de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 538 Helmst.
geplant: Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil IV: Cod. Guelf. 462 bis 615 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser.
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Johannes de Fordun. Documenta varia. Aelredus Rievallensis. Gesta annalia

Pergament — 222 Bl. — 22,5 × 15 cm — St. Andrews, Augustiner-Chorherrenstift — um 1450

Lagen: IV–1 (6)! 2 IV (22). III (28). III+1 (35). IV (43). III (49). III+1 (56). III+1 (63). IV (71). III+1 (78). III+1 (85). 6 IV (132)! IV–1 (139). 4 (143). 5 IV (183). III+1 (190). 2 IV (206). IV+1 (215). II+1 (220). Reklamanten (meist durch Beschnitt bei der Neubindung verloren). Zeitgenössische lagenweise Blattzählung auf dem Fußsteg, meist durch Beschnitt bei der Neubindung verloren, Kombination aus Lagenkustode (Majuskelbuchstabe) und arabischer Zahl. Bleistiftfoliierung modern: 1220, erstes leeres Bl. ungez., Zählfehler: Bl. 103 doppelt gez. Schriftraum: 18 × 10,5–11,5 cm, einspaltig, je nach Hand 32–46 Zeilen. Jüngere gotische Kursive in unterschiedlicher Ausprägung von zwei Händen, Hand 1: 1r85v, in den ersten bzw. letzten Zeilen jeder Seite häufig litterae elongatae mit stilisierten Verzierungen (Gesichter, florale Motive); Hand 2: 86r219r; Marginalien und Federproben von mehreren weiteren Händen. Teilweise (1r37v,, 81v, und 86r219r) rubriziert, rote Lombarden, sonst Raum dafür ausgespart, Repräsentanten vielfach in marg. erkennbar.

Der ursprüngliche spätgotische Holzdeckeleinband ist verloren. Halbledereinband des 18. Jh. mit dunkelbraunem Kiebitzpapierüberzug (wie bei Cod. Guelf. 462 Helmst.), angefertigt laut Bibliotheksrechnung (BA III, 5 unter Nr. 21) zwischen August und Dezember 1763 vom Buchbinder Anton Friedrich Wirck in Helmstedt.

Herkunft: Der Codex wurde um 1450 (Datierung von R. J. Lyall, Books, and book owners, siehe unten, 254) im Augustiner-Chorherrenstift St. Andrews geschrieben; entsprechender Besitzvermerk auf dem Kopfsteg von Bl. 1r: Liber monasterii Sanctiandree in Scotia. Zum Konvent vgl. Easson, 82; Watt/Shead, 187–192. — Zusammen mit einigen anderen von dort stammenden Codices (vgl. bei Cod. Guelf. 527 Helmst.) von Marcus Wagner im Jahre 1553 auf einer Schottlandreise für Matthias Flacius Illyricus erworben (Hartmann, 64f., 110f.). Der Inhaltsvermerk auf Bl. Ir: Chronica Regnorum Scotiæ & Angliæ per Johannem de Fordun, ni fallor, vita hexasticha in initio libri stammt nicht von Flacius, sondern wie in Cod. Guelf. 442 Helmst., 1r, von der Hand eines Mitarbeiters oder Sekretärs der Centuriatoren. Auf dem Fußsteg die Signaturnummer der flacianischen Bibliothek: № 175. — Zusammen mit der übrigen Bibliothek des Matthias Flacius am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius von Braunschweig-Lüneburg für die Wolfenbütteler Hofbibliothek erworben. 1614 im Gesamtkatalog des Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 110 [114]) als Nr. K 28 der Libri historici folgendermaßen verzeichnet: Chronica regnorum Scotiæ et Angliæ per Joannem de Fortuna manuscripta № 175 in pergameno gros 4to. — 1618 in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt, 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 30r) unter den Miscellanei in folio als Chronicon Regnorum Scotiæ et Angliæ Johannis de Fordun in membrana, hinten defect, ohn bandt, Num. 175 beschrieben, auf dem VS die entsprechenden Helmstedter Signaturen Misc. Fol. 43 sive 4to 8.a. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 564 aufgeführt.

Ebert Handschriften, 19. — W. F. Skene, Notice of the Existing MSS. of Fordun's Scotichronicon, in: Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 8 (1868–1870), 239–256, hier 246–248. — W. F. Skene, Notice of an Early MS. of Fordun's Chronicle, the property of Alexander Pringle, Esquire, of Whytbank, in: Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 10 (1872–1874), 27–30, hier 29f. — Heinemann Nr. 586. — D. Murray, The Black Book of Paisley and other manuscripts of the Scotichronicon with a note upon John de Burdeus or John de Burgundia, otherwise Sir John Mandeville, and the Pestilence, Paisley 1885, 7.Baxter Copiale Prioratus Sanctiandree, XIV und XXVII. — Schneider Bibliotheksreisen, 680. — Ker Medieval Libraries, 169. — Ker Medieval Libraries Suppl., 60. — R. J. Lyall, Books and book owners in fifteenth-century Scotland, in: Book production and publishing in Britain 1375–1475, hrsg. von J. Griffiths und D. Pearsall, Cambridge u.a. 1989 (Cambridge studies in publishing and printing history), 239–256, hier 241 und 254. — Scotichronicon by Walter Bower in Latin and English, Bd. 9: Critical Studies and General Indexes, hrsg. von D. E. R. Watt, Aberdeen 1998, 200.S. Taylor, G. Márkus, The place-names of Fife, Bd. 3: St Andrews and the East Neuk, Donington 2009, 566.Hartmann, 84, 111, 236. — Olson, 275. — Bollbuck, 242f.

Auf Bl. Ir Inhaltsvermerke und Signatur (16. Jh., siehe oben), Iv leer.

1r139r Johannes de Fordun: Chronica gentis Scotorum. (1rv) ›Incipiunt tituli capitulorum libri primi gentis Scotorum. Capitulum primum‹. De mundo sensibili terra scilicet et suis quatuor punctis principalibus Orientali Occidentali Australi et Boreali … — … Quod a gentibus Scotorum boreales Albionis partes prius possesse fuerant. (1v) Versus. Incipies Opus Hoc Adonay Nomine Nostri … — … Atque pater noster confer amore Dei Amen. Die ersten drei Hexameter bilden ein Akrostichon mit dem Namen des Verfassers. (2r16v) Liber I. ›De vetustate originis et gestis Scotorum. Capitulum‹. Ex variis quippe veterum scriptis cronographorum colligitur … — … cetere gentes derisorie Pictos per antifrasim vocaverunt etc. (17r18r) Tabula libri II. De situ longitudine latitudine mutacioneque nominis huius Albionis … — … cetero minor Britannius vocatum est et imperatorum successione. – 18v leer. (19r53r) Liber II. Tocius namque peregrinacionis Scotorum ambitu de gente videlicet in gentem … — … varie ten[en]t historie contrarium. ›Deo dicamus gracias‹. Plume me fault pour meulx escripre Et du vermail pour rubrichier (Colophons 22924). (53v55v) ›Incipiunt tituli capitulorum libri tercii quorum primum intitulatur sic‹. De Fergusio filio Erth Pictis coniuncto regnum dolo tiranni Maximi … — … bellum diu sopitum in Pictos. Quod my gray gusse penne (Colophons 22924). (56r89v) Liber III. Huiusmodi quidem et aliis ubique Romanis contingentibus incommodis … — … quiescit in insulis iuxta patrem. ›Explicit liber tercius‹. Nach cap. 25 ist Bl. 74r ohne Textverlust freigelassen. (89v90v) ›Incipiunt tituli capitulorum libri quarti‹. De ritu successionis regum Scotorum precedencium et subsequencium usque ad tempus Malcolmi fratris Kene[thi] … — … filios Duncani Malcolmum dictum Canmor et Donaldum. ›Expliciunt tituli capitulorum libri quarti‹. (90v109r) ›Incipit liber quartus. De ritu successionis regum Scotorum precedencium et subsequencium usque ad tempus Malcolmi fratris Kenethi‹. Regum vero Scotorum in Albionis parte boreali post Fergusium filium Erth … — … cessante favore obtorpuerunt omnia. Tu autem domine. ›Explicit liber quartus‹. (109r110v) ›Incipiunt tituli capitulorum libri quinti‹. De Makduf suadente Malcolmo Canmor reditum ad regnum … — … usque Seth filium Ade patris omnium. (110v132r) Liber V. Igitur postquam Makduf applicuisset apud Ranymsors in Anglia Malcolmum festinus adiens … — … concordantes binos omissos discrepante sequi finaliter voluissem. ›Explicit liber quintus‹. – 132v133r leer. (133v139r) Capitula ad librum VI parata. Cum in vobis Scotorum o reges vestre proprie generacionis simul et Anglice … — … regnum arripuit proprio capiti mox imponens diadema. Willelmus vero (Text bricht ab). Der gesamte Codex ist eine Abschrift von London, BL, Ms. Add. 37223, siehe dazu Catalogue of additions to the manuscripts in the British Museum in the years MDCCCC–MDCCCCV, London 1907, ND 1969, 376–378; Broun Irish Identity (siehe unten), 20, 26, 28f.; Scotichronicon (siehe oben), 199f. (jeweils diese Hs. genannt). Edition: Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1, Edinburgh 1871 (The historians of Scotland 1), 1–253 und 387–401 (mit dieser Hs., XXVI–XXVII Nr. 17 und XLVI–XLVIII genannt, Sigle A); D. Broun, The Irish identity of the kingdom of the Scots in the twelfth and thirteenth centuries, Woodbridge 1999 (Studies in Celtic history 18), 33–62 (teilweise, nach dieser Hs., Sigle A, 16–19, 23f., 26–30, 183 Hs. genannt, 20 beschrieben). Literatur: Potthast Wegweiser 1, 660 (Hs. genannt); Rep. font. 6, 319; T. D. Hardy, Descriptive catalogue of materials relating to the history of Great Britain and Ireland to the end of the reign of Henry VII., Bd. 2: From A. D. 1066 to A. D. 1200, London 1865 (Rerum britannicarum medii aevi scriptores or chronicles and memorials of Great Britain and Ireland during the middle ages 26,2), 228f. Nr. 310 (229 Hs. genannt); M. Miller, The Disputed Historical Horizon of the Pictish King-Lists, in: The Scottish Historical Review 58 (1979), 1–34 (2 und 34 Hs. genannt, daraus Teiledition 19f.); M. O. Anderson, Kings and kingship in early Scotland, Edinburgh u. a. 1980 (292 Hs. genannt mit Teiledition); Sharpe 248 Nr. 696.1. – 139v leer.

140r164r Documenta quaedam ad historiam Scotiae pertinentia. Die Dokumentensammlung umfasst insgesamt 16 Stücke. Das auf Bl. 160r mitkopierte Explicit zeigt, dass die Dokumentensammlung wohl nicht, wie bislang vermutet, von Johannes de Fordun angelegt worden ist. Wie in den übrigen Hss., die ebenfalls dieses Dossier nebst dem hier redundanten Explicit enthalten (Cambridge, Trinity College, MS 1421, 25v, und London, BL, Ms. Add. 37223, 146v, dazu Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 9, siehe oben, 199f. und 202), wurde sie aus anderen Werken übernommen, die auch für das Scotichronicon des Walter Bower oder den jüngeren sog. Liber Pluscardensis als Quelle gedient haben dürften, vgl. zu letzterem Liber Pluscardensis, hrsg. von F. J. H. Skene, Bd. 1, Edinburgh 1877 (The historians of Scotland 7). Alle Dokumente sind über die jeweils genannte Literatur hinaus bereits in gleicher Abfolge nach der Hs. Cambridge, Trinity College, MS 1421 (olim O.9.9) gedruckt in: Johannis de Fordun Scotichronicon genuinum una cum eiusdem supplemento ac continuatione… 5 Bde., hrsg. von T. Hearne, Oxford 1722, Bd. 3, 787–926. Im einzelnen sind enthalten:
(140r141r) The Declaration of Arbroath (Arbroath, 6.4.1320). ›Generose probitatis scotorum progenies domino pape Johanni XXII de illatis sibi iniuriis per regem Anglie Edwardi [!] conqueritur in hunc modum‹. Sanctissimo in Christo patri ac domino domino Johanni divina providencia papa sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici filii sui humiles et devoti Duncanus comes de Fyff … — … Datum apud monasterium nostrum Aberbrothic in Scocia VIo die mensis Aprilis Anno gracie Mo CCCo XXo regni vero regis nostri supradicti decimoquinto anno. Ein Auszug in Cod. Guelf. 411 Helmst., 6v–7v. Editionen (u. a.): Chronicles of the Picts, chronicles of the Scots, and other early memorials of Scottish history, hrsg. von W. F. Skene, Edinburgh 1867, 291–294 Nr. XXXVII; The Declaration of Arbroath, hrsg. von J. Fergusson, Edinburgh 1970, 4–10; Scotichronicon by Walter Bower in Latin and English, Bd. 7: Books XIII and XIV, hrsg. von A. B. Scott und D. E. R. Watt, Aberdeen 1996, 4–9. Zum Verhältnis des Urkundentextes zu der in den Chroniken enthaltenen Fassung siehe G. G. Simpson, The Declaration of Arbroath Revitalised, in: The Scottish Historical Review 56 (1977), 11–33, hier 12–17.
(141r141v) De incarceratione nobilium Scotorum. Detinebantur autem in hiis diebus incarcerati per Edwardum regem Anglie nec prece vel precio redimendi scotorum multi nobiles … — … suis auditoribus prout credebatur proponere satagebat. ›Tu autem domine miserere ego [!]‹. Edition (nach dieser Hs.): Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1 (siehe oben), 402f.
(141v) Bonifatius VIII papa: ‘Frequens et inculcata’ (ad Robertum archiepiscopum Cantuariensem, Anagni, 28.6.1299). ›Copia litere misse archiepiscopo Cantuariensi‹. Bonifacius episcopus servus servorum dei venerabili fratri archiepiscopo Cantuariensi salutem et apostolicam etc. Frequens et inculcata fidedignorum assercio … — … procures intimare. Datum Anagnie IIII kal. julii pontificatus nostri anno quinto. Edition: Mansi 24, 1133f.; Scotichronicon by Walter Bower in Latin and English, Bd. 6: Books XI and XII, hrsg. von N. F. Shead, W. B. Stevenson und D. E. R. Watt, Aberdeen 1991, 100–102 (lib. XI cap. 36 mit dieser Hs.). Literatur: Calendar 584; Potthast Regesta 24850; Digard Boniface VIII 2, 549f. Nr. 3342.
(141v143r) Bonifatius VIII papa: ‘Scimus fili et longo’ (ad Edwardum I regem Angliae, Anagni, 27.6.1299). ›Litera missa regi Anglie‹. Bonifacius etc. karissimi in Christo filio Edwardo regi Anglie salutem graciam et benedictionem. Fili longi temporis spacio magistra rei experiencia docuit … — … contigerit attemptari. Datum Anagnia [!] V kal. julii et pontificatus nostri anno quinto. Wie in den übrigen unten genannten Dokumentendossiers durch Rubrik (›Item de eodem‹) gegliedert. Edition: Mansi 24, 1134–1136; Anglo-Scottish relations 1174–1328. Some selected documents, hrsg. und übers. von E. L. G. Stones, London 1965, Repr. Oxford 1970 (Oxford medieval texts), 162–174 Nr. 28; Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 102–108 (lib. XI cap. 37–38 mit dieser Hs.). Literatur: Calendar 584; Potthast Regesta 24848; Digard Boniface VIII 2, 550 Nr. 3343.
(143r144r) Littera baronum Anglicorum ad Bonifatium VIII papam (Lincoln, 12.2.1301). ›Sequitur responsio ad literam pape factum [!] per barones Anglie‹. Sancta Romana mater ecclesia per cuius ministerium fide catholica gubernatur … — … ea illibata persistere benignius permittatis. Datum etc. Intitulatio und Inscriptio sind weggelassen, die Datumszeile nicht ausgeschrieben. Edition: An ecclesiastical history of Great Britain, chiefly of England…, hrsg. von J. Collier, Bd. 9, New edition, London 1841, 42–44 Nr. 44 (nur 2 Aussteller genannt); Chronicles of the reigns of Edward I. and Edward II., hrsg. von W. Stubbs, Bd. 1: Annales Londonienses and Annales Paulini, London 1882 (Rerum britannicarum medii aevi scriptores 76,1), ND Nendeln 1965, 122–125 (integriert in die Annales Londonienses, alle Aussteller genannt); Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 102–108 (lib. XI cap. 39 mit dieser Hs.).
(144r147r) Eduardus I rex Angliae: Littera responsiva ad Bonifatium VIII papam (Kempsey, 7.5.1301). ›Responsum regis Anglie factum atque directum summo pontifici ostendendo iura que dicit se habere in regno Scotie‹. Sanctissimo in Christo patri suo domino Bonifacio divina providencia sancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici Edwardus eadem gracia rex Anglie … — … per prospera tempora et longeva. Datum apud Kemosit [!] VIIo die mensis mai Anno domini Mo CCCo primo et regni nostri nono. Wie in den übrigen unten genannten Dokumentendossiers durch Rubriken (›Item de eadem suggestione‹, ›De eadem eciam suggestione‹, ›Item adhuc de eadem‹) gegliedert. Edition: Chronicles of the Picts, hrsg. von W. F. Skene (siehe oben), 221–231 Nr. XXXV B; Anglo-Scottish relations 1174–1328 (siehe oben), 192–218 Nr. 30; Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 112–126 (lib. XI cap. 40–43 mit dieser Hs.).
(147r) Narratio compilatoris. Has vero suggestionis perverse literas rex Edwardus Anglie primus … — … quarum consequenter tenor sequitur in hac forma. Edition (nach dieser Hs.): Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1 (siehe oben), 403f.; Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 128 (lib. XI cap. 44 mit dieser Hs.).
(147rv) Johannes II Balliol rex Scotiae: Littera de resignatione regni eius (10.7.1296). ›Copia litere date regi Anglie per Johannes regem Scocie compulsum et incarceratum missa domino pape‹. Johannes dei gracia rex Scotorum universis presentes literas inspecturis salutem. Cum perversorum quorundam instigacione … — … patentes decimo die mensis julii anno domini Mo CCo LXXXXVIo et regni nostri quarto. Edition: Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 76–78 (lib. XI cap. 26 mit dieser Hs.).
(147v148r) Honorius III papa: ‘Multum famae vestrae’ (ad Alexandrum II regem Scotiae, Rom, 17.1.1217). ›Copia eiusdem litere Honorii pape III missa per regem Anglie Bonifacio in contrarium Scotorum‹. Honorius etc. illustri regi Scocie Alexandro suisque complicibus spiritum consilii sanioris. Multum fame vestre derogat … — … auxilium promittentes. Datum Laterani XVI kal. februarii pontificatus nostri anno primo et Christi Mo CCo XVIo. Edition (zuletzt): Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 128–130 (lib. XI cap. 44 mit dieser Hs.). Literatur: Potthast Regesta 5418; CALMA 6, 228f. Nr. 7.
(148r) Gregorius IX papa: ‘Si tua celsitudo’ (ad Alexandrum II regem Scotiae, Perugia, 4.1.1235). ›Item copia litere Gregorii pape IX per eundem regem Anglie misse Bonifacio in contrarium Scotorum‹. Gregorius etc. Si tua celsitudo consideret quod karissimo in Christo filio nostro illustri regi Anglie Henrico … — … plurimum expedire. Datum Perusii II nonas ianuarii pontificatus nostri anno VIIIo et Christi Mo CCo XXXIIIIo. Edition: Anglo-Scottish relations 1174–1328 (siehe oben), 34–36 Nr. 6; Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 130 (lib. XI cap. 44 mit dieser Hs.). Literatur: Potthast Regesta 9815; Les registres de Grégoire IX. Recueil des bulles de ce Pape, hrsg. von L. Auvray, Bd. 1: Texte. Années I a VIII (1227–1235), Paris 1896 (Bibliothèque des Ecoles Françaises d'Athènes et de Rome 9), Nr. 2337; CALMA 4, 430–432 Nr. 2.
(148rv) Gregorius IX papa: ‘Regalis celsitudo’ (ad Alexandrum II regem Scotiae, Viterbo, 27.4.1236). ›Copia litere eiusdem pape IX cum prescriptis eciam copiis per dominum regem misse Bonifacio in contrarium Scotorum‹. Gregorius etc. Regalis celsitudo requirit in quo magis honore preeminet ea diligencius … — … favorabiles et benevolos. Datum Viterb[ii] V kal. maii anno pontificatus nostri decimo et Christi Mo CCo XXXVIo. Edition: Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 130 (lib. XI cap. 45 mit dieser Hs.). Literatur: Potthast Regesta 10148; Les registres de Grégoire IX. Recueil des bulles de ce Pape, hrsg. von L. Auvray, Bd. 2: Texte. Années IX a XII (1235–1239), Paris 1907 (Bibliothèque des Ecoles Françaises d'Athènes et de Rome 9), Nr. 3137.
(148v) Narratio compilatoris. Has quoque literarum copias cum aliis singulis per regem Anglie summo pontifici Bonifacio prefato … — … cum istis instructionibus suscriptis et objectionibus remiserunt. ›Tu autem domine‹. Edition: Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1 (siehe oben), 404 (nach dieser Hs.); Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 132–134 (lib. XI cap. 46 mit dieser Hs.).
(148v156r) Instructiones pro nuntiis Scotorum in vindicias Eduardi regis Angliae in curia Romana agentibus. ›Incipiunt instructiones misse per Scotos suum [!] nunciis in curia‹. Per apostolica dudum scripta citatus dominus rex Anglie qui more insidiantis … — … negocii in curia ut possint tute et libere ibidem Scoti prosequi causam suam. ›Expliciunt instituciones‹. Der Wortlaut des Textes und seine Gliederung durch Rubriken weichen hier in den Fassungen von Fordun und Bower vielfach voneinander ab, vgl. Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 262f. Einen Paralleldruck beider Versionen bietet Chronicles of the Picts, hrsg. von W. F. Skene (siehe oben), 232–271 Nr. XXXV-C. Bowers Text allein bei Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 134–169 (lib. XI cap. 47–56, diese Hs. vergl.).
(156r160r) Baldred Bisset: Oratio in vindicias Eduardi regis Angliae in curia Romana habita (Mai/Juni 1301). ›Incipit processus contra figmenta regis Anglie‹. Memoriter retinet vestra sanctitas qualiter cito post festum pentecostis ultimo preteritum … — … et ecclesie Romane more solite valeant pacifice militare Amen. ›Tu autem domine. Hic finitur liber sextus‹. Der Wortlaut des Textes und seine Gliederung durch Rubriken weichen hier in den Fassungen von Fordun und Bower geringfügig voneinander ab, vgl. Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 269f. Edition: Chronicles of the Picts, hrsg. von W. F. Skene (siehe oben), 271–284 Nr. XXXV-D; Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 169–188 (lib. XI cap. 57–64, diese Hs. vergl.).
(160rv) Hadrianus IV papa: ‘Laudabiliter’ (ad Henricum II regem Angliae de expugnatione Hiberniae, Roma, 1155). Adrianus episcopus servus servorum dei karissimo in Christo filio nostro Henrico illustri regi Anglie salutem et apostolicam benedictionem. Laudabiliter et satis fructuose de glorioso nomine propagando … — … et gloriosum nomen valeas in celis optinere. Datum etc. Alle erhaltenen Fassungen gehen auf die abbreviierende und den ursprünglichen Inhalt verfälschende Bearbeitung von Giraldus Cambrensis zurück, vgl. A. J. Duggan, The making of a myth: Giraldus Cambrensis, Laudabiliter and Henry II’s Lordship of Ireland, in: Studies in Medieval and Renaissance History 3rd ser. 4 (2007), 106–170 (159–168 Rekonstruktion des Ursprungstextes und Variantendiskussion). Dazu auch Jaffé Regesta 10056. Edition: Pontificia Hibernica. Medieval Papal Chancery documents concerning Ireland 640–1261, hrsg. von M. P. Sheehy, Bd. 1, Dublin 1962 15f.; Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 402–404 (lib. XII cap. 33, diese Hs. vergl.).
(160v164r) Littera regulorum Hibernensium in tyrannitatem Anglorum ad Johannem XXII papam missa (1317). Sanctissimo in Christo patri domino Johanni dei gracia summo pontifici sui devoti filii Donaldus Oneyll rex Ultonie … — … reges de sanguine nostro centum nonaginta septem in tota Hibernie insula regnaverunt. ›Quomodo Rogerus Eboracensis nitebatur usurpare dignitatem ordinacionis presulum Sancti Andree et Glasguensis tamquam legatus vel metropolitanus et de eius frustracione respice in fine vite sancti Kenti[gerni] libro de Dunfermlyna‹. Edition (abweichend, Gliederung in 7 statt 3 Abschnitte): Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 6 (siehe oben), 384–402 (lib. XII cap. 26–32, diese Hs. vergl.). Die Schlussrubrik fehlt in der Parallelüberlieferung und wurde vom Schreiber in St. Andrews offenbar als interner Verweis hinzugefügt. Bei der darin zitierten Vita Kentigerni handelt es sich, wie die Zitate in Forduns Chronik lib III cap. 9 (siehe Bl. 63r–64r, Druck: Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1, siehe oben, 94f.) zeigen, offenbar um eine heute verlorene Abschrift der nur noch fragmentarisch überlieferten Vita BHL 4645, dazu auch die Ausgabe: Lives of St. Ninian and St. Kentigern compiled in the twelfth century, hrsg. von A. P. Forbes, Edinburgh 1874 (The historians of Scotland 5), hier LXIII und 243–252. Ob es sich bei dem genannten Buch von Dunfermline um die gleichnamige Kompilation (heute Madrid, Biblioteca Real, Ms. II 2097 handelt, ist unbekannt, vgl. dazu Scotichronicon by Walter Bower, Bd. 3 (siehe oben), XVII–XVIII; A. Taylor, Historical writing in twelfth- and thirteenth-century Scotland: The Dunfermline compilation, in: Historical Research 83 (2010), 228–252.

164v165r Aelredus Rievallensis: Vita Davidis Scotorum regis (praefatio tantum, cum capitulo aliunde adscito). (164v) ›Prefacio Ethellredi Rivallensis abbatis in librum lamentacionum regis Scotorum David‹. Illustrissimo duci Normannorum et Aquitanorum ac Andegavensium comiti Henrico frater autem Baldredus servus servorum Christi qui in Rivalle sunt … — … et augeat graciam suam excellentissime et illustrissime domine Amen. Druck: Vitæ antiquæ sanctorum qui habitaverunt in ea parte Britanniæ nunc vocata Scotia vel in ejus insulis…. hrsg. von J. Pinkerton, London 1789, 139–456 (Separatdruck der Vita als Eulogium Davidis regis Scotorum, ohne Praefatio); PL 195, 711D–713C. Literatur: Potthast Wegweiser 1, 19; Rep. font. 2, 157; A. Hoste, Bibliotheca Aelrediana. A survey of the manuscripts, old catalogues, editions and studies concerning St. Aelred of Rievaulx, Steenbrugis 1962 (Instrumenta patristica 2), 111–114; Sharpe, 30 Nr. 62.22; CALMA 1, 79 1 Nr. 9. (165r) De meritis David I regis Scotiae (ex Translatione reliquiarum S. Andreae in Scotiam hausta). ›Incipit lamentacio pro morte regis David. Autor‹. Rex igitur Alexander ad extrema deductus fratrem suum David … — … operatus est opera misericordie que nostre non est facultatis evolvere. ›Reliqua huius lamentacionis scripta sunt supra in libro quinto‹. Der Verweis der Schlussrubrik bezieht sich auf Forduns Chronik lib. V cap. 35 (Bl. 124v125r, Druck: Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1, siehe oben, 235f.). Während der Text dort jedoch Aelreds Werk weiter korrekt zitiert (mit der rubrizierten Sigle ›Bald[redus]‹ in marg.), ist hier ein Abschnitt aus der Translatio reliquiarum S. Andreae in Scotiam eingefügt, für dessen Auswahl vermutlich der Schreiber aus St. Andrews verantwortlich ist. Edition des Kapitels: Chronicles of the Picts, hrsg. von W. F. Skene (siehe oben), 183–193 Nr. XXXI, hier 191; Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1 (siehe oben), 405 (nach dieser Hs.). Literatur: BHL 437. – 165v leer.

166r219r Gesta annalia cum capitulis praemissis, olim Johanni de Fordun attributa. (166r178r) Capitula ad 'Gesta annalia' praefixa. ›Turgotus episcopus sancti Andree‹. Sicut in antiquissimis et veracissimis historiis vel chronicis reperitur … — … rex David XXIX annis et mense uno cuius anima vivat in secula seculorum Amen. (178r219r) Gesta annalia. Tollens quoque omnis populus Malcolmum puerum tredecim annorum … — … castrum Lawmabanum est destructum quarto die mensis februarii. Beide Stücke folgen ohne ersichtliche Trennung direkt aufeinander. Edition (mit dieser Hs.): Johannis de Fordun Chronica gentis Scotorum, hrsg. von W. F. Skene, Bd. 1 (siehe oben), 406–437 und 254–383 (in dieser Reihenfolge). Literatur siehe oben, zur Autorschaft siehe jetzt D. Broun, A new look at Gesta Annalia attributed to John of Fordun, in: Church, chronicle and learning in medieval and early renaissance Scotland. Essays presented to Donald Watt on the occasion of the completion of the publication of Bower's Scotichronicon, hrsg. von B. E. Crawford, Edinburgh 1999, 9–30 (11–13, 23 und 25 Hs. genannt, Sigle A). – 219v leer.

220rv Probationes pennae. Die von mehreren Händen stammenden Nachträge enthalten auf Bl. 220r einige durch Beschnitt fragmentierte historische Notizen, genannt u. a. König Philipp VI. von Frankreich (1328–1350) und König Edward Balliol von Schottland (1332–1336), auf Bl. 220v Einträge verschiedener Hände, z. B. me expectaverunt venient, Domine dominus noster, admirabile est nomen, Deum time et mandata eius observa … [Ecl 12,13] u. a.


Abgekürzt zitierte Literatur

Baxter Copiale Prioratus Sanctiandree Copiale Prioratus Sanctiandree. The Letter-Book of James Haldenstone, Prior of St. Andrews (1418–1443), transscribed and edited … by H. Baxter, London u. a. 1930 (St. Andrews University publications 31)
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
Bollbuck H. Bollbuck, Wahrheitszeugnis, Gottes Auftrag und Zeitkritik. Die Kirchengeschichte der Magdeburger Zenturien und ihre Arbeitstechniken, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Forschungen 138)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
Colophons Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe siècle, Bd. 1–6, ed. par les Bénédictins du Bouveret, Fribourg/Schweiz 1965–1982 (Spicilegii Friburgensis Subsidia 2–7)
Digard Boniface VIII G. Digard, Les registres de Boniface VIII. Recueil des bulles de ce pape publiées ou analysées d’après les manuscrits originaux des archives du Vatican, Bd. 1–4, Paris 1884–1939
Easson D. E. Easson, Medieval religious houses: Scotland. With an appendix on the houses in the Isle of Man, London u.a. 1957
Ebert Handschriften F. A. Ebert, Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel zur älteren deutschen Geschichte, in: Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde 6 (1838), 1–34
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Ker Medieval Libraries Medieval libraries of Great Britain. A list of surviving books, edited by N. R. Ker, 2nd edition, London 1964 (Royal Historical Society guides and handbooks 3)
Ker Medieval Libraries Suppl. Medieval libraries of Great Britain. A list of surviving books, edited by N. R. Ker, Supplement to the 2nd edition, London 1987 (Royal Historical Society guides and handbooks 15)
Mansi G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962
Olson O. K. Olson, Matthias Flacius and the survival of Luther's reform. Second edition with corrections, Minneapolis 2011
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Potthast Regesta Regesta pontificum Romanorum inde ab anno post Christum natum MCXCVIII ad annum MCCCIV, 2 Bde., hrsg. von A. Potthast, Berlin 1874 und 1875
Potthast Wegweiser Bibliotheca historica medii aevi. Wegweiser durch die Geschichtswerke des europäischen Mittelalters bis 1500, 2 Bde., hrsg. von A. Potthast, Berlin 21896, ND Graz 1957
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
Schneider Bibliotheksreisen H. Schneider, Die Bibliotheksreisen des Marcus Wagner, in: Zentralblatt für Bibliothekswesen 50 (1933), 678–682
Sharpe R. Sharpe, A Handlist of the Latin Writers of Great Britain and Ireland before 1540, Turnhout 1997, Additions and corrections (1997–2001), Turnhout 2001 (Publications of the Journal of medieval Latin 1)
Watt/Shead The heads of religious houses in Scotland from twelfth to sixteenth centuries, ed. by D. E. R. Watt and N. F. Shead, Edinburgh 2001

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil III.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information