Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil III: Cod. Guelf. 371 bis 460 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser (in Vorbereitung). (Vorläufige Beschreibung)

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 440 Helmst.

Nicolaus de Dinkelspuhel. Johannes de Retz. Jacobus de Paradiso. Johannes Gerson. Ludolphus de Saxonia

Papier — I, 239, I Bl. — 28,5 × 20,5 cm — Südostniedersachsen — 15. Jh., Mitte

Papier, die umgehängten Vorsatzbll. Pergament. Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE8085-PO-74492, DE2910-PO-76190 (beide 1456), DE2730-PO-74489, DE2730-PO-74491, DE2730-PO-75085 (auch in Cod. Guelf. 419 Helmst.), DE2730-PO-75097 (sämtlich 1457, zwei weitere Typen nicht nachweisbar). Lagen: 11 VI (132). VI+1 (145). 2 VI (169). V (179). 2 VI (203). VI+1 (216). VI (228). VI–1 (239). Reklamanten, in den letzten Lagen durch Beschnitt verloren. Lagenmitte jeweils mit Pergamentfalzen verstärkt. Bleistiftfoliierung modern: 1239, Vorsatzbll. ungez. Bl. 135 und 204 gez. Schaltzettel mit Textnachträgen, 14,5 × 15 cm bzw. 21 × 19,5 cm. Schriftraum: 21–23 × 14–16 cm, zweispaltig (Spalten unregelmäßig je nach Hand 6–7 cm breit), je nach Hand 40–58 Zeilen. Bastarda in unterschiedlicher Ausführung von acht Händen, Hand 1: 1ra178vb, identisch mit dem Schreiber Ludolfus in Cod. Guelf. 419 Helmst., 239ra–312ra; Hand 2: 180ra210vb, identisch mit Cod. Guelf. 419 Helmst., 85ra–124vb; Hand 3: 211ra237ra, identisch mit Cod. Guelf. 419 Helmst., 125ra–167va; Hand 4: Nachträge 135rv, 204r und 237r, identisch mit Cod. Guelf. 419 Helmst., 75va–83ra, 212va–b und 238va. Rubriziert, rote Lombarden, identische Ausführung wie in Cod. Guelf. 419 Helmst.

Spätgotischer Holzdeckelband mit dunkelbraunem Lederbezug, berieben, beschädigt. Einzelstempel Hirsch, liegend: EBDB s005262. Rosette, ein Blattkranz, sechsblättrig: EBDB s007421. Schrift, Devise mit Bildmotiv: EBDB s008457. Die Stempel werden der Werkstatt "Webmuster-Meister" in Braunschweig (EBDB w000338) zugeschrieben. Vier Doppelbünde. Zwei Riemenschließen mit Stiftlager in mehrfach geschwungener Gabelform. Auf VD und HD ursprünglich jeweils vier Schonernägel aus Messing in Plattenform, vorn drei, hinten einer erhalten.

Fragment: VS und HS. 14. Jh. Pergament. 1 Doppelbl. 21 × 28,5 cm. Das Doppelbl. ist zweigeteilt, jeweils quer eingeklebt und bedeckt nur einen Teil des Spiegels. Schriftraum: 17 × 18 cm, zweispaltig (jede Spalte ca. 8 cm breit), noch max. 48 Zeilen (beschnitten). Ältere gotische Kursive von einer Hand, dazu schlichte Textualis als Auszeichnungsschrift der kommentierten Lemmata. VS, HS Textus grammaticus cum commento. Nicht genauer identifizierbar. Aus dem gleichen Band wie die Spiegelfragmente in Cod. Guelf. 419 Helmst.

Herkunft: Der Codex wurde von den gleichen Schreibern wie die identisch ausgestattete, rubrizierte und eingebundene Schwesterhs. Cod. Guelf. 419 Helmst. geschrieben. Angesichts der zahlreichen Texte auf Bl. 1ra–88vb, die identisch in der Hs. Leipzig, UB, Ms 597, überliefert sind, ist davon auszugehen, dass beide Codices von der gleichen Vorlage kopiert wurden. Daher dürften sich einer oder mehrere der Schreiber dieser Hs., vermutlich zum Studium, in Leipzig aufgehalten haben, worauf auch der Epitaph auf Kurfürst Friedrich I. von Sachsen in Cod. Guelf. 419 Helmst., 113va–124vb, hindeutet. — Später befand sich der Band im Augustiner-Chorfrauenstift Dorstadt, Besitzvermerk Iv: Iste liber pertinet sanctissime ac individue trinitati in Dorstad, Eintrag von der gleichen Hand wie in Cod. Guelf. 419 Helmst. — Der Codex wurde am 12.4.1572 mit den übrigen Codices aus Dorstadt in die Wolfenbütteler Hofbibliothek überführt, 1614 in deren Gesamtkatalog von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 286 [281]) unter den Papalia Miscellanea gemäß dem Titelschild als Sermones et Considerationes aliquot manuscriptae mit der Signatur V 18 nachgewiesen. 1618 in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 11r) unter den Theologici [MSSti] in folio beschrieben: Sermo super ista verba Christi: Si quis diligit me etc., cum multis aliis sermonibus. Quaestiones aliquot scholasticae à Viennensibus determinatae. De virtutibus et vitiis excerpta. Jacobi Jüterbock de malo seculi tractatus. De officiis ecclesiasticorum. Die Erwähnung im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 245 ist wesentlich knapper.

Heinemann Nr. 475. — Krämer, 169. — Tatarzyński, 72f. — Ohainski Arnold von Dorstadt, 36. — Schnabel Bücherlegate, 143. — Niedersächsisches Klosterbuch 1, 356. — Schnabel Zeugnis, 142.

1ra11vb Nicolaus de Dinkelspuhel: Postilla in evangelia dominicalia (sermones III tantum).
(1ra7va) Sermo II in dominica Pentecostes (T39/2). Si quis diligit me [Io 14,23]. Possit aliquis querere cur deus sit ubique et impossibile sit aliquid esse … — … et inebriandi sunt omnes electi iuxta illud psalmiste: Inebriabuntur ubertate domus tue [Ps 35,9] etc. Der Sermo ist durch einen Teil der dritten Predigt zum Pfingstsonntag ergänzt, der Schluss gehört eigentlich zur anschließenden Predigt (Kopisten- bzw. Vorlagenfehler?).
(7va8va) Sermo I in dominica II post Pascha (T31, prima pars tantum). Modicum et iam [Io 16,16]. Videmus ad experigenciam [!] quod sicut res amata per sui presenciam delectat … — … sic et tales merito verebantur opera sua et non terrificarent se de eius (Text bricht ab).
(8va11vb) Sermo in festo sanctissimae Trinitatis (T40). ›Sermo de sancta trinitate et de sex similitudinibus spiritus racionalis ad deum‹. Faciamus hominem [Gn 1,26]. Sicut accipi potest ex dictis doctorum in tercio sentenciarum di[stinctione] XXV aliqui sunt articuli fidei qui tam clare et palam in ecclesia per anni circulum manifestantur populo christiano … — … faciat ipsa sancta trinitas et indivisa unitas cui est homor et gloria potestas virtus et imperium per infinita seculorum secula Amen. Mit identischer Rubrik in Leipzig, UB, Ms 597, 448ra–451rb (Leipzig 2,1, 237). Druck: GW M26406, 136vb–140rb, 116rb–119vb (letzte Predigt fehlt). Literatur: Madre, 134–153 Nr. 51, 43, 53; Schneyer/Hödl: Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl Nr. 46 und 56 (T39/2 fehlt).

11vb12vb Nota de resurrectione. ›Nota super illo vero Luce 16[,27]: Rogo te pater Abraham etc. Sequitur: Si quis ex mortuis resurgeret et iret ad eos penitenciam ageret‹. Circa quod notandum quod inveniuntur mali et carnales homines … — … super omnia hec plus est Christus cui pre omnia adhibenda est fides. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 447ra–448ra (Leipzig 2,1, 237). Vermutlich wie das folgende Stück ein bearbeiteter Auszug aus einem Traktat des Nicolaus de Dinkelspuhel.

12vb14va Nicolaus de Dinkelspuhel: De tribus partibus poenitentiae (partim). ›Nota de peccatis IX alienis‹. Legitur in actibus apostolorum quod Petrus qui typum gerit ecclesie carceratus fuit … — … Hec sunt illa novem peccata que patent in hiis versibus: Iussio consilium consensus palpo recursus | Mutus participans non obstans nonque recusans (Walther I 9990). In dieser Form auch in Olomouc, StB, Cod. M I 296, 164r–165v (Olmütz, 227). Vollständig in Cod. Guelf. 153 Helmst., 164rb–196va; 84.12 Aug. 2°, 1ra–42vb. Druck: VD16 N 1531 u. 1532, 78vb–81rb. Literatur: Madre, 181 Nr. 8.

14va15rb Promulgatio privilegiorum ordinum mendicantium in Vienna. Nota promulgacionem seu intimacionem privilegiorum quatuor ordinum mendicancium facta in Wienna sub Anno 1441 dominica Reminiscere ob causam unius viceplebani predicantis publice … — … et consilia revolvimus discernanda quemadmodum littere prenominatarum facultatum sonant etc. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 443rb–va (Leipzig 2,1, 236). Ungedruckt.

15rb18vb Johannes de Retz: Quaestio I de confessione. Queritur utrum tantum sacerdoti et nulli alteri penitens sive reus mortalis criminis teneatur confiteri. Et arguitur quod non … — … possit tenetur confiteri sacerdote [!] et sic patet quod dicendum sit de presenti dubio etc. Auch in Leipzig, UB, Ms 597, 437va–441ra (Verfassername verderbt, Leipzig 2,1, 236). Ungedruckt.

18vb19va Johannes de Retz: Quaestio II de confessione. Queritur iterum ab eodem magistro Johanni de Reitz utrum statim habita oportunitate quilibet teneatur confiteri post perpetratum delictum sive crimen mortale. Et arguitur quod sic … — … et sic obligatur ad talia peccator semel in anno prout precepit ecclesia 'Omnis utriusque sexus' [X 5.38.12]. Auch in Leipzig, UB, Ms 597, 443va–444rb (Verfassername verderbt, Leipzig 2,1, 236f.). Ungedruckt. Vgl. zu beiden Quaestionen Zumkeller, 262f. Nr. 571 (nach dieser Hs.).

19va20vb Nicolaus de Dinkelspuhel (?): Quaestio de sancto Johanne Baptista. ›Nota de sancto Johanne Baptista‹. Queritur quare dominus conversatus fuerit cum hominibus in civitatibus et villis et comederit … — … que insistente cultore iocundissimos ex se fructus forte [!] potuisset. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 363ra–364ra (Leipzig 2,1, 230). Nach der Parallelüberlieferung ist im Explicit forte durch facere zu ersetzen. Steht möglicherweise im Zusammenhang mit der vielfach, auch variant überlieferten Predigt zum Fest Johannis Baptistae; vgl. Madre, 238f. Nr. III. Ungedruckt.

20vb23va Sermo de puritate cogitationis. ›Nota de cogitatione‹. Preparate corda vestra [I Sm 7,4]. Notandum est circa preparacionem cordis quod in tribus consistit scilicet ut mundetur ut orietur tercio ut purgatum conservetur … — … hec et plures alie cautele ad propositum ponuntur in vitis patrem [!] quere diligenter et invenies. Ungedruckt.

23va26vb Quaestio disputata de matrimonio Mariae et Joseph. ›Circa distinctionem XXXam quarti libri [sententiarum]‹. Queritur utrum inter Mariam virginem et Joseph fuerit verum matrimonium. Arguitur quod non … — … sed illam voluntatem verbis non expresserant postea vero expresserunt et in virginitate permanserunt. Eine analoge Quaestio mit identischem Incipit in Soest, StB, Cod. 30 (ohne Foliierung, Soest, 196).

26vb39vb Nicolaus de Dinkelspuhel: Tractatus de vitiis et virtutibus (partim) Aus folgenden Einzelabschnitten zusammengesetzt.
(26vb29ra) Nota de castitate luxuriaque. ›Nota hic aliqua de castitate et luxuria sibi contraria simul‹. Hic intendo dicere de castitate et simul de luxuria ei contraria et similiter de actibus matrimonialibus … — … quamvis non in toto scilicet non esset mortalis culpa sed venialis tamen.
(29ra31ra) De acquirenda castitate. Dicto aliqualiter de castitate coniugali et matrimonio volo enunciare aliqua valencia ad acquisicionem tocius castitatis … — … et temptaciones debilitantur et facilius devinctantur. Rogemus.
(31ra32rb) Nota de avaritia. ›De avaricia nota‹. Queritur cum bona exteriora et temporalia sint inter bona humana infima et periculosissima saluti anime … — … de quo dampno videtur dominus locutus fuisse cum dixit: Quid prodest homini si universum [Mt 16,16].
(32rb36ra) Nota de eleemosynis dandis. Diceret aliquid utrum homo sub precepto teneatur elemosinam dare de temporalibus suis ad subveniendum defectibus aliorum … — … ymmo valde minores causas merito timere habent de peccato gravi et de eterna dampnacione.
(36ra39vb) Nota de divitiis distribuendis. ›Penes quid debeat cognosci superfluitas in divitibus [!] quoad omnem statum nota‹. In prioribus sepe dictum est et probatum quod superflua diviciarum tenetur homo distribuere pauperibus … — … argentum quod tu possides quo circa tot iniuriarum quod [!] sustentare valeas. Gekürzte Kompilation eines unbekannten Bearbeiters, vgl. unten, 49rb72rb. Die letzten drei Stücke in dieser Form auch in Leipzig, UB, Ms 597, 458ra–465va (Leipzig 2,1, 238). So ungedruckt, vgl. Madre, 194 Nr. 14, 15, 13.

39vb41va Nicolaus de Dinkelspuhel: Sermo de oblationibus. ›Anno domini 1430 erat Wyenne quidam combustus qui fatebatur non esse offerendum ubi pauperes possent haberi ut patet in sermone sequenti collecto et facto a magistro Nicolao Dinkelspuel‹. Nonne [sic, recte: Ratione] relapsi nuper combusti possent aliqui simplices errare et credere numquam offerendum esse aut dubitare an offere teneantur … — … seculari iudicio sunt relinquendi et sic actum est cum predicto combusto qui erat relapsus ergo etc. Mit gleicher Rubrik und identischem, ergänztem Explicit in Leipzig, UB, Ms 597, 394vb–396rb (Leipzig 2,1, 232). Ungedruckt. Literatur: Madre, 250f. Nr. 1; Schneyer/Hödl: Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl Nr. 122.

41va49rb Notabilia ex operibus Nicolai de Dinkelspuhel deprompta. Aus folgenden Abschnitten zusammengesetzt:
(41va42ra) De nativitate Christi. ›Notabile bonum‹. Notandum quod ante Christi adventum deus per prophetas et scripturas pronunciavit tempus in quo Christus nasciturus esset … — … et cum reciperent fide et amore et salvi fierent etc.
(42rab) De peccatis. Nota quod secundum Crisostomum peccatorum que committuntur in deum sicut blasphemia et huiusmodi … — … et hoc reversum ad utilitatem nostram pertineret etc.
(42va) Nota de malis. Solent dubitari quare mali quare mali [!] prosperantur et gloriantur in seculo sed boni paupertatibus et miseriis subiciuntur … — … et malis bene in presenti vita dicit Gregorius libro V moralium capitulo primo: Videas si placet [Greg. M. moral. 5,1]. Die drei Stücke identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 396ra–397ra (Leipzig 2,1, 232).
(42va43ra) De rapina. ›Nota de rapina‹. Rapina est magis peccatum quam furtum ut dicit sanctus Thomas secunda secunde q. 66 [Thom. Aquin. S. th. II.2 q.66 a.9] … — … se tales esse ostendunt non uni soli sed toti civitati etc.
(43rava) Nota de possessione iniusta. Nota quod ex predictis elicitur quod de hiis que homo possidet iniuste sive fuit acquisita per fraudem sive per violenciam … — … ne videatur ecclesia facere peccata si de lucro peccati oblacionem recipiat.
(43va44rb) Nota de munditia cordis. Nota super illo verbo: Beati mundo corde. Dicit magister Ny[colaus] Dinkelspuel quod inter cetera que requiruntur ad mundiciam cordis est illud quod sequitur … — … aut aliorum stultorum hominum specialiter vetularum informacione male interpretantur et contra omnium doctorum doctrina etc. Gekürzter und bearbeiteter Auszug aus Nicolaus de Dinkelspuhel: De octo beatitudinibus, Predigt 8 (Madre, 188 Nr. 8). Der vollständige Text in Cod. Guelf. 84.12 Aug. 2°, 49ra–84vb. Druck: VD16 N 1531 u. 1532, 103ra–va.
(44rb45va) Nota de patientia. ›Nota de paciencia exterius [!] in verbo aut facto‹. Queritur utrum ad virtutem paciencie requiratur necessario quod homo ea que contra ipsum dicunt … — … debet pocius tacere quam maius malum suscitare ut patet ex dictis et potissime verbis beati Augustini. Auszug aus Nicolaus de Dinkelspuhel: De octo beatitudinibus (Predigt 10 Madre, 188 Nr. 10). Druck: VD16 N 1531 u. 1532, 109ra–va.
(45vab) Nota de aureolaa. ›Nota quid sit aureola‹. Aureola est primum debitum virginitati perpetuo servate et est ei proprium et combinando intenciones sancti Thome et Bonaventure … — … ut sic esset purior mente et corpore. Auszug aus Nicolaus de Dinkelspuhel: De vitiis et virtutibus, Predigt 16 (Madre, 194 Nr. 16). Druck: VD16 N 1531 u. 1532, 138rb–va. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 403va–b (Leipzig 2,1, 235).
(45vb49rb) Nota de humilitate. ›Nota infra de humilitate‹. Triplex est humilitas. Prima est quando homo ex certa et veraci cognicione sui et eorum que ipsius sunt propria se despicit … — … et in celis inter choros angelorum eterna gloria. Quod nobis prestare dignetur etc. Auszug aus Nicolaus de Dinkelspuhel: De octo beatitudinibus, Predigt 1 (Madre, 187 Nr. 1). Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 427va–430ra (Leipzig 2,1, 235). Druck: VD16 N 1531 u. 1532, 94va–96va.

49rb72rb Nicolaus de Dinkelspuhel: De vitiis et virtutibus (partim). ›Nota hic infra aliqua extracta ex tractatu magistri Ny[colai] Dinkelspuel de septem peccatis mortalibus et virtutibus oppositis. Et primo de superbia‹. Notandum quod ut vult sanctus Thomas secunda secunda q. 162a: Superbia est secundum suum genus peccatum mortale [Thom. Aquin. S. th. II.2 q.162 a.5] … — … parata huic predicacioni et contrario nulli adversarii conantes impedire. Teilweise gekürzter, sonst weitgehend wörtlicher Auszug des Werkes. Vollständig in Cod. Guelf. 153 Helmst., 104ra–156rb. Die Stücke 68rb–72rb in gleicher Form auch in Leipzig, UB, Ms 597, 364ra–367va (Leipzig 2,1, 230f.). Druck: VD16 N 1531 u. 1532, 110ra–146rb. Literatur: Bloomfield 2409 und Suppl.; Madre, 192–199; 2VL 6, 1054.

72rb77ra Sermo de verecundia. Vidi civitatem [Apc 21,2]. Notandum quod ille beatus sencetur [sic, recte: censetur] qui habet uxorem benignam mansuetam et bonam … — … de malis studeat erubescere et ea emendare et per verecundiam opera bona conservare. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 367va–370vb (Leipzig 2,1, 231).

77ra79rb Sermo in nativitate BMV (S65). Fecit propiciatorium [Ex 37,6]. Sicut scribitur Proverbiorum 21 [!]: Misericordia et veritas custodiunt regnum [Prv 20,28] ex qua auctoritate manifeste apparet … — … inspice et fac secundum exemplar Exodi 25 [Ex 25,40]: Ut per concordanciam dicamus: A domino factum est istud [Ps 117,23] etc. Mit anderem Explicit in Leipzig, UB, Ms 597, 370vb–372va (Leipzig 2,1, 231).

79rbvb Nota de magnitudine. ›Nota de magnitudine‹. Sanctus Thomas ponit tres gradus magnitudinis: Primus est quando quis non recognoscit susceptum beneficium et propter oblivionem eius … — … qui nec cognoverunt se a Christo mundatos nec fatebantur ore neque alio modo demonstrabant. Vermutlich ebenfalls ein bearbeiteter Auszug aus einem Traktat des Nicolaus de Dinkelspuhel, in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.

79vb84vb Nicolaus de Dinkelspuhel: Postilla in evangelia dominicalia (Sermones V tantum).
(79vb82ra) Sermo in dominica III post Pascha (T31). Carissimi obsecro vos [I Pt 2,11]. In hac epistola docet nos apostolus Petrus tria: Primo quomodo debemus nos habere ad nos ipsos … — … aut nimis sumendo deficiat viribus et spiritualem profectum impediat. Mit identischem Incipit in Augsburg, SSB, 2° Cod. 520, 347va–348vb (Augsburg SSB 5, 118).
(82ra) Sermo in dominica XIX post Pentecosten (T59, partim). Nota quod gracia et peccata mortalia ita repugnant quod nequaquam possunt simul stare in eadem anima … — … hec sunt continue determinata per doctores super quarto sentenciarum distinctione 17a et super secundo distinctione 26 et super tercio distinctione 27. Identisch in Stuttgart, WLB, HB I 31, 88vb (Stuttgart 2,1,1, 49); Leipzig, UB, Ms 597, 431va (Leipzig 2,1, 235).
(82rab) Sermo in dominica XIX post Pentecosten (T59, partim). Nota fingere oculos in mulierem potest quis triplex: Uno modo cum curiose respicit … — … non per modum preceptorium sed per modum valde persuasorium. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 431rb–va (Leipzig 2,1, 235).
(82rb83rb) Sermo III in dominica Resurrectionis (T28). Misericordias domini [Ps 88,2]. Beatus Bernhardus in quodam sermone dicit se videre septem misericordias … — … et tunc vere sperare possumus consecucionem eterne glorie quam nobis concedat Ihesus Christus.
(83rb84vb) Sermo in dominica III adventus (T3, ultima pars tantum). Dicendum est aliquid de adventu Christi ymmo et tocius divine nature in mentem … — … qui est spiritus veritatis et tercia persona in trinitate cui cum patre et filio laus et potestas coequalis per infinita secula seculorum Amen. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 430ra–431rb (Leipzig 2,1, 235). Druck: GW M26406. Literatur: Madre, 134–153 Nr. 44, 79/2a, 41, 4; Schneyer/Hödl: Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl Nr. 47, 84, 87, 4.

85rab Nota de vera devotione. ›Nota quid sit devocio‹. Devocio sic diffinitur a sancto Thoma secunda secunda q. 82a: Est parata et bene disposita voluntas [Thom. Aquin. S. th. II.2 q.82 a.1] ad se prompte libenter et desideranter dandum deo … — … hoc autem maxime facit primo contemplacio etc. ut superius declaratum est in sermonibus Ny[colai] Dinkel[spuel] in sermone de dilectione etc.

85rb86va Johannes de Retz (?): Quaestio de confessione. Circa XVIIIam distinctionem quarti sentenciarum querit Durandus: Utrum sit necessarium proprio sacerdoti confiteri … — … tunc suam propriam opinionem. De eadem materia vide supra quarto sexterno vel circa ubi lacius declaratur cum argumentis ad utramque partem. Kürzer und mit abweichendem Explicit auch in Leipzig, UB, Ms 597, 441ra–442ra (Leipzig 2,1, 236). Ungedruckt. Da die Quaestio im Leipziger Codex direkt auf die erste der beiden Quaestionen von Johannes de Retz folgt (s. oben, 15rb18vb, darauf bezieht sich auch der Verweis im Explicit), ist es möglich, dass sie ebenfalls von ihm stammt.

86va–b De concubinis clericorum. ›Nota de concubinis clericorum‹. Dicit enim unus canon quod concubine clericorum in sacris ordinibus constitutorum principibus debent tradi ut per eos mancipentur perpetue servituti … — … si scirent sine dubio se ipsos primo medicarent ac curarent. ›Nota illa valde bene et applica‹. In dieser Form ungedruckt. Inhaltlich ähnliche, aber im Wortlaut meist abweichende Ausführungen finden sich in einer Predigt von Bertholdus Ratisponensis, Teildruck: J. Strobl, Über eine Sammlung lateinischer Predigten Bertholds von Regensburg, in: Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Classe 84, Wien 1877, 87–128, hier 118f., dazu Schneyer 1, 479 Nr. 88.

87ra88vb Sermo de triplici gaudio. Nota super illo verbo Johannis 16: Petite ut gaudium vestrum plenum sit [Io 16,24]. Notant doctores quod triplex est gaudium: Primum est mundanum quod scilicet habetur de rebus mundi ut de diviciis … — … aut ad promocionem alicuius boni quod alias negligeremus etc. Identisch in Leipzig, UB, Ms 597, 355vb–357rb (Leipzig 2,1, 230). Ungedruckt.

89ra142vb Jacobus de Paradiso: De malo huius saeculi. ›Incipit Tractatus de malo seculi doctoris Jacobi de Jutterbock‹. (89rab) Prologus. Organo apostolice vocis suo iudicio inter apostolos … — … magis invalescit corrupcione nature hominem ad hoc inclinante. (89rb142vb) Textus. ›Sequitur capitulum primum de malo in genere‹. Malum secundum nominis sui racionem quandam deordinacionem defectum et deviacionem importare videtur … — … exhibeat devotum oratorem ut in omnibus tribus et unus laudetur dominus deus per secula benedictus Amen. ›Explicit tractatus de malo magistri Jacobi doctoris theoloye [!] et Carthusiensis‹. Auch in Cod. Guelf. 561 Helmst., IIr–104r; 33.5 Aug. 2°, 4ra–75rb; 67.1 Aug. 2°, 234ra–286vb; 14.5 Aug. 4°, 171r–239v. Edition: Porębski Wybór, 103–273 (104 Hs. genannt). Literatur: Fijałek 2, 232–235 (233 Hs. genannt); Stegmüller RB 3885; Meier Werke, 50f. Nr. 56 (51 Hs. genannt); Bloomfield 3712; Mertens, 113, 203 (Hs. genannt), 281 Nr. 56; Porębski Opuscula, 61–63 Nr. 47 (62 Hs. genannt); 2VL 4, 478–487; Rep. font. 6, 123; Porębski Poglądy, 73 Nr. 27; Tatarzyński, 72 Nr. 1; Tatarzyński Dzieła, 190f. (Hs. genannt); CALMA 7, 61 Nr. 30.

143ra151rb Johannes Gerson: De oratione. (143ra144va) De modo orandi. Oportet semper orare et non deficere [Lc 18,1] Scripsit Tulius [!] accuratissime commentarium fratri suo de peticione Romani consulatus suadens ut in omni loco sedens et ambulans recogitaret assidue secum: Quis es tu qui petis quid petis et a quibus petis … — … ut contemplacio suaviter delectans nutriens et divinitus afficiens subsequatur Amen. (144va151rb) De valore orationis. ›Incipit secunda pars principalis de oracione et est quarta consideracio tractans quidditatem oracionis et valorem prout funditur sine caritate vel cum caritate‹. Multum enim valet deprecacio iusti assidua [Iac 5,16]. De peticione non Romani consulatus ut Cycero sed celestis incolatus scripsi nuper epistolam … — … Similiter quod a passionibus fit alienus qui de moribus iudicat. ›Explicit tractatus de modo orandi‹. Die Handschrift fasst beide Briefe zu einem Traktat zusammen und gliedert den Text in 25 considerationes mit Überschriften; Text und Rubriken entsprechen weitgehend GW 10767 . Auch in Cod. Guelf. 122 Helmst., 51rb-64vb. Ausgaben: GW 10713, Bd. 2, 276rb–288ra (in der originalen Briefform, Reihenfolge umgekehrt); 10718, 208r–216v; 10767, 8r28r (vergl.); Gerson Opera 3, 247–262 (Traktatform); Glorieux Jean Gerson 2, 169–191 Nr. 37, 38 (Briefform). Meier Werke, 84 Nr. 112, und Porębski Opuscula, 64 Nr. 51, ordnen "das unbekannte Werk" nach dieser Hs. Jacobus de Paradiso zu, dagegen korrekt Tatarzyński Dzieła, 231 Nr 9 (diese Hs.).

151va171va Jacobus de Paradiso: De arte bene moriendi. ›Incipit tractatulus de arte moriendi magistri Jacobi Jutterbock‹. Omnes morimur et quasi aque dilabimur [IV Reg 14,14]. Cum igitur condicio humane nature ex suis naturalibus principiis vinculis ruptis … — … vacabimus et videbimus amabimus et gaudebimus atque laudabimus [Aug. civ. 22,30]. Quod nobis concedere dignetur ille qui est via veritas et vita [Io 14,6] Christus Ihesus per secula benedictus Amen. ›Et sic est finis huius tractatus magistri Jacobi de Juterbock doctoris eximii de arte bene moriendi valde bonus et multum utilis etc‹. Auch in Cod. Guelf. 152 Helmst., 116ra–128vb; 153 Helmst., 205ra–215rb; 870 Helmst., 270v–307v; 71.21 Aug. 2°, 3ra–22rb; 29.7 Aug. 4°, 95r–118r; 785.2 Novi, 53r–93r. Ausgaben: GW M10846, M10847; Porębski Poglądy, 95–135. Literatur: Fijałek 2, 322–326 (324 Hs. genannt); Bloomfield 3542 und 3623; Meier Werke, 47–49 Nr. 53 (49 Hs. genannt); Rudolf Ars moriendi, 100f. (Hs. genannt); Mertens, 38, 281 Nr. 53; Porębski Opuscula, 42–44 Nr. 15 (44 Hs. genannt); Porębski Poglądy, 71 Nr. 12, 87–94 (92 Hs. genannt); 2VL 4, 478–487, hier 482; Tatarzyński, 72f. Nr. 2; Tatarzyński Dzieła, 198 (Hs. genannt); CALMA 7, 59 Nr. 12.

171vb178rb Ludolphus de Saxonia: Vita Jesu Christi (partim, lib. I,20). ›De penitencia pulchrum‹. Ad veram itaque penitenciam quam amor dei et odium peccati facit ante omnia duo requiruntur … — … omnia contraria tu sanas omnia confusa tu lucidas omnia desperata tu animas. Zu Text und Parallelüberlieferung vgl. Cod. Guelf. 359 Helmst., 164ra–183vb. Druck: Ludolphus Vita Christi 1, 170–180. – 178va179vb leer.

180ra237rb Jacobus de Paradiso: De officiis et statu ecclesiasticorum. Josias sanctus rex Juda divine legis zelator (emulator corr. supra lin.) ferventissimus … — … deum a quo cuncta bona procedunt una mecum glorificet. Cui laus et gloria sit in secula seculorum Amen etc. Auch in Cod. Guelf. 153 Helmst., 49ra-101vb; 561 Helmst., 107r–194r; 712 Helmst., 1r–134r; 33.5 Aug. 2°, 75va–151ra; 83.26 Aug. 2°, 71ra–136ra; ein Auszug im handschriftlichen, separat foliierten Teil des Mischbandes E 127.4° Helmst. 14r–15r. Druck (unzulänglich): Lydius Aura purior, Appendix, 33–62. Literatur: Fijałek 2, 235–249 (236 Hs. genannt); Bloomfield 2817; Meier Werke, 37–39 Nr. 39 (38 Hs. genannt); Mertens, 279 Nr. 39; Rep. font. 6, 124; Porębski Opuscula, 67–69 Nr. 61 (68 Hs. genannt); 2VL 4, 478–487, hier 482; Porębski Poglądy, 74 Nr. 32; Tatarzyński, 73 Nr. 3; Tatarzyński Dzieła, 193f. (Hs. genannt); CALMA 7, 61 Nr. 34.

237rb239rb Jacobus de Paradiso: De missis votivis pro defunctis. Besteht aus zwei Teilen: (237rb238va) De missis votivis. Filia cuiusdam laici nuper defuncta in vita disposuit sibi redimi quingentas missas speciales satisfactorias … — … suffragium fuisse devolutum quia etiam hac in vita facere potuit. ›Sequitur questio‹. (238va239rb) Quaestio. [U]trum una missa sit efficacior alia ad placandum divinam iusticiam vel ad impetrandam aliquid a divina misericordia … — … quanto de satisfactione penarum animabus per missas dimittitur etc. Die übrigen, in den Drucken erscheinenden Quaestionen fehlen. Auch in Cod. Guelf. 152 Helmst., 133vb–136ra; 203 Helmst., 222vb–223v; 561 Helmst., 277v–282r; 870 Helmst., 311r–316r; 33.5 Aug. 2°, 272va–276vb; 67.1 Aug. 2°, 231ra–233vb; 14.5 Aug. 4°, 261v–264v. Druck: GW M10884, 2r8r (vergl.); M10888, 2r8r. Literatur: Fijałek 2, 302–304; Meier Werke, 33f. Nr. 34 (34 Hs. genannt); Mertens, 279 Nr. 34; Porębski Opuscula, 63f. Nr. 49 (64 Hs. genannt); Porębski Poglądy, 73 Nr. 28; 2VL 4, 478–487, hier 483; Tatarzyński, 73 Nr. 4 und 5; Tatarzyński Dzieła, 191 (Hs. genannt); CALMA 7, 61 Nr. 31.

239rb Auctoritates aliquot. Gregorius: Vita mea naviganti similis est sive dormire sive vigilare … — … aliis brevem ut in desperacionem ducas. Hec ille. Ieronimus: Nam quod homines presencia diligunt … — … hanc prosperitatem minime amarent. Quando tu es iratus vel commotus vel accepisti aliquem dampnum … — … tunc statim cessabit perturbacio. Notandum quod secundum Albertum cogitacio passionis Christi valior est quam ieiunium unius integri anni … — … per spacium unius integri anni. Hec ille. Formidandumque tibi est ne in congregacione iniqua tu degis … — … te male agentem a malis retraheret. Hec in tractatu Carthusiensis de temptacione. Nicht direkt aus den angegebenen Quellen, sondern aus anderen Werken exzerpiert. Nachweisbar sind das erste Zitat aus Bonaventura: Soliloquium, 3,1,3 (Bonaventurae opera 8,52f.) und das letzte Stück aus Jacobus de Paradiso: De temptatione et consolatione religiosorum; zum ungedruckten Text vgl. Meier Werke, 36f. Nr. 38; Porębski Opuscula, 81f. Nr. 89; CALMA 7, 62 Nr. 49. – 239vab leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Augsburg SSB 5 Die Handschriften der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg: 2° Cod 401–575, beschrieben von W. Gehrt, Wiesbaden 1993 (Handschriftenkataloge der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg 5)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Doctoris Seraphici S. Bonaventurae S. R. E. Episcopi Cardinalis opera omnia … edita studio et cura P. P. Collegii a S. Bonaventura …, Bd. 1–10, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1898–1901
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Fijałek J. Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i uniwersytet Krakowski w okresie soboru Bazylejskiego, 2 Bde., Kraków 1900
Gerson Opera Johannis Gersonii doctoris theologi et cancellarii Parisiensis opera omnia, novo ordine digesta et in quinque tomos distributa, hrsg. von L. E. du Pin, Antwerpen 1706
Glorieux Jean Gerson Jean Gerson, Œuvres complètes, Bd. 1–10, hrsg. von P. Glorieux, Paris 1960–1973
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Leipzig 2,1 Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig, Bd. 2: Die theologischen Handschriften, Teil 1 (Ms 501–625), beschrieben von P. Burkhart, Wiesbaden 1999 (Katalog der Handschriften der Universitäts-Bibliothek zu Leipzig. Abt. 5)
Ludolphus Vita Christi Vita Jesu Christi ex evangelio et approbatis ab ecclesia catholica doctoribus sedule collecta, Bd. 1–4, hrsg. von L. M. Rigollot, Paris, Brüssel 1878
Lydius Aura purior J. F. M. Lydius, Aura purior, hoc est: M. Wesseli Gansfortii … opera omnia …, Amsterdam 1617
Madre A. Madre, Nikolaus von Dinkelsbühl. Leben und Schriften, Münster/Westf. 1965
Meier Werke L. Meier, Die Werke der Erfurter Kartäusers Jakob von Jüterbog in ihrer handschriftlichen Überlieferung, Münster/Westf. 1955 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 37,5)
Mertens D. Mertens, Iacobus Carthusiensis. Untersuchungen zur Rezeption der Werke des Kartäusers Jakob von Paradies (1381–1465), Göttingen 1976 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 50 = Studien zur Germania Sacra 13)
Niedersächsisches Klosterbuch Niedersächsisches Klosterbuch. Verzeichnis der Klöster, Stifte, Kommenden und Beginenhäuser in Niedersachsen und Bremen von den Anfängen bis 1810, Bd. 1–4, hrsg. von J. Dolle und D. Knochenhauer, Bielefeld 2012 (Veröffentlichungen des Instituts für Historische Landesforschung der Universität Göttingen 56,1–4)
Ohainski Arnold von Dorstadt U. Ohainski, Arnold von Dorstadt. Ostfälischer Adliger im Umkreis Friedrich Barbarossas und Heinrichs des Löwen – Stifter des Augustinerchorfrauenstiftes Dorstadt, in: Braunschweigisches Jahrbuch für Landesgeschichte 84 (2003), 11–38
Olmütz M. Boháček, F. Cáda, Beschreibung der mittelalterlichen Handschriften der Wissenschaftlichen Staatsbibliothek von Olmütz, Köln u. a. 1994 (Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte, Reihe C: Bibliographien, N. F. 1,3)
Porębski Opuscula Jakub z Paradyża, Opuscula inedita, hrsg. von S. A. Porębski, Warszawa 1978 (Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 5)
Porębski Poglądy S. A. Porębski, Jakub z Paradyża. Poglądy i teksty, Warszawa 1994
Porębski Wybór Jakub z Paradyża, Wybór tekstów dotyczących reformy kościoła, hrsg. von S. A. Porębski, Warszawa 1978 (Textus et Studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 6)
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
Rudolf Ars moriendi R. Rudolf, Ars moriendi. Von der Kunst des heilsamen Lebens und Sterbens, Köln, Graz 1957 (Forschungen zur Volkskunde 39)
Schnabel Bücherlegate K. Schnabel, Bücherlegate in norddeutschen Städten des Spätmittelalters. Soziale Interaktionen und Transferbedingungen, in: "Es geht um die Menschen". Beiträge zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte des Mittelalters für Gerhard Fouquet zum 60. Geburtstag, hrsg. von G. Zeilinger und H. von Seggern, Frankfurt/Main 2012, 127–144
Schnabel Zeugnis K. Schnabel, Ein Zeugnis der Marienfrömmigkeit im 14. Jahrhundert. Das Dorstädter Mariale Cod. Guelf. 617 Helmst., in: Rosenkränze und Seelengärten, 137–146
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schneyer/Hödl CD-ROM inventory of medieval latin sermons 1350–1500 = Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters von 1350–1500, nach den Vorarbeiten von J. B. Schneyer, hrsg. von L. Hödl und W. Knoch, Münster/Westf. 2001
Soest Die mittelalterlichen Handschriften der Wissenschaftlichen Stadtbibliothek Soest, beschrieben von B. Michael, Wiesbaden 1990
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stuttgart 2,1,1 Die Handschriften der ehemaligen Hofbibliothek Stuttgart, Bd. 1,1: Codices ascetici (HB I 1–150), beschrieben von J. Autenrieth und V. E. Fiala, Wiesbaden 1968 (Die Handschriften der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, Reihe 2: Die Handschriften der ehemaligen Hofbibliothek Stuttgart 1,1)
Tatarzyński R. Tatarzyński, Polonica w średniowiecznych rękopisach łacińskich Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel, Kraków 2004 (Bibliotheca Iagiellonica. Fontes et studia 13)
Tatarzyński Dzieła R. Tatarzyński, Dzieła Jakuba z Paradyża (1381–1465) w rękopisach Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel, in: Przegląd Tomistyczny 12 (2006), 177–235
VD16 Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, Online-Ressource: http://gateway-bayern.bib-bvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)