übersprungen, auf Bl. 150 folgt 150a. 2v–16r Schriftraum: 18 × 16,5 cm, einspaltig, 25 Zeilen, Bleiliniierung. 16v–192r Schriftraum: 16,5 × 11,5 cm, einspaltig, 15 Zeilen, Bleiliniierung. Sehr regelmäßige Textura von zwei Händen, Hand 1: 2v–4r; Hand 2: 4v–192r. Rubriziert, abwechselnd rote und blaue Lombarden über 2 Zeilen, bei Verweisen und Gesangsteilen abwechselnd rote und blaue Satzmajuskeln. 16v Fleuronnéeinitiale E über 8 Zeilen. Buchstabenkörper in Unzialform als littera duplex von Rot und Blau durch komplexe Schaftaussparungen in Zacken- und Wellenform geteilt, von einer roten, mehrteiligen Blüte gekrönt; im Querbalken des E drei ausgesparte geäderte Vierblätter, an den rechten Enden der Balken je ein kleiner blauer sechszackiger Stern in einer kreisrunden Aussparung. Der gesamte Fleuronnéebesatz ist zweifarbig; links und am Außenrand rot, rechts und im Binnenfeld violett. In den beiden Binnnenfeldern runde und ovale Medaillonranken, die in maßwerkartiger Struktur die Felder einnehmen, mit vegetabiler Füllung von symmetrischen Knospenfleuronnéebüscheln. Um den Buchstaben rechteckiger Rahmen aus parallelen Fadenranken, rechts violett, links rot, außen mit Ähren und Perlreihenbesatz, zwischen den Perlen jeweils Zwickelperlen in der Gegenfarbe. In den Zwickeln ebenfalls runde und ovale Medaillons mit vegetabiler Füllung von symmetrischen Knospenfleuronnéebüscheln, in den Zwischenräumen weitere ähnliche Knospenbüschel und gekernte Perlen. Die linke sowie die obere Rahmenseite werden als Fleuronnéestäbe aus parallelen Fadenranken – unten sechs rote, oben vier violette – zu einem um den Textblock gelegten Rahmen verlängert und jeweils bis zum Seitenende geführt. Die Stäbe sind wie der Rahmen außen mit teilweise gekernten Perlenreihen mit Zwickelperlen besetzt; die einzelnen Fadenranken laufen in mehrfachen, z. T. symmetrisch ausgeführten Schwüngen mit Fibrillen und zwei Punkten aus; der mittlere Faden endet jeweils gerade und ist mit einer spiraligen Fibrille besetzt. Die Ausläufer werden von kleinen Kleeblättern und Vierblättern begleitet. Der Fleuronnéerahmen ist an allen Seiten mit komplex gestalteten turmartigen Ausläufern besetzt (unten einer, links vier und oben vier), die meist senkrecht, an den Ecken des Initialrahmens jedoch schräg gestellt sind. Sie bestehen aus einer Ähre, deren Knospen am Rahmen am größten sind und sich nach außen verkleinern; der Stängel der Ähre wird als parallele Fadenranke weitergeführt. Die Ähre wird außen beidseitig von je zwei weiteren Fadenranken begrenzt, so dass sich eine symmetrisch geschwungene Grundform ergibt. Die Fadenranken sind mit waagerechten Fibrillen besetzt, an den Enden komplex mehrfach gewellt und laufen in Dreiblättern mit fibrillenartigen Punktreihen aus. — Gleichartig gestaltete, aber kleinere Initialen, meist über 3–4 Zeilen am Beginn der Herrenfeste 22v, 25v, 26r, 51v, 52r, 64v, 65r, 67v und 69v, vielfach mit Vigil, mit Ausnahme der ascensio domini), am Beginn des Sanctorales (78r–v), am Beginn der Marienfeste (93v, 102r, 124r, 140r–v, 150ar–v und 180r) sowie wichtiger Heiligenfeste (101r ›Sancti patris nostri Benedicti abbatis‹, 118r ›in beati Johannis nativitate‹, 120v ›In vigilia sanctorum apostolorum Petri et Pauli‹, 138v ›In vigilia et in die beati Laurentii martiris‹, 143v ›Sanctissimi ac venerabilis patris nostri Bernardi abbatis melliflui doctoris‹, 159r ›Michaelis archangeli‹, 167r–v Omnium sanctorum mit Vigil) sowie ›In letissima sollempnitate dedicationis ecclesie‹ (183r). Dieses qualitativ hochwertige Fleuronnée ist bislang weder in den übrigen Wöltingeroder Handschriften noch in anderen Codices aus den Skriptorien der Region zu nachgewiesen. 51v wurde von einer anderen, weniger versierten Hand eine am Beginn einer Kollekte stehende einfache rote Lombarde mit einem Rahmen aus blauem, rot gekerntem Knospenfleuronnée versehen, das auch die Zwickel füllt; im Binnenfeld zwei analog gestaltete, übereinandergestellte Knospenähren.

Gotischer Holzdeckelband mit braungefärbtem Schafslederüberzug. Streicheisenlinien. Einzelstempel Ornament Punkt: EBDB s003492. Rosette, ein Blattkranz, sechsblättrig: EBDB s008024. Der Werkstatt "Braunschweig, Dombuchbinder" (EBDB w000987) zugeschrieben. Vier Doppelbünde. Zwei Riemenschließen mit Stiftlager in langgestreckter Wellenform, Schließenhaken identisch, nur noch unten erhalten. Verschiedene Blattweiser bei Herren- und Marienfesten sechs rotgefärbte Registerzungen aus Leder; bei sowie wichtigen Heiligenfesten sechs rotgefärbte Registerknöpfe, z. T. verloren; an Bl. 129 und 143 nachträglich zwei Fäden als Einmerkzeichen angebracht.

Herkunft: Nach Ausweis des Kolophons wurde der Codex im Zisterzienserinnenkloster Wöltingerode im Auftrag der Äbtissin Mechthild von Schwicheldt geschrieben und am 4.10.1436 fertiggestellt. Möglicherweise gehört die Anfertigung der Hs. ins Vorfeld des vergeblichen Versuchs der reformierten Wöltingeroder Nonnen, im Jahre 1439 dem Zisterzienserorden inkorporiert zu werden. — Am 14.3.1572 mit den übrigen Buchbeständen des Konvents in die Wolfenbütteler Hofbibliothek überführt, allerdings fehlt hier der sonst übliche Eingangsvermerk. Er ist 1614 im Gesamtkatalog von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 290 [285]) unter den Papalia Miscellanea als Collectenbuch per anni circulum latinè manuscriptum mit der Signatur W 43 nachgewiesen. 1618 nach Helmstedt überführt, wo der unten zitierte Titelvermerk hinzugefügt wurde. 1644 im Katalog der Helmstedter Universitätsbibliothek (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 8v) als Collectarium Chorale in membrana in bretter, braun unter den Theologici [MSSti] in folio beschrieben, auf dem VS entsprechende Helmstedter Signatur T. 177. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 51) unter Nr. 70 genannt.

Heinemann Nr. 471.

1r leer, 1v Titelvermerk des 17. Jh.: Collectarium Chorale, 2r leer.

2v–4r Liber usuum Cisterciensis (excerpta tantum). Folgende Abschnitte mit eigenen Rubriken: (2v) ›De antiphonis in sabbatis ad Magnificat dicendis‹. Antiphone veterum librorum et evangeliorum et epistularum sancti Pauli que ad Magnificat dicuntur … — … antiphone illius officii sive ipsum officium secunda non repetentur dominica si in ea duodecim lectionum sollempnitas celebratur. (2v) ›Qua septimana ieiunia quatuor temporum in mense septembri agenda sunt‹. Si prima dies kalendarum mensis Septembris in secunda feria aut tertia aut quarta evenerit tunc agendi sunt dies ieiuniorum in ebdomada exaltacionis sancte crucis … — … tunc in illa septimana in qua festivitas beati Mathei apostoli evenerit agendi sunt. (2v–3r) ›De festis sanctorum que sabbatis eveniunt vel dominicis diebus quomodo peragantur‹. In sabbatis adventus domini et septuagesime et quinquagesime sive quadragesime si festum fierit vespere de dominica dicantur et fiat de sancto commemoratio … — … nisi supervenerit alia sollempnitas que eis debeat auferre. (3r) De solemnitatibus in dominicis diebus adventus. Item nota quod si in prima dominica et post ipsam in adventu domini in aliqua dominica festum XII lectionum in quo non laboramus evenerit hoc in crastino peragetur … — … quando cantatur historia dominicalis: Domine ne in ira et in quatuor dominicis post octavam pasche. (3r-3v) De solemnitatibus in dominicis diebus post festum Purificationis BMV. Item nota quod si festum purificationis beatissime virginis Marie vel beati Benedicti vel annuntiationis dominice evenerit in septuagesima vel quacumque dominica sequenti usque palmarum exclusive illa tria festa plenarie peragantur … — … Silere servetur feria quarta post penthecostem si quinta feria post penthecostem festum XII peragatur. (3v) ›De intermissione et resumptione commemorationum cotidianarum‹. In vigillia nativitatis Christi ad laudes intermittuntur commemorationes de beata virgine et sanctis Benedicto et Bernardo usque in crastinum epiphanie … — … festis etiam corporis Christi et omnium sanctorum ad utrasque vesperas et laudes intermittuntur et in crastino resumentur. (3v) ›De veniis sumendis super formas‹. Sanctis diebus oramus prostrati super formas scilicet a vigilia nativitatis Christi ad vesperas usque in crastinum post octavam epiphanie domini exclusive … — … quando prostrati oramus super formas disciplinas accipere tenemur aut impediti legitime cum septem psalmis recompensare. (3v–4r) ›De intermissione officii defunctorum‹. Vigilie defunctorum peragentur singulis diebus exceptis tribus diebus continue precedentibus diem pasche. Per octavas etiam pasche penthecostes et nativitatis Christi intermittuntur … — … festis videlicet Lamberti, Omnium sanctorum, Elyzabeth, et Wilhelmi. In secundis enim vesperis istorum statim post dicitur officium defunctorum. (4r) ›De festis in quibus laboramus et que sunt unius misse‹. Dies festi XII lectionum unius misse in quibus laboramus sunt isti Silvestri pape et confessoris, octave epiphanie domini, Anthonii confessoris, Fabiani et Sebastiani martyrum, Agnetis virginis … — … Lamberti episcopi et martyris, Mauritii martyris cum sociis, Benigni episcopi et confessoris, Francisci confessoris, Cecilie virginis, Clementis pape et martyris, Lucie virginis et martyris. (4r) ›De defunctis quibus horis sepeliantur‹. Omni die quo ieiunamus tam estate quam hyeme si ab inicio none usque ad principium laudum obierit aliqua dicta missa post primam sepeliatur … — … hora qua secunda sepelienda est simul sepeliantur si convenienter fieri potest. Eine analoge Zusammenstellung normativer Texte, z. T. mit den gleiche Abschnitten in abweichender Reihenfolge auch im dem zisterziensischen Kollektar Tournai, Musée du Grand Séminaire, cod. 12, 14r–19v (15. Jh., 4. Viertel, Textedition und Beschreibung online). Druck (abweichend, in dieser Reihenfolge): PL 166, 1413C cap. 42, 1412C cap. 40, 1414D cap. 44, 1414B–C cap. 43 (ergänzt), 1405A–C cap. 24 (ergänzt), 1391D cap. 9, 1418C–1420A cap. 50 (gekürzt und verändert), 1475A–C cap. 96. Damit identisch in Text und Kapitelzählung ist auch die letzte Ausgabe dieser Fassung in: Nomasticon Cisterciense seu antiquiores ordinis Cisterciensis constitutiones…, editio nova emendata et usque ad tempora nostra deducta a H. Séjalon, Solesmes 1892, 84–211.

4v–184v Collectarium Cisterciense.
(4v–16r) Kalendarium. Liturgisches Standardkalendar des Zisterzienserordens mit Festgraden. Angegeben sind Goldene Zahl, Tagesbuchstaben, römische Tageszählung (rot) sowie silbenweise senkrecht der Cisiojanus Grotefend 1, 24f. (= Walther I 2808 bzw. Thorndike/Kibre 226.5). Folgende ordenstypische Feste sind bemerkenswert: 10.1. Wilhelmi episcopi et confessoris XII lectiones, 11.1. ›Commemoracio episcoporum et abbatum ordinis nostri‹, 2.2. ›Ypapanti domini XII lectiones‹ (mit diesem Festgrad auch in den Wöltingeroder Kalendarien in Cod. Guelf. 1111 Helmst., 3r; 1295 Helmst., 2r; 1317 Helmst., 9r; 1339 Helmst., 1v; 1354 Helmst., 2v), 10.2. Scolastice virginis commemoracio, 21.3. ›Benedicti abbatis XII lectiones‹, 29.4. Roberti abbatis XII lectiones, 19.5. Yvonis confessoris XII lectiones, 20.6. ›Anniversarium monachorum et monialium ordinis nostri‹ (normalerweise 20.5., hier wohl fälschlich eingetragen, aber so auch in den Wöltingeroder Kalendarien in Cod. Guelf. 1317 Helmst., 13v; 1339 Helmst., 3v), 22.6. Decem milium martyrum commemoracio (auch im Sanctorale 116v, in Wöltingerode Altarpatrozinium, fehlt im Zisterzienserkalendar), 4.7. Translatio sancti Martini episcopi et confessoris commemoracio, 11.7. Translatio beati Benedicti abbatis XII lectiones, 25.7. Christofori et Cucufati martyrum commemoracio (rot), 31.7. Germani episcopi et confessoris commemoracio, 20.8. ›Sanctissimi patris nostri Bernardi abbatis XII lectiones‹, 27.8. Octave sancti Bernardi abbatis XII lectiones, 7.9. Evurcii episcopi et confessoris commemoracio, 12.9. ›Missa de spiritu sancto in conventu cantabitur pro capitulo generali‹, 18.9. ›Commemoracio fratrum ac familiarium defunctorum ordinis nostri‹, 5.11. Malachie episcopi et confessoris XII lectiones, 16.11. Ethmundi episcopi et confessoris XII lectiones, 20.11. ›Commemoracio parentum nostrorum‹. – Den Monaten sind jeweils die Merkverse zu den dies aegyptiaci in schwarz vorangestellt, Druck: Grotefend 1, 36; dazu Schaller/Könsgen 7597 und Suppl. (= Walther I 9771 bzw. Thorndike/Kibre 651.13). Direkt darüber zwölf weitere Monatsverse (rot): Baptismo Christi gaudent sollempnia Jani … — … Servat Christe puer tuimet presepe december. Vgl. bei Cod. Guelf. 319 Helmst. und Walther I 2062. Über jeder Tagesspalte sind außerdem die traditionelle Monatslänge in Sonnen- und Mondtagen in Rot angegeben, unter jeder Spalte die Tages- und Nachtlänge in Stunden, u. a. gedruckt in PL 94, 1147C–1158B. Darunter jeweils ein für den Zisterzienserkalender modifizierter Cisiojanus: Cir Steph Iog Inno Pyphan Janu Wilp Com Ab Eyl Fe Ma Mar Ans | Prisca Fab Ag Vinc E tunc Paup sed post Ag Ju subde … — … Crel [!] est december Nych Oct Concepti Dama Lucia | Barbara pone Thomam modo Nat Steph Io Pu Thome Sil. – (5r) (Januar) rubrizierter Eintrag zur Ermittlung der Schalttage: Nota quod in februario solo quinque pro bissexto note de una date ad aliam mutantur … — … et ideo nota illius non mutatur quoniam ius in februario ante bissextum incipiat. Bislang nur hier nachgewiesen. – (6r) (Februar) rubrizierter Eintrag zur Ermittlung des Septuagesimaltermins: Si vis habere septuagesime diem primum precise queras post circumcisionem domini quis sit aureus numerus … — … semper dominica proxima erit septuagesima. Bislang nur hier nachgewiesen. Direkt anschließend (›Item nota‹) Distichon zum Ostertermin: Post nonas martis ubi sit nova luna requiras | Inde dies domini tercia pascha tenet. Druck: Grotefend 1, 115 (Pentameter modifiziert); das Distichon fehlt in den übrigen Repertorien, findet sich aber auch in Cod. Guelf. 319 Helmst., 2r. – (7r) (März) rubrizierter Eintrag zur Ermittlung des beweglichen Festtermine bis Pfingsten: Post XVIo kalendas Februarii ubi luna fuerit decima ibi est terminus septuagesime … — … si in ipsa dominica evenerit in sequenti accipiatur. Druck (teilweise): G. Cariboni, La via migliore. Pratiche memoriali e dinamiche istituzionali nel liber del capitolo dell'abbazia cistercense di Lucedio, Berlin, Münster 2005 (Vita regularis. Editionen 3), 165. – (15r) (November) rubrizierter Eintrag zur Ermittlung des Adventsbeginns: Notum sit omnibus hominibus ut quicumque adventum domini diligenter vult celebrare … — … ibi sine dubio et absque ullo errore celebrare valebit. Z. B. auch in London, BL, Harley 3199, 71r (The Theory of Music, vol. IV: Manuscripts from the Carolingian Era up to c. 1500 in Great Britain and in the United States of America. Descriptive Catalogue, ed. by C. Meyer, M. Huglo and N. C. Phillips, München 1992 [RISM B,3,4], 81–83). – (15v–16r) (Dezember) vom 17.–23.12. im Gegensatz zu den Drucken die Initien aller sieben Antiphonae maiores (O-Antiphonen, CAO 4081, 3988, 4075, 4010, 4050, 4078, 4025) zum entsprechenden Tag eingetragen. Darüber hinaus weitere astronomische Angaben zu Solstitien, Konkurrenten, Epakten, Zodiakus etc. übereinstimmend im älteren zisterziensischen Kalendar: The primitive Cistercian breviary (Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz, Ms. Lat. oct. 402). With variants from the "Bernardine" Cistercian breviary edited by C. Waddell, Fribourg 2007 (Spicilegium Friburgense 44), 89–100. Vgl. außerdem die Ausgabe des Kalendars mit allen Festmodifikationen: B. Backaert, L'evolution du calendrier cistercien, in: Collectanea Ordinis Cisterciensium Reformatorum 12 (1950), 81–94 und 307–317; 13 (1951), 108–127.
(16v–77v) Proprium de tempore. ›Sabbato ante primam dominicam in adventu domini capitulum in vesperis‹. Ecce dies veniunt dicit dominus et suscitabo David [Ier 23,5] … — … propensius exsequentes pietatis tue remedia maiora percipiant et famulos tuos ab omni adversitate custodi. Per dominum nostrum Jesum Christum filium tuum qui tecum vivit et regnat deus per omnia secula seculorum Amen (Deshusses 894). Enthält die wechselnden Collectae und Capitula für die Tageshoren der Sonntage, Wochentage (dies privatae) und Herrenfeste von ›dominica I adventus‹ bis ›dominica XXV [post pentecosten]‹.
(78r–183r) Proprium de sanctis. ›Incipit ordo de sanctis per circulum anni et primo in die nativitatis Christi ad vesperas commemoratio de sancto Stephano prothomartire antiphona‹. Stephanus autem plenus … (CAO 5525). Versiculus: Justus germinabit … (CAO 8116). Oremus: Da nobis quesumus domine imitari quod colimur (Deshusses 62) … — … et pius interventor efficiatur qui tui nominis extitit predicator. Et per dominum (Deshusses 775). Enthält die wechselnden Collectae und Capitula für die Offizien der Heiligenfeste von ›Stephanus‹ (26.12.) bis ›Thome apostoli‹ (21.12.) gemäß dem vorangestellten Kalendar.
(183r–184v) Dedicatio ecclesiae. ›In letissima sollempnitate dedicationis ecclesie in utrasque vesperas laudes et tercia capitulum‹. Vidi civitatem sanctam Iherusalem novam descendentem de celo [Apc 21,2] … — … ecclesia tua corporalibus proficit spatiis spiritalibus amplificetur augmentis. Per dominum nostrum (Deshusses 1265). Explicit collectaneus beatissime Dei genitricis virginis Marie in Waltingherode finitus et completus adiutorio divino anno domini Mo CCCCo XXXVIo in die beati Francisci confessoris [4.10.1436] Deo gratias. Completur anno reformacionis nostre sexto sub regimine domine Mechildis [!] de Swighelte abbatisse studiosissime reformatricis nostre ac fidelissime matris que solicitudine et providencia sua procuravit nobis istum librum et multos alios eius nomen aureis litteris sit scriptum in libro vite. Zur Anrede der Äbtissin als reformatrix vgl. Hotchin Reformatrices, 255f., 272–274 (ohne Kenntnis dieser Hs.). Die Collectae und Capitula sind weitgehend identisch mit den Brevierdrucken, vergl. wurde GW 5200, A1raT2ra (Temporale), T8rbFF10ra und T2raT8rb (Sanctorale) und KK7raLL1ra (Dedicatio ecclesiae). Die Abweichungen zum ältesten zisterziensichen Kollektar im sog. "manuscrit-type" der Ordensliturgie (Dijon, BM, Ms. 114, 141vc151rb, vergl.) sind ebenfalls nur gering.

184v–186r Orationes variae. (184v–185r) ›Oratio super sorores egredientes de coquina‹. Salvas fac ancillas tuas deus meus sperantes in te … Oremus: Deus cui humilium semper accepta sunt vota animarum respice propicius super harum ancillarum tuarum … — … veniam per te consequantur salvator mundi qui vivis et regnas deus per omnia secula seculorum. (185r–v) ›Oratio super sorores ingredientes coquinam‹. Salvas fac ancillas tuas mitte eis domine auxilium de sancto … Oremus: Misericors ac piissime deus qui ubique fideles tuos tueris semper et adiuvas … — … auge desiderium ut recte super sororibus suis impendant servitia salvator mundi qui vivis et regnas deus per omnia secula seculorum amen. (185v) ›Oratio super sorores in via dirigendas‹. Salvas fac ancillas tuas mitte eis domine auxilium de sancto … Oremus: Adesto domine supplicationibus nostris et viam famularum tuarum in salutis tue prosperitate dispone … — … vite huius varietates tuo semper protegantur auxilio per Christum dominum nostrum amen. (185v–186r) ›Oratio super sorores redeuntes de via‹. Salvas fac ancillas tuas converte domine usque quo domine exaudi. Oremus: Omnipotens sempiterne deus miserere hiis famulabus tuis … — … otiosi sermonis totum ineffabili pietate propitiatus indulge per Christum dominum nostrum amen. Druck: GW 5204, 351va352ra.

186r–188v Orationes pro defunctis. (186r) ›Incipiunt collecte pro defunctis et primo pro uno episcopo defuncto sive pro pluribus‹. Deus qui inter apostolicos sacerdotes famulum tuum pontificali fecisti dignitate vigere … — … presta quesumus ut eorum quoque perpetuo aggregetur consortio. Per. (186r–v) ›In anniversario defunctorum‹. Presta domine quesumus ut anima famuli tui cuius anniversarium depositionis diem commemoramus … — … indulgentiam pariter et requiem capiat sempiternam. Per. (186v) ›In die obitus alicuius‹. Inclina domine aurem tuam ad preces nostras quibus misericordiam tuam supplices deprecamur … — … quam de hoc seculo migrare iussisti in pacis ac lucis regione constituas sanctorum tuorum iubeas esse consortem. Per. (186v) ›Per tricennarium alicuius defuncti‹. Deus cui proprium est misereri semper et parcere propitiare anime … — … peccata dimittere ut mortis vinculis absolutus transire mereatur ad vitam. Per. (186v–187r) ›Pro femina defuncta‹. Quesumus domine pro tua pietate miserere anime famule tue … — … et a contagiis mortalitatis exutam in eterne salvationis partem restitue. Per. (187r) ›Per circulum anni pro defunctis‹. Omnipotens sempiterne deus cui numquam sine spe misericordie supplicatur propitiare animabus … — … confessione discesserunt sanctorum tuorum numero facias aggregari. Per. (187r–v) ›Pro fratribus sororibus familiaribus et benefactoribus congregationis‹. Deus venie largitor et humane salutis auctor quesumus clementiam tuam … — … beata Maria semper virgine intercedente cum omnibus sanctis ad perpetue beatitudinis consortium pervenire concedas. Per. (187v) ›In anniversario episcoporum abbatum et abbatissarum defunctorum ordinis nostri collecta‹. Presta domine quesumus ut anime famulorum famularumque tuarum quorum anniversarium depositionis diem commemoramus … — … indulgentiam pariter et requiem capiant sempiterna. Per. (187v) ›In commemoratione parentum nostrorum defunctorum‹. Deus cui proprium est misereri semper et parcere propitiare animabus famulorum famularumque tuarum … — … peccata dimitte ut mortis vinculis absoluti transire mereantur ad vitam. Per. (187v–188r) ›Pro elemosinariis benefactoris defunctis‹. Deus cuius misericordie non est numerus suscipe propicius preces humilitatis nostre … — … quarum utimur et usi sumus elemosinis eterne quietis beatitudinem largiaris. (188r) ›Pro quiescentibus in cymiterio‹. Deus in cuius miseratione anime fidelium requiescunt famulis et famulabus tuis quorum corpora hic et ubique requiescunt … — … da propitius suorum veniam peccatorum ut a cunctis reatibus absoluti tecum sine fine letentur. (188r–v) ›Pro omnibus fidelibus defunctis‹. Fidelium deus omnium conditor et redemptor animabus famulorum famularumque tuarum remissionem cunctorum tribue peccatorum … — … ut indulgentiam quam semper optaverunt piis supplicationibus consequantur per dominum. Druck: GW 5200, 350rb351ra (abweichende Reihenfolge, ein Gebet fehlt).

188v–190v Benedictiones. ›Incipiunt benedictiones in festis XII lectionum. In primo nocturno‹. Benedictione perpetua benedicat nos pater eternus … — … Intellectum sancti evangelii adaperiat nobis virtus spiritus sancti amen. Enthält im einzelnen folgende Gruppen von Benediktionen: (188v–189r) die Benediktionen zu den drei Nokturnen, (189r–v) ›Privatis diebus alie benedictiones a festo omnium sanctorum exclusive usque in pasca‹, (189v–190r) ›A festo pasche usque omnium sanctorum benedictiones privatis diebus‹, (190r) ›In assumptione beatissime virginis Marie‹, (190r) ›In festis omnium sanctorum et sancti Martini‹, (190r–v) ›In nocte nativitatis Christi‹. Druck: GW 5200, MM6vMM7v (Reihenfolge weicht ab).

190v–192r Collectae variae. (191r–191v) ›Quando aliquis suscipitur in fraternitatem congregationis dicantur hii psalmi‹. Miserere mei deus. Levavi oculos meos … Pater noster salvum fac servum tuum deus meus sperantem in te … Oremus: Domine Ihesu Christe qui dixisti apostolis tuis: Ubi duo vel tres congregati fuerint [Mt 18,20] … — … tua gratia derelinquat que et errores eius semper amoveat et noxia cuncta depellat. Die Gruppe enthält neben dem liturgischen Einleitungsteil drei getrennte Gebete; das erste ist bislang nicht nachweisbar, das folgende entspricht Bruylants 880, das letzte modifiziert Deshusses 902. (191v–192r) ›Si quis episcopus fuerit suscipiendus cantetur responsorium‹. Audi Ysrael (CAO 6143) et sequatur versiculus: Protector noster aspice deus … (CANTUS 800358). Oremus: Deus fidelium omnium pastor et rector famulum tuum episcopum nostrum in quem ecclesie tue preesse voluisti propicius respice … — … quibus preest proficere ut ad vitam una cum grege sibi credito perveniat sempiternam. Per dominum. Druck (im Missale Cisterciense): M24144, sIXvbsXra . (192r) ›Pro pluribus episcopis suscipiendis‹. Omnipotens sempiterne deus qui facis mirabilia magna solus pretende super famulos tuos episcopos … — … ut in veritate tibi complaceant perpetuum eis rorem tue benedictionis infunde. Per. Druck (im Missale Cisterciense): M24144, sXra . (192r) ›Pro cardinali sive legato domini pape suscipiendo‹. Omnipotens sempiterne deus miserere famulo tuo et dirige eum … — … ut te donante tibi placita cupiat et tota virtute perficiat. Per Christum dominum nostrum Amen. Druck (im Missale Cisterciense mit abweichender Rubrik): M24144, tIIIra . – 192v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bruylants D. P. Bruylants, Les oraisons du Missel Romain. Texte et histoire, Bd. 2: Orationum textus et usus juxta fontes, Louvain 1952, ND ebd. 1965 (Études liturgiques 1,2)
CANTUS CANTUS: A Database for Latin Ecclesiastical Chant. Indices of chants in selected manuscripts and early printed sources of the liturgical Office (http://cantus.uwaterloo.ca//)
CAO R.-J. Hesbert, Corpus antiphonalium officii, Bd. 1–6, Rom 1963–1979 (Rerum ecclesiasticarum documenta. Series maior 7–12)
Deshusses J. Deshusses, Le sacramentaire Grégorien. Ses principales formes d'après les plus anciens manuscrits, Bd. 1–3, Fribourg 1971–1982 (Spicilegium Friburgense 16, 24, 28)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Grotefend H. Grotefend, Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der Neuzeit, Bd. 1: Glossar und Tafeln, Bd. 2, Abteilung 1: Kalender der Diözesen Deutschlands, der Schweiz und Skandinaviens; Abteilung 2: Ordenskalender, Heiligenverzeichnis, Nachträge zum Glossar, Hannover 1891–1898, ND Aalen 1984
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Hotchin Reformatrices J. Hotchin, Reformatrices and their books: Religious women and reading networks in fifteenth-century Germany, in: Communities of learning. Networks and the shaping of intellectual identity in Europe, 1100–1500, edited by C. J. Mews and J. N. Crossley, Turnhout 2011 (Europa sacra 9), 251–291
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Schaller/Könsgen D. Schaller und E. Könsgen, Initia Carminum Latinorum saeculo undecimo antiquiorum, Göttingen 1977, Supplementbd. fortgeführt von Th. Klein, Göttingen 2005
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)