Beschreibung von Cod. Guelf. 615 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil III: Cod. Guelf. 371 bis 460 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser (in Vorbereitung).) Beschrieben von Bertram Lesser Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Bertram Lesser Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information)

Neu katalogisiert durch Bertram Lesser.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil IV .

Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 615 Helmst. Heinemann-Nr. 664 Theologische Sammelhandschrift Clus, Benediktinerkloster 1375–1405

Papier

Aus acht Teilen zusammengesetzt: I VS und Ir–XIIv, II 1r–56v, III 57r–99v, IV 100r–119v, V 120r–132v, VI 133r–140v, VII 141r–150v und VIII 151r–168v.

XII, 168 Bl. 20,5 14–14,5 Bleistiftfoliierung modern: 1168, die ersten zwölf leeren Bl. ungez. I+1 (ungez.). V (ungez). VI (12). V (22). 2 VI (46). V (56). 3 IV (80). IV–1 (87). IV–4 (91). IV (99). VII (113). VI–6 (119). VI–6 (125). III+1 (132). IV (140). V (150). IV (158). V (168). Die Mitte der Lagen (mit Ausnahme der ersten und der beiden letzten) ist mit Pergamentfalzen als Heftverstärkung versehen (vgl. bei den Fragmenten).

Spätgotischer Holzdeckelband, mit braungefärbtem Schafsleder überzogen. Streicheisenlinien (Dreilinieneisen, Rechteckfelder). Einzelstempel Siegel, Umschrift Guilh. de Lut. : EBDB s009265. Wahrscheinlich einer der frühesten Einbände aus der Cluser Werkstatt "Johannes von Brakel" ( EBDB w000352). Drei Doppelbünde. Eine Riemenschließe mit Stiftlager in schlichter, kaum gespaltener Vogelkopfform und breitem Schließenriemen, der Schließenhaken, vermutlich mit kronenartig verziertem Ende, ist verloren. Zur weiteren Verwendung derartiger Schließen vgl. bei Cod. Guelf. 543 Helmst. Auf dem VD stark beschädigtes Signaturschild der Konventsbibliothek Clus mit der rubrizierten Aufschrift 38. Vgl. zum Einband Petersen Bucheinbände , 50f. mit Abb. XXVI. Einbände, bemerkenswerte gotische Stempeleinbände (Werkstatt nach EBDB) Clus Johannes von Brakel Einband Signaturschild Einband Schließen Riemenschließen mit Stiftlager (Vogelkopfform)

Die sieben Teile des Codex wurden zwischen 1375 und 1400 von verschiedenen Schreibern, darunter denjenigen, die auch große Teile von Cod. Guelf. 373 Helmst. und 646 Helmst. angefertigt haben, vollendet. Die angeschmutzten äußeren Bl. der Faszikel lassen auf eine anfangs getrennte Aufbewahrung schließen. Sie wurden um 1490 vom Cluser Buchbinder und Bibliothekar Johannes von Brakel um eine zusätzliche vorgesetzte Papierlage ergänzt und in der gegenwärtigen Form zusammengebunden, vgl. Lesser Johannes von Brakel , 89–92. Der 1497 verstorbene Cluser Konventuale und Schreiber Conradus Hammenstedt hat nach Ausweis zahlreicher Marginalien und Vermerke den Codex intensiv durchgearbeitet und für sein Rapiarium in Cod. Guelf. 1359 Helmst. ausgewertet; vgl. zu ihm mit der älteren Literatur Lesser Clus , 191.

Der Codex wurde am 3.2.1624 zusammen mit dem Großteil der Bücher des Konvents in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt. 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 16v) als Sermo qui incipit: Vidit Iacob scalam. Meditationes B. Bernhardi. Liber de triplici statu bonorum incipientium, proficientium et perfectorum. In der Mitte ist etwas heraus geschnitten unter den Theologici MSSti in quarto nachgewiesen; im Katalog von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 686 vom Helmstedter Bibliothekar P. J. Bruns ausführlich beschrieben.

geplant: Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil IV: Cod. Guelf. 462 bis 615 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser. Heinemann Nr. 664. Herbst Johannes von Brakel , 37 Nr. 8, 45. Herbst Klus , 93. Goetting 2, 187. Krämer, 287. Kurz 5/2, 513. Roth Literatur , 170, 246. Lesser Bücherverbreitung , 340. Lesser Johannes von Brakel , 82f., 108, 118. Lesser Clus , 179, 181f., 220. Spiegel Clus, Benediktinerkloster 14. Jh. HS Antiphonale<note> (Commune sanctorum)</note> Aufgrund des erheblichen Beschnitts sind noch Teile der Antiphonen CAO 3429 und 4952 sowie der Versikel CAO 8040 in commune unius confessoris zu erkennen. Von späterer Hand sind auf dem Fußsteg die notierten Antiphonen CAO 2937 und 3535 in commune plurimorum martyrum mit den entsprechenden Psalmversen hinzugefügt. Zur weiteren Verwendung der Makulatur aus diesem Antiphonale vgl. bei Cod. Guelf. 543 Helmst.

Pergament

1 Bl. 20,5 13,5

Das Fragment ist aus dem rechten unteren Teil eines Bl. herausgeschnitten.

18,5 8,5 (beschnitten), noch 7 tintenlinierte Textzeilen erhalten.

Haupttext in regelmäßiger Textura von einer Hand,

darunter zwei Zeilen in Textualis von einer Hand des 15. Jh. nachgetragen.

Über jeder Zeile ein Notensystem; Mischform aus Metzer und Hufnagelnotation auf fünf Linien, c-Linie rot, f-Linie gelb. Buchschmuck Cadellen Buchschmuck Lombarden Rubriziert, rote Lombarden und schwarz-rote Cadellen.
Falze Clus, Benediktinerkloster 14. Jh., 2. Hälfte Missale<note> (Proprium de tempore, pars aestivalis)</note> Soweit noch erkennbar, enthalten die schmalen Falze den Introitus CANTUS g01079 mit Versikel g01079c , einen Teil der Lesung Act 1,1–3 sowie die Collecta Deshusses 497 in festo Ascensionis domini.

Pergament

Insgesamt 18 schmale, wohl aus einem Bl. geschnittene Pergamentfalze.

Regelmäßige Textualis von einer Hand; Gesangsteile in kleinerer Schrift abgesetzt.

I Clus, Benediktinerkloster um 1490 Die ersten zwölf leeren ungez. Bl. wurden bei der Bindung des Codex vom Buchbinder Johannes von Brakel vorgesetzt.

Papier

Wasserzeichen: Dreiberg mit zweikonturiger Stange, darüber zweikonturiges Kreuz: WZIS DE1335-PO-152203 (1493, ein weiterer Typ nicht nachweisbar, auch in Cod. Guelf. 373 Helmst.). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern (nicht nachweisbar).

XII Bl. 20,5 14

Das erste Bl. der ersten Lage wurde als Spiegel an den VS geklebt.

II Clus, Benediktinerkloster um 1400 1r–9v Tractatus de ascensionibus et descensionibus per gradus virtutum Vidit Jacob scalam stantem super terram. Fugienti Jacob iram fratris sui Esau ostensa est ei ista scala que vitam virtuosam significat Vidit Iacob. Fugienti Iacob iram fratris sui Esau ostensa est ei ista scala quae vitam virtuosam significat unde dixit: Hic ure hic seca ut in eternum parcas etc Der Traktat behandelt Jakobs Traum von der Himmelsleiter mit den daran auf- und niedersteigenden Engeln (Gn 28,12), die sich der Mensch, der in den Tugenden fortschreiten möchte, sinnbildlich mit Hilfe der die zwölf Tierkreiszeichen im Jahreskreis durchlaufenden Sonne vorstellen soll, welche durch die ersten sechs Zeichen des Tierkreises von Dezember bis Juni auf- und durch die übrigen wieder absteigt. Dabei werden die Monate mit ihren Tierkreiszeichen benannt, beginnend bei Dezember und Steinbock (einige Monate und Tierkreiszeichen zusätzlich volkssprachlich als volborne mit steynbok, hartmant mit waßermant , hornunc, mayus mit zcwillinghe, brachmant, heuwemant, owist, owistin , herbistmant mit charant und wintermant), die jeweils nach astrologischer und theologischer Bedeutung interpretiert werden. Der Traktat ist bislang nur hier nachgewiesen und ungedruckt. Zahlreiche Marginalien von der Hand des Cluser Mönchs Conradus Hammenstedt. Virtutes: Tractatus de ascensionibus et descensionibus per gradus virtutum Theologische Texte Tractatus de ascensionibus et descensionibus per gradus virtutum 9v–21v Ps.-Bernardus Claraevallensis Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis Incipiunt meditaciones beati Bernhardi Multi multa sciunt et seipsos nesciunt alios inspiciunt et seipsos deserunt Multi multa sciunt et seipsos nesciunt alios inspiciunt et seipsos deserunt videas solem iusticie sponsum cum sponsa perspicies unum eundem dominum qui vivit et regnat per omnia secula seculorum Amen Zu Parallelüberlieferung, Ausgaben und Literatur vgl. 608 Helmst., 170r–180v. 21v De X praeceptis versus memoriales Vor bzw. hinter den zehn Versen sind die beiden Rubriken X precepta und Decem plage Egypti angegeben. Dazu Walther I 19627. Versus memoriales de X praeceptis Praecepta: De X praeceptis versus memoriales 21v De confessione versus IV Nota condiciones vere confessionis Vier Verse, dazu Walther I 18302. Versus de confessione Confessio: De confessione versus IV 21v Versus de religione Nota de religione Vier Verse, als Chiasmus um das gemeinsame Wort pio angeordnet. Vgl. dazu Walther I 16564. Versus de religione Religio: De religione versus IV 21v De examine sanguinis versus IV Nota examen sanguinis Vier Verse, ähnlich Walther I 17274. Versus de examine sanguinis Sanguis: De examine sanguinis versus IV 21v–22v Excerpta de angelis et hominibus<note> ex libris moralium in Iob Gregorii I papae deprompta</note> At virtutes que in divino animo fixe perstiterunt lapsis superbientibus angelis hoc in munere retribucionis acceperunt At virtutes angelicae quae in diuino animo fixae perstiterunt lapsis superbientibus angelis hoc in munere retributionis acceperunt enim pollicetur temporalia ut mentibus hominum ea supplicia leviget que deus Text bricht ab. Die beiden letzten Worte sind bereits als Reklamante der nächsten Lage auf dem Fußsteg vermerkt; der Schluss der Exzerptsammlung fehlt aufgrund von Blattverlust. Enthalten sind insgesamt folgende zehn durch Rubriken gekennzeichneten Exzerpte (21v): Beatus Gregorius libro Job XXV capitulo XL: De lapsu angelorum: Greg. M. moral. 27,39,65, Druck: CC SL 143B, 1383; (21v–22r): De statu angelorum: Ps.-Beda: Quaestiones super Genesim (dort als Gregor-Zitat), Druck: PL 93, 246B; (22r): De mutabilitate angelorum: Greg. M. moral. 5,38,68, Druck: CC SL 143, 267; De libero arbitrio angelorum: Greg. M. moral. 5,38,68, Druck: CC SL 143, 268; De merito angelorum: Greg. M. moral. 34,7,13, Druck: CC SL 143B, 1742; De mortalitate anime et angeli: Greg. M. moral. 4,1,5 und 8,10,21, Druck: CC SL 143, 167 und 397; (22r–v) Quomodo deus cuncta similiter creavit Job 32: Greg. M. moral. 32,12,16, Druck: CC SL 143B, 1640; (22v) De humilitate necessaria in omnibus bonis Job libro XIX capitulo XXVII: Greg. M. moral. 19,21,34, Druck: CC SL 143A, 983f.; De contemplacione Job libro 19 capitulo 50: Greg. M. moral. 30,16,54, Druck: CC SL 143B, 1528 und De suggestione dyaboli Job libro 24 capitulo XIo : Greg. M. moral. 24,7,14, Druck: CC SL 143B, 1197. Weitere Exzerpte in Cod. Guelf. 580 Helmst., 36r–98v; 87.6 Aug. 12°, 212r–219v; 50.4 Aug. 4°, 1r–24v; Fragmente in Cod. Guelf. 404.5 Novi (3); 404.8.2 Novi (12); 404.8.2 Novi (21); 404.8.5 Novi (4b). Buch VI–X jeweils in Cod. Guelf. 323 Helmst., 1v–143v; Cod. Guelf. 443 Helmst.; Buch XVII–XXIX in Cod. Guelf. 10 Helmst.; Buch I–XVIII in 385 Helmst.; Buch XIX–XXXV in 386 Helmst.; vollständig in Cod. Guelf. 27.12 Aug. 2°. Literatur CPL 1708; Stegmüller RB 2634; CPPM 2231; Straw, 49f.; Te.Tra. 5, 44–68; CALMA 4, 418f. Nr. 6. Theologische Texte Excerpta de angelis et hominibus Angeli: Excerpta de angelis et hominibus Gregorius I papa Moralia in Iob (Ausz.) 23r–30v Bonaventura De triplici via Incipit liber de triplici statu bonorum incipiencium proficiencium et perfectorum Ecce descripsi eam tripliciter . Cum omnis sciencia gerat trinitatis insigne et precipue illa que docetur in sacra scriptura debet in se representare vestigium trinitatis Ecce descripsi. Cum omnis scientia gerat trinitatis insigne et praecipue illa quae docetur in sacra scriptura debet in se repraesentare vestigium trinitatis amplectanda per osculum et dilectionem et hoc Seraphin. Amen Zu Parallelüberlieferung und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 550 Helmst., 372r–379v. Edition Bonaventurae opera 8, 3–18 (XXIV Nr. 272 Hs. genannt). 30v De choris angelorum nota Summa archangeli denunciant minima angeli. Maior maiora peragit minor ordo minima Summa archangeli denuntiant minima angeli. Maior maiora peragit minor ordo minima Exsuperant omnem Seraphyn 'flammancia' scilicet caritate dei 'sensu' id est scienciam Das in dieser Form bislang nur hier nachgewiesene und ungedruckte Stück wurde von späterer Hand nachgetragen. Die Bezeichnungen der neun Engelsordnungen sind in marg. ausgeworfen. Theologische Texte Nota de choris angelorum Chori angelorum: De choris angelorum nota 30v De iudicio hominum nota Augustinus Ad Chorinthios 3o dicitur: Nolite ante tempus iudicare etc. Ignoscatur et nobis quod de hominibus aliquando immo assidue non vera sentimus … — … non possumus quia homines sumus iudicia tamen diffinitas firmasque sentencias continere debemus. Von der gleichen Hand wie der vorstehende Text nachgetragen. Weitgehend wörtlich zitiert aus: Aug. in euang. Ioh. 90,2, Druck: CC SL 36, 551f. Augustinus, Aurelius In Johannis evangelium tractatus (Ausz.) Theologische Texte Nota de iudicio hominum Iudicium hominum: De iudicio hominum nota 31r–56r Bonaventura Soliloquium de quattuor mentalibus exercitiis Incipit liber qui intytulatur ymago vite Flecto genua mea ad patrem . Paulus apostolus vas eterne electionis sacrarium divine sanctificacionis speculum et exemplar superne contemplacionis in verbis premissis ostendit nobis mentalem exercitacionis ortum Flecto genua. Paulus apostolus vas aeternae electionis sacrarium divinae sanctificationis speculum et exemplar supernae contemplationis in verbis praemissis ostendit nobis mentalem exercitationis ortum siciat caro mea donec intrem in gaudium domini mei qui est trinus et unus benedictus in secula Amen Explicit ymago vita Zu Parallelüberlieferung und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 602 Helmst., 203v–211v. Edition Bonaventurae opera 8, 28–67 (XXXVIII Nr. 241 Hs. genannt). Zahlreiche Marginalien von der Hand des Cluser Mönchs Conradus Hammenstedt. 56v Sententiae theologicae diversae Von anderer Hand wurden insgesamt elf meist kurze Merksätze theologischen Inhalts notiert wie z. B.: Nota: Bona naturalia sunt racio et intellectus memoria et ingenium bona gratuita sunt virtutes et sciencie. Vide in compendio. Der einzige längere Abschnitt ist der an zweiter Stelle stehende De VII gradibus ecclesiae: Nota: Gradus ecclesiastici sunt quos dominus in seipso complevit. Lector fuit cum aperuit librum Ysaie … — … episcopus cum levavit manus super capita discipulorum dicendo: Accipite spiritum sanctum quorum etc. Ähnlich auch in den Hss. Erfurt, UFB Erfurt/Gotha – UB Erfurt, Dep. Erf. CA 4° 391, 110v ( Erfurt, 655); Köln, HA, GB 4° 80, 56r ( Köln HA 2, 88). – Auf dem Fußsteg schließlich steht der rubrizierte und weitgehend verblasste Schreibervermerk: Orate pro scriptore propter deum et beatam virginem Nota: Gradus ecclesiastici sunt quos dominus in se ipso complevit. Lector fuit cum aperuit librum Isaiae Theologische Texte De VII gradibus ecclesiae Theologische Texte Nota Sententiae theologicae diversae

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Maul, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS NL0360-PO-78272, DE8730-PO-78395 (beide 1398), NL0360-PO-78757, DE3285-PO-78428 (beide 1399, die ersten drei Wasserzeichen auch in Cod. Guelf. 373 Helmst., zwei weitere Typen nicht nachweisbar).

56 Bl. 20,5 14,5

Nach Bl. 22 fehlt eine Lage unbestimmten Umfangs (Textverlust).

15,5 16 , einspaltig, 39–41 Zeilen.

Zwei Hände,

Schriftarten Gotische Schriften jüngere gotische Kursive Hand 1 (jüngere gotische Kursive): 1r–30v und 31r–56r (auch in Cod. Guelf. 373 Helmst., 47ra–123rb, und in 646 Helmst., 41r–54v, 65r–89v und 103v–123v);

Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive Hand 2 (ältere gotische Kursive): Nachträge 30v und 56v sowie Haupthand in Teil III (57r–99r), Teil IV (100r–119v) und Teil VII (141r–150v; diese Hand auch in Cod. Guelf. 646 Helmst., 1r–35v, 54v, 90r–97r und 98r–103r.

Rubriziert, rote (23r–30v abwechselnd blaue und rote) Lombarden. Buchschmuck Lombarden
III Clus, Benediktinerkloster 14. Jh., 4. Viertel 57r–96v Guilelmus de Lancea Diaeta salutis<note> (partim)</note> Peccatum est vitandum propter tria: Est enim deformitas quam deus detestatur iniquitas quam dyabolus amplexatur infirmitas quam mundus dissipatur Peccatum est vitandum propter tria: Est enim deformitas quam deus detestatur iniquitas quam diabolus amplexatur infirmitas quam mundus dissipatur vinum conditum ad literam dicitur nektar et fugatur vinum mundane tribulacionis conditum dulci memoria dominice passionis Das offenbar planvoll angelegte Exzerpt enthält jeweils geringfügig modifiziert nur tit. I, tit. V, tit. II,5–7, tit. IV, tit. III, tit. II,1–4 sowie tit. VII und ergänzt damit die von zweiten Schreiber dieser Hs. in Cod. Guelf. 646 Helmst., 103v–123v, angelegte Textauswahl zu einem vollständigen Exemplar. Den vollständigen Text vgl. in Cod. Guelf. 879 Helmst., 1r–57r; 19.26.5 Aug. 4°, 1r–88v, sowie im handschriftlichen Teil des Cluser Mischbandes E 219.4° Helmst., 2ra–81vb (separate Foliierung). Das vorliegende Exzerpt findet sich separat nochmals in Hildesheim, DB, Hs 718, 163ra–204ra ( Hildesheim 2, 16). Drucke RETM G3000-10/5–10/100; Bonaventurae opera Peltier 8, 247–346, hier in der Abfolge der Hs. 249–262, 290–304, 268–275, 283–290, 275–282, 263–268 und 311–326. Literatur Mohan, 169; Glorieux Répertoire 2, 49 Nr. 305dd; Distelbrink 132f. Nr. 124; Bloomfield 2301; CALMA 5, 61 Nr. 1. 97r–99r Themata dominicalia per circulum anni Dominica prima de adventu de hystoria 'Aspiciebam in visu' et sumitur de Daniele VII et invenies distinctionem Dyonisii a quarto usque in finem Dominica prima de adventu de historia 'Aspiciebam in visu' et sumitur de Daniele VII et invenies distinctionem Dionysii a quarto usque in finem In nativitate sancti Johannes Baptiste 'Sapiencia edificavit' Symmachi IIII 'Surrexit Helyas quasi ignis' Origenis VI. In festo Johannis et Pauli Text bricht ab. Der in dieser Form bislang nur hier nachgewiesene Text listet die während des Stundengebets im Laufe des Kirchenjahres (von dominica I adventus bis dominica XXIIII post pentecosten) zu lesenden Bibel- und Homilientexte mit Initium auf; (99r) gefolgt von den Lesungen zu den Heiligenfesten von vigilia Andreae (29.11.) bis zum Beginn von Johannis et Pauli (26.6.). Warum die Zusammenstellung nicht beendet wurde und mitten im Text abbricht, ist nicht ersichtlich. Sie ersetzt oder ergänzt offenbar die zur vorhergehenden "Diaeta salutis" gehörende Lektionentafel, vgl. diese u.a. in Cod. Guelf. 646 Helmst., 98r–103r. Liturgische Texte Themata dominicalia per circulum anni 99v Tabula capitum excerpti diaetae salutis Ista continentur in isto libello per ordinem et primo de peccato vitando. De VII capitalibus vicys in generali … — … De mundicia. De pace. De paciencia etc. Das Kapitelverzeichnis nimmt die Rubriken der "Summa vitiorum et virtutum" (oben, 57r–96v) auf und wurde im späteren 15. Jh. auf dem freigelassenen Bl. nachgetragen. Es ist weitgehend identisch mit dem Kapitelregister in Cod. Guelf. 879 Helmst., 63ra–b. Guilelmus de Lancea Diaeta salutis Tabula capitum Buch- und Schriftwesen Tabula

Papier

Wasserzeichen: Bock, ganze Figur, steigend, ohne Beizeichen (zwei Typen, nicht nachweisbar).

43 Bl. 20,5 14,5

Nach Bl. 87 wurden 5 Bl. herausgerissen (Textverlust).

14–14,5 9 , einspaltig, 34–40 Zeilen.

Zwei Hände,

Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive Haupthand in älterer gotischer Kursive (identisch mit Hand 2 in Teil II): 57r–99r;

99v Nachtrag des späten 15. Jh. in Bastarda. Schriftarten Gotische Schriften Bastarda

57r–96v rubriziert, rote Lombarden. 57r rote Fleuronnéelombarde P in Unzialform über 5 Zeilen mit konturbegleitenden roten und schwarzen Fibrillen und geometrischen Ornamenten im Binnenfeld. Buchschmuck Fleuronnéelombarden Buchschmuck Lombarden
IV Clus, Benediktinerkloster 1400 100r–113r Innocentius III papa De miseria humanae conditionis Liber de miseria hominis Lotharii cardinalis Quare de vulva matris egressus sum ut viderem laborem et dolorem et consumerentur in confusione dies mei Quare de vulva matris egressus sum ut viderem laborem et dolorem et consumerentur in confusione dies mei frigus et flamma sulphur et ignis ardens sine fine a quibus omnibus liberet nos qui est benedictus in secula seculorum Amen Explicit liber Lotharii levite cardinalis de miseria seu vilitate condicionis humane qui scilicet Lotharius Innocencius papa tertius postea dictus est. Anno domini Mo CCCCmo in profesto undecim milium virginum martirum gloriosarum Der Prolog fehlt; die Kapitelteilung weicht z. T. von den Ausgaben ab. Auch in Cod. Guelf. 152 Helmst., 190ra-203va; 353 Helmst., 88ra–108va; 596 Helmst., 412r (Exzerpt); 1230 Helmst., 19r–124r; 75.3 Aug. 2°, 1r–16r; 233 Gud. lat., 2r–v (Exzerpt); 404.8 (35) Novi (Fragment). Ausgaben PL 217, 701–746; Macarrone Miseria , 1–98 (XX Hs. genannt); Lotario dei Segni, De miseria conditionis humanae, hrsg. von R. E. Lewis, Athens, Ga. 1978 (The Chaucer Library), 93–233 (252 Hs. genannt). Literatur Bloomfield 1753 und Suppl.; C. Egger, Papst Innocenz III., De missarum mysteriis. Studien und Vorarbeiten zu einer kritischen Edition, mit besonderer Berücksichtigung der schriftstellerischen Persönlichkeit des Papstes, Phil. Diss. Wien 1996, 103–118; 2VL 4, 390–392. 113r De homine vincenti nota Vincens meretur mortis anime evasionem Apokalipsis secundo: Qui vicerit non ledetur a morte secunda Vincens meretur mortis animae evasionem Apocalypsis secundo: Qui vicerit non laedetur a morte secunda in throno sicut et ego vici et sedi cum patre meo in throno eius Insgesamt acht Aussagen über die Verdienste der Überwindung gemäß den entsprechenden Stelle in Apc 2 und 3. Eine zweifellos nach dieser Hs. genommene Abschrift findet sich im als Manuale cuiusdam pauperis fratris in Clusa betitelten Rapiarium des Conradus Hammenstedt, vgl. Cod. Guelf. 1359 Helmst., 166v167v. Theologische Texte Nota de homine vincenti Homo vincens: De homine vincenti nota 113v–114v Petrus de Alliaco Tractatus de cognitione dei Qui in sui creatoris cognicione et bona vita cupit proficere primo ad cognoscendam vitam propriam tota intencione totis viribus debet laborare Qui in sui creatoris cognitione et bona vita cupit proficere primo ad cognoscendam vitam propriam tota intentione totis viribus debet laborare libenter confiteatur pure plane frequenter breviter et discrete. Quod nobis concedat Explicit tractatus consciencie perfecte Die Textfassung entspricht der Ausgabe. Längere, aber untereinander identische Fassungen in Cod. Guelf. 667 Helmst., 209r–214r; 1234 Helmst., 66r–74v; 269 Extrav., 32r–37r, und Hannover, GWLB, Ms I 251a, 131r–137r ( Hannover NLB 2, 100). Edition E. Vansteenberghe, Un "programme de vie" de la fin du Moyen Âge. Le De exercitio proficientium de Pierre d'Ailly?, in: Aus der Geisteswelt des Mittelalters. Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. Lebensjahres von Freunden und Schülern gewidmet, hrsg. von A. Lang, J. Lechner und M. Schmaus, Halbbd. 2, Münster/W. 1935 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen, Suppl. 3/2), 1231–1246, Text 1238–1242). Literatur Bloomfield 4613. 114v–117r Guilelmus de Monte Lauduno Sacramentale<note> (partim, de indulgentiis)</note> Nota de indulgencia Samaritanus offerens stabulario denarios duos ait: Curam infirmi habeas et quodcumque fratre erogaveris egroto cum rediero reddam tibi Samaritanus offerens stabulario denarios duos ait: Curam infirmi habeas et quodcumque fratre erogaveris aegroto cum rediero reddam tibi ad plura penitencie opera peragenda corroboratur Die Autorzuweisung erfolgte gemäß der einzigen bislang bekannten Parallelüberlieferung des Exzerpts in der Hs. Uppsala, UB, C 172, 23r–25v ( Uppsala 2, 224), die aus dem von Bischof Nicolaus Hermanni geweihten Birgittenkloster Vadstena in der Diözese Linköping stammt (vgl. unten, 150v). Zum Verf. des ungedruckten Textes vgl. Schulte 2, 198f. Nr. 60.4; CALMA 5, 112f. Nr. 2. 117r De peccato et poenitentia nota Nota peccator peccando offendit deum immo et ecclesiam id est totum collegium fidelium Nota peccator peccando offendit deum immo et ecclesiam id est totum collegium fidelium de consecratione distinctione III 'Sine penitencia' et c. 'Baptismi' de penitencia distinctione 5 'Contrarium' Teilweise und abweichend in: Repetitionum In Universas Fere Iuris Canonici Partes, Materiasque Sane Frequentiores, Bd.1: Omnes Decreti Repetitiones Complectens , Coloniae Agrippinae 1618, 390. Als Quelle ist dort wiederum das ungedruckte 'Sacramentale' des Guilelmus de Monte Lauduno angegeben. Juristische Texte Nota de peccato et poenitentia Peccatum: De peccato et poenitentia nota Guilelmus de Monte Lauduno Sacramentale (Ausz.) 117r De sacerdotio nota Melchisedech chananeus fuit non de genere iudeorum ordinem autem eius multis modis interpretamur quod solus rex fuit et sacerdos Melchisedech cananaeus fuit non de genere iudaeorum ordinem autem eius multis modis interpretamur quod solus rex fuit et sacerdos qui tunc nuncupabantur principes sacerdotum nunc episcopi nominantur Der kurze Text benutzt mit geringfügigen Modifikationen Hier. epist. 73,3 (Druck: CSEL 55, 15f.) und Isid. eccl. off. 2,5,1–3 und 2,7,1 (Druck: CC SL 113, 56f. und 67f.). Theologische Texte Nota de sacerdotio Sacerdotium: De sacerdotio nota Hieronymus, Sophronius Eusebius Epistulae (zit.) Isidorus Hispalensis De ecclesiasticis officiis (zit.) 117v–119v De proprietatibus daemonum nota Nota hic modicum de materia satis rara: Primum de energumenis secundum de pietate et de invocacione eorum tercium ne credatur demonibus quartum de cognicione demonum et facilitate motus Nota hic modicum de materia satis rara: Primum de energumenis secundum de pietate et de invocatione eorum tertium ne credatur daemonibus quartum de cognictione daemonum et facilitate motus de sortilegiis multa exempla habemus in sascra scriptura quia ergo eis uti non licet Text bricht ab. Der ungedruckte und in dieser Form bislang nur hier nachgewiesene Text ist aus Zitaten zahlreicher Autoritäten montiert und in marginal gez. Abschnitte (vorhanden sind noch Nr. 1–23) gegliedert. Der Schluss fehlt aufgrund von Blattverlust. Theologische Texte Nota de proprietatibus daemonum Daemones: De proprietatibus daemonum nota

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Maul, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE1335-PO-78352 (1398), DE4500-PO-78521 (1402, beide auch in Cod. Guelf. 373 Helmst.).

20 Bl. 20,5 14,5

Nach Bl. 119 wurden die letzten sechs Bl. der letzten Lage herausgetrennt (Textverlust).

16 10 , einspaltig, 43–46 Zeilen.

Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive Ältere gotische Kursive von einer Hand; identisch mit der Haupthand der Teile III und VII.

Rubriziert, 100r–114v abwechselnd blaue und rote Lombarden und Paragraphenzeichen, danach beides nur noch rot. Buchschmuck Lombarden
V Clus, Benediktinerkloster um 1400 120r–122r Johannes de Schonhavia Epistula II in Eemsteyn de cursu monachi<note> (ultima pars tantum)</note> Text setzt ein et facile a dyabolo illaqueatur qui circa curam carnis sue nimis occupantur. Quapropter karissime stude iuxta regulam nostram carnem tuam edomare ac vicissitudinem michi rependas ut meam negligenciam et inopiam tuis oracionibus adiuves et subleves. Vale in eo qui operatus est salutem in medio terre Explicit secunda epistola cuidam novicio missa in Emsteyna etc. Der weitaus größte Teil des Textes fehlt aufgrund von Blattverlust. Ungedruckt. Vollständig in Cod. Guelf. 1230 Helmst., 139r–169r; ein Exzerpt in Cod. Guelf. 369 Helmst., 212rb–va. Literatur A. Gruijs, Jean de Schoonhoven (1356–1432) Son interpretation de I Jean 2,15 "N’ai-mes pas ce monde, ni ce qui est dans ce monde." – 'De contemptu huius mundi'. Texte et études, Nijmegen 1967, 122 (Hs. genannt, Sigle Wo5); A. Gruijs, E. Persoons, Index des manuscrits contenant les œuvres de Jean de Schoonhoven (1356–1432), in: Scriptorium 20 (1966), 75–82 (81 Hs. genannt, Sigle Wo5); Petrus Trudonensis, 145 Nr. 92 (Hs. genannt); Tatarzyński Dzieła , 230f. Nr. 8 (Hs. genannt). 122r–130r Tractatus de communicatione ac sumptione venerabilis sacramenti eucharistiae Unaqueque fidelis anima libenter ac desiderantissime debet communicare corpori et sanguini domini nostri Ihesu Christi propter quinque causas et sollicite roga eum quod te amplius non permittat redire ad vomitum sed te verbo suo manenti firmet in evum Amen Explicit quidam tractatus de sacramento eucharistie Der gesamte, in dieser Form ungedruckte Text besteht aus mehreren, vielfach aus modifiziert zitierten Autoritäten kompilierten Abschnitten, die auch z. T. separat überliefert sind: Fragmentarische Fassungen vgl. in Cod. Guelf. 602 Helmst., 194v–198v; Düsseldorf, UB, Ms. B 147, 13v–17r ( Düsseldorf 2, 180). Der erste Abschnitt (endet 123v mit: vacabimus et videbimus amabimus et laudabimus sine fine ad quod nos perducat Ihesus Christus filius qui est benedictus in secula Amen) findet sich separat in den handschriftlichen Teilen der Mischbände E 127.4° Helmst., 15v–17v (wie Cod. Guelf. 602 Helmst. aus dem Zisterzienserinnenkloster Wöltingerode); Gotha, Forschungsbibliothek, Mon.typ. s. l. et a. fol. (124)107 (= Chart. A. 1350), 6r–v ( Gotha 1, 190, im Benediktinerkloster St. Blasius in Northeim für das Benediktinerkloster Bursfelde gebunden). Der zweite Abschnitt (123v) findet sich separat auch in Koblenz, LHA, Best. 701 Nr. 213, 40v ( Koblenz 2, 132). Theologische Texte Tractatus de communicatione ac sumptione venerabilis sacramenti eucharistiae Eucharistia: Tractatus de communicatione ac sumptione venerabilis sacramenti eucharistiae 130r–132r Ps.-Bernardus Claraevallensis Formula honestae vitae Petis a me fili et frater karissime quod numquam et nusquam a suo provisore audivi petivisse ubicumque fueris et ubicumque perrexeris tecum porta et in eternum non peribis Explicit epistola beati Bernhardi de honestate vite Zu Parallelüberlieferung und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 590 Helmst., 52r–54r. Druck PL 184, 1167B–1172A, hier bis 1170C (das zweite 'Monitum' fehlt). 132r–v De VI missis votivis pro defuncto in purgatorio commorante nota Nota de sex missis quas quicumque cum devocione pro anima alicuius in purgatorio existente legeret et si usque in diem iudicii puniri deberet liberabitur Nota de sex missis quas quicumque cum devotione pro anima alicuius in purgatorio existente legeret et si usque in diem iudicii puniri deberet liberabitur quia possibile est quod in quacumque missa spiritualiter pro aliquo lecta fiet liberacio tanto tunc prelibet Zu derartigen, weit verbreiteten Zusammenstellungen des sog. gregorianischen Messsenars vgl. Franz Messe , 253–265, bes. 259–261. Theologische Texte Nota de VI missis votivis pro defuncto in purgatorio commorante Purgatorium: De VI missis votivis pro defuncto in purgatorio commorante nota 132v De anathemate versus memoriales Vier Verse, dazu Walther II 28862 und 32696 (in ungekehrter Reihenfolge = Walther I 17864). Darunter ein getilgter Vermerk des Rubrikators sowie ein Verweis auf den anschließenden Text (Sequitur speculum peccatoris editum a beato Augustino Episcopo) von der Hand des Conradus Hammenstedt. Versus memoriales de anathemate Anathema: De anathemate versus memoriales

Papier

Wasserzeichen: Glocke, zwischen zwei Bindedrähten, ohne Beizeichen, Klöppel mit der Kontur des Randes verschmolzen: WZIS DE8580-HAAB_Q_68_252 (1402, ein weiterer Typ nicht nachweisbar).

13 Bl. 20,5 14,5

Vor Bl. 120 wurden die ersten sechs Bl. der ersten Lage herausgetrennt (Textverlust).

16–16,5 10 , einspaltig, 40–42 Zeilen.

Zwei Hände,

Schriftarten Gotische Schriften jüngere gotische Kursive Hand 1 (Haupthand, jüngere gotische Kursive): 120r–132r (auch unten in Teil VI sowie in Cod. Guelf. 373 Helmst., 123va–155rb);

132r–v gleichzeitiger Nachtrag einer zweiten Hand in älterer gotischer Kursive (auch unten in Teil VI, 140v). Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive

Rubriziert, rote Lombarden. Buchschmuck Lombarden
VI Clus, Benediktinerkloster um 1400 133r–140v Ps.-Augustinus Speculum peccatoris Incipit liber qui dicitur speculum peccatorum in nomine domini Amen Quoniam karissimi in via huius vite fugientis sumus dies nostri sicut umbra pretereunt per hec eternam dampnacionem evadas et cum domino nostro Ihesu Christo vitam eternam possideas quod tibi concedat qui est in secula benedictus Amen Et sic finitur speculum peccatoris editum a beato Augustino Zu Parallelüberlieferung und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 602 Helmst., 147r–152v, dazu Kurz 5/1, 224–230 (230 Nr. 148 Hs. genannt). Druck PL 40, 983–992; Roth Sündenspiegel , 183–226 (ohne Kenntnnis dieser Hs.). 140v Exemplum de cursu vitae hominis Rex quidam cuidam philosopho multas questiones inter quas quesivit: Quis est homo et cui similis est Rex quidam cuidam philosopho multas quaestiones inter quas quaesivit: Quis est homo et cui similis est cum septem sociis qui eum cotidie molestant scilicet fames sitis frigus estus lassitudo infirmitas mors Das Exempel ist häufig und variant überliefert, vgl. etwa Mainz, StB, Hs. I 215a, 55v ( Mainz 2, 231) und Uppsala, UB, C 400, 40v ( Uppsala 4, 665). Es wurde jeweils modifiziert und gekürzt aus der gleichen Quelle, den "Gesta Romanorum", cap. 36, übernommen, vgl. Gesta Romanorum, 334–336. Darunter von gleicher Hand der Satz: Augustinus super psalmum 38: Molendinum puto omnem mundum istum quia rota quadam temporum volvitur et amatores suos conterit. Theologische Texte Nota Exemplum de cursu vitae hominis Vita hominis: Exemplum de cursu vitae hominis Augustinus, Aurelius Enarrationes in Psalmos (zit.)

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Maul, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS NL0360-PO-78272 (1398, auch in Cod. Guelf. 373 Helmst.).

8 Bl. 20,5 14,5

17 10,5–11 , einspaltig, meist 34 Zeilen.

Zwei Hände,

Hand 1 (Haupthand, jüngere gotische Kursive, wie oben, Teil V): 133r–140v; Schriftarten Gotische Schriften jüngere gotische Kursive

140v gleichzeitiger Nachtrag einer zweiten Hand in älterer gotischer Kursive (auch oben in Teil V, 132r–v). Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive

Rubriziert, rote Lombarden. Buchschmuck Lombarden
VII Clus, Benediktinerkloster 14. Jh., 4. Viertel 141r–150r Matthaeus de Cracovia Dialogus rationis et conscientiae de crebra communione Libellus editus a magistro Matheo de Cracovia de altercacione racionis et consciencie super celebracione misse seu sacra communione Da die erste Zeile der Rubrik bei der Neubindung erheblich beschnitten wurde, trug 56v auf dem Kopfsteg der Cluser Mönch Conradus Hammenstedt (vgl. oben) den verstümmelten Text (Libellus editus altercacione racionis etc.) nach und verband beide Stellen mittels einer hinweisenden Crux (†). 141r Prologus Multorum tam clericorum quam laycorum querela est non modica occupacio gravis et questio dubiosa et ex hoc eligens quid sit agendum 141r–150r Textus Racio et consciencia concordant de altercacione habenda super celebracione missarum sive sacra communione eukaristie Aggrediatur igitur racio conscienciam utpote minus iuste agentem vel nimis timidam in hec verba pro viatico datum est nobis corpus domini nostri Ihesu Christi qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in seculorum secula benedictus In Ihesu Christi nomine explicit libellus magistri Mathei de Cracovia tractans de altercacione racionis et consciencie super celebracione misse sive sacra communione Druck M. z Krakowa Opuscula theologica , 367–409 (362 Hs. genannt). Zu Parallelüberlieferung, weiteren Ausgaben und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 602 Helmst., 21r–40r; bes. Tatarzyński, 80f. (diese Hs.). 150r De communione nota De communicando Fovens domum aut larem accuset non confitentes et non communicantes in die pasche et doceant eos Pater noster et fidem Fovens domum aut larem accuset non confitentes et non communicantes in die paschae et doceant eos Pater noster et fidem Bislang nur noch aus dem ebenfalls aus Clus stammenden Cod. Guelf. 203 Helmst., 131ra, bekannt und ungedruckt. Theologische Texte Nota de communione Communio: De communione nota 150v De inhibita communione nota<note> ex statutis ecclesiae Lincopiensis Sueciae deprompta</note> Dei gracia episcopus dilectis in Christo filiis universis et singulis ecclesiarum curatis nostre dyocesis salutem in domino. Volumus et in virtute sancte obediencie districte precipiendo mandamus Primo quod nullus inconfessus accedat ad perceptionem corporis Christi Dei gratia episcopus dilectis in Christo filiis universis et singulis ecclesiarum curatis nostrae dioecesis salutem in domino. Volumus et in virtute sanctae oboedientiae districte praecipiendo mandamus Primo quod nullus inconfessus accedat ad perceptionem corporis Christi quod nulli monachi vel clerici habent potestatem predatores absolvendi nisi prius satisfecerint cum effectu nec ipsi audeant penitentes assecurare contra aliquem articulum premissorum Textidentisch auch in dem ebenfalls aus Clus stammenden Cod. Guelf. 203 Helmst., 131ra–b, überliefert. Der Text ist weitgehend wörtlich (zu Beginn anonymisiert und im letzten Punkt leicht gekürzt) entnommen aus den Synodalstatuten von Nicolaus Hermanni (Nils Hermansson), 1375–1391 Bischof der schwedischen Diözese Linköping, vgl. zu ihm Eubel 1, 319. Druck des Originals: Statuta synodalia veteris ecclesiae sveogothicae, post. celeb. M. a Celse edidit H. Reuterdahl, Lund 1841, 72–74 Nr. III. Theologische Texte Nota de communione inhibita Communio inhibita: De communione inhibita nota Nicolaus Hermanni Statuta ecclesiae Lincopiensis (zit.) 150v De communione tempore proscriptionis nota Qui alium proscribit si hoc ex rancore odii noscitur emanasse communicare non permittatur Qui alium proscribit si hoc ex rancore odii noscitur emanasse communicare non permittatur durante igitur proscriptione communicare potest dummodo de peccato penituit pro quo proscriptus est In dieser Form bislang nur noch aus dem ebenfalls aus Clus stammenden Cod. Guelf. 203 Helmst., 131rb, bekannt. Theologische Texte Nota de communione tempore proscriptionis Communio: De communione tempore proscriptionis nota 150v De magis non communicandis nota Mortuo amputans manum quodammodo videtur temptare deum et aliquo modo videtur quod talis sit sorciarius ex conspiracione demonum Mortuo amputans manum quodammodo videtur temptare deum et aliquo modo videtur quod talis sit sortiarius ex conspiratione daemonum de corde suo deserint et convenientem penitenciam egerint communicare permittantur Bislang nur noch aus dem ebenfalls aus Clus stammenden Cod. Guelf. 203 Helmst., 131ra–b (Fußsteg), bekannt und ungedruckt. Theologische Texte Nota de magis non communicandis Magi: De magis non communicandis nota

Papier

Wasserzeichen: Feldflasche rund (zwei Typen, nicht nachweisbar).

10 Bl. 20,5 14,5

17 10,5 , einspaltig, 44–48 Zeilen.

Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive Ältere gotische Kursive von einer Hand; identisch mit der Haupthand der Teile III und IV (sonst siehe oben).

Rubriziert, rote Lombarden. Buchschmuck Lombarden 141r rote Fleuronnéelombarde M in Unzialform über 4 Zeilen mit konturbegleitenden blauen Fibrillen. Buchschmuck Fleuronnéelombarden
VIII Clus, Benediktinerkloster 14. Jh., 4. Viertel 151r–158r Stella clericorum Quasi stella matutina in medio nebule id est peccatorum. Proprietates huius stelle matutine possunt referri ad quemlibet doctorem fidei id est sacerdotem Quasi stella id est peccatorum. Proprietates huius stellae matutinae possunt referri ad quemlibet doctorem fidei id est sacerdotem sacerdotale honorandi quia ipse deus in ipsis honoratur cuius camerarii sunt et ministri. Tu autem Das in den meisten Hss. angefügte Schlusskapitel (Dominus transiens de hoc mundo ad patrem periculosius est sedere peremptorium est iacere) fehlt, Kapitel 22 ist an der gleichen Stelle wie in Cod. Guelf. 771 Helmst., 186va–193vb, gekürzt. Ebenfalls ohne Schlusskapitel und mit zweigeteiltem Kapitel 22 auch in Cod. Guelf. 414 Helmst., 113va–118vb; 83.5 Aug. 2°, 67vb–72va; Cod. Guelf. 809 Helmst., 188v–194v; Auszüge in Cod. Guelf. 310 Helmst., 204vb; Cod. Guelf. 711 Helmst., 161v–162v. Weitere gekürzte Fassungen in Cod. Guelf. 203 Helmst., 125va–130vb; 384 Helmst., 200va–206rb; 72.1 Aug. 2°, 38ra–44va; 590 Helmst., 40v–52r (in eine größere Exzerptsammlung integriert). Vollständig in 50.6 Aug. 4°, 122r–132r. Kommentierte Fassungen (alle mit gekürztem Grundtext, meist bis Ende cap. 21), 1. Incipit des Kommentars: Architector philosophie in libro de celo et mundo: Cod. Guelf. 30.1 Aug. 2°, 295r–314v; 76.26 Aug. 2°, 204r–215v (Textverlust durch Wasserschaden); 14.5 Aug. 4°, 83r–108v; 19.26.6 Aug. 4°, 1r–43v; 2. Incipit des Kommentars: Theologica veritas est diadema sapientis: Cod. Guelf. 18.33 Aug. 4°, 213r–256r; 3. Incipit des Kommentars: Iste liber qui intitulatur stella clericorum: Cod. Guelf. 589 Novi, 37r–56v. Drucke GW M43869–M43952, vergl. M43894, [aii]r [cii]r ; Reiter Stella clericorum , 17–50, hier bis 47. Literatur Bloomfield Nr. 4435; García y García Manuscritos , 401 Nr. 147. Theologische Texte Stella clericorum 158v Versus Von der Schreiberhand des vorhergehenden Textes wurden folgende 10 Verse eingetragen: 1. der Vers Qui semel est sanctus qui bis homo bestia qui plus ( Walther I 15653 = Walther II , jeweils Hs. genannt, aber nicht korrekt wiedergegeben); 2. der Vers Melius est malorum habere odium quam consorcium eorum; fehlt in den Repertorien, aus: Jacobus de Benevento: Viridarium consolationis 2,17 (Druck: Bibliotheca Casinensis seu codicum manuscriptorum qui in tabulario Casinensi asservantur series…, Bd. 4, Monte Cassino 1880, 277, separate Paginierung); 3. das Distichon Composito lacte fetenti queso cibate Qui putas extinctum crimen per temporis usum (fehlt in den Repertorien, aus Bernardus Bottonius: Glossa ordinaria ad X. 1.4.4). Direkt im Anschluss folgt: Presul Martine cum Christo qui sine fine Regnas in celis pro me precor esto fidelis Gemma sacerdotum rutilante lumine clarens Omni labe carens me commendo tibi totum. Praesul Martine cum Christo qui sine fine | Regnas in caelis pro me precor esto fidelis Die sechs so in den Repertorien nicht nachgewiesenen Verse auf den heiligen Martin von Tours sind offenbar Beispiele für verschieden gereimte leoninische Hexameter, wobei die beiden ersten einen Zäsurreim im gleichen Vers aufweisen (Inreim), in den beiden mittleren ( Inclite confessor stirpe alme nobilitatis Nunc intercessor pater almiflue bonitatis ) liegt ein Paarreim der Kola vor und nach der Zäsur vor, in den beiden letzten findet sich schließlich ein Kreuzreim der Kola. Versus de sanctitate Sanctitas: Versus de sanctitate Versus de malis Mali: Versus de malis Versus de crimine Crimen: Versus de crimine Versus de sancto Martino episcopo Turonensi Martinus: Versus de sancto Martino episcopo Turonensi Hagiographica einzelne(r) Heilige(r) Martinus ep. Tur. cf. Jacobus de Benevento Viridarium consolationis (zit.) Bernardus Bottonius Glossa ordinaria ad librum Extra (zit.) 158v Sententiae versusque Drei z. T. nur syllabarisch angeführte (hier in Majuskeln), interlinear etwa gleichzeitig mit dem Haupttext ergänzte Merksätze, zunächst über Häresien: DYvinitatem NEGAT ARrius SACRI sed HUMAnitatem MANIcheus SENTIT non ponit argumentum racionalem APOLLInaris MARCIOn et hereses dicte tibi quatuor hoc sunt. Es folgen zwei in den Repertorien fehlende Merkverse über die Eigenschaften eines Bischofs nach I Tim 3,2–10: Cri vir vi pru et or hos pu doc per ti cu do ne Hii sunt articuli quas tradit regula Pauli. Die Erklärung (Cri = non criminosus, vir = unius uxoris, vi = non vinolentus etc.) ist jeweils supra lin. hinzugefügt. Theologische Texte Nota de haeresiis Inquisitio haereticae pravitatis Nota de haeresiis Haeresiae: Sententiae de haeresiis Versus memoriales de proprietatibus episcopi Episcopus: De proprietatibus episcopi versus memoriales 158v De humili versus IV Poeta Asperius nichil est humili cum surgit in altum Asperius nihil est humili cum surgit in altum Quam servi rabies in libera colla furentis Vier Verse aus Claud. in Eutropium liber I,181–184; im späten 15. Jh. von Conradus Hammenstedt ergänzt. Im Kontext weiterer Claudianverse auch in Cod. Guelf. 578 Helmst., 26v. Edition MGH AA 10, 80; Hall Claudiani Carmina , 150. Literatur P. Lehmann, Skandinavische Reisefrüchte. Neue Folge, 2. Nachlese, in: Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksväsen 25 (1938), 155–172 und 243–258, hier 159 (Hs. genannt); Walther I, 1576 (Hs. genannt). Claudius Claudianus In Eutropium liber I (zit.) Versus fr humili Humilis: De humili versus IV 158v Dictum de potestate Ebenfalls von Conradus Hammenstedt wurde folgende Sentenz nachgetragen: Sapiens: Maximam potestatem habens potestatis creatorem iuxta possibilitatem suam debet imitari sicut mansuetudo in subiectos signum est nobilitatis sic crudelitas in subiectos signum est rusticitatis Proverbiorum XXXo ,21: Per tria movetur terra et quartum sustinere non potest. Quelle ist offenbar Guilelmus Peraldus: Summa de vitiis VI,29, hier nach der Ausgabe: Guillelmi Peraldi OP Summæ virtutum ac vitiorum tomus secundus qui appellatur Summa vitiorum, Lugduni 1668, 293. Theologische Texte Nota Dictum de potestate Potestas: Dictum de potestate Guilelmus Peraldus Summa de vitiis (zit.) 159ra–va Johannes de Deo Decretum abbreviatum<note> (ultima pars tantum)</note> Der größte Teil des Textes fehlt durch den Verlust einer Lage; erhalten ist der Abschnitt zu C.31 qu.1 – De cons. D.5 c.40: Text setzt ein possit duci in uxorem que primo polluta est per adulterum. Solucio potest nisi dederit ei fidem … — … In quinta de confirmacione et ieiunio. Terminatur liber in duobus capitulis de spiritu sancto. Amen. Expliciunt flores decretorum. Vollständig und mit z. T. abweichendem Wortlaut auch in Cod. Guelf. 12 Helmst., 4ra–vb; 276 Helmst., 172vb–176ra; 344 Helmst., 10rb–13vb; 76.26 Aug. 2°,132ra–137rb. Separatdruck GW M13489, sonst modifiziert im Modus legendi abbreviaturas (GW M14405–M47366 u.ö.). Literatur Stintzing, 38–41; Schulte 2, 96 Nr. 9B; Hove, 484; DDC 6, 99; Díaz y Díaz, 270f. Nr. 1267; García y García Canonística 1, 406 Nr. 2; G. Murano, Una collezione de testi copiata da Francesco Sanuto (sec. XV med.), in: Aevum 82 (2008), 491–504, hier 491f., 497–499 zur Diskussion der Autorschaft. 159va–b Excerpta de natura dei<note> ex Elucidario Honorii Augustodunensis deprompta</note> Die offenbar als Ergänzung zum verlorenen Teil des vorhergehenden "Decretum abbreviatum" wiederum von Conradus Hammenstedt angelegte Exzerptsammlung (Quantum homini licet scire sic deus est substancia spiritualis tam inestimabilis pulchritudinis … — … unde dicitur: Deus non est antiquior quam creature sue tempore sed dignitate, verbunden durch marginale Verweiszeichen) umfasst Teile der Kapitel 1,1, 1,2 und 1,4 des Elucidarius von Honorius Augustodunensis. Druck: PL 172, 1109A–1176D, hier 1110B–1111C und 1112 B. Zu Parallelüberlieferung und Literatur vgl. Cod. Guelf. 542 Helmst., 37ra–42rb. Theologische Texte Nota Excerpta de naura dei Deus: Excerpta de natura dei Honorius Augustodunensis Elucidarius (Ausz.) 159vb De dignitate sacerdotis nota Cui enim angelorum Christus umquam tradidit quod dignis et deo devotis concessit sacerdotibus Cui enim angelorum Christus umquam tradidit quod dignis et deo devotis concessit sacerdotibus Item apostolus Corinthios IIII: Nescitis quod templum dei estis etc Der kurze Text wurde von der gleichen Hand wie das vorhergehende Stück nachgetragen und ist in dieser Form ungedruckt und bislang nur hier nachgewiesen. Theologische Texte Nota de dignitate sacerdotis Sacerdos: De dignitate sacerdotis nota 160r–167v Hugo de Sancto Caro Tractatus super missam Dicit apostolus ad Ephesios VI: Induite vos armatura dei . Hec armatura est vestis sacerdotalis septemplicis virtutis significativa representativa vestium Christi Dicit apostolus ad Ephesios VI: Induite vos. Haec armatura est vestis sacerdotalis septemplicis virtutis significativa repraesentativa vestium Christi in festivis diebus dicitur 'Ite missa est' et est sensus Ite ad propria quia missa consummata est Amen. Amen Drucke RETM H2440-80/5–80/50; außerdem GW 13581; 13592; Hugonis a St. Charo Tractatus super missam seu Speculum ecclesiae, ed. G. Sölch, Münster 1940 (Opuscula et textus historiam ecclesiae eiusque vitam atque doctrinam illustrantia. Series liturgica 9), 8–52. Literatur: Glorieux Répertoire 1, 48 Nr. 2aw; Kaeppeli 1990 und Suppl.; Bloomfield 1589; CALMA 6, 392 Nr. 13. 168ra De V libris decretalium versus memoriales Fünf Verse, vgl. zur Parallelüberlieferung Cod. Guelf. 529 Helmst., 317r. Dazu Walther I 13719. Versus memoriales de libris V decretalium Decretalia: De libris V decretalium versus memoriales Juristische Texte Corpus iuris canonici Decretales Gregorii IX De libris V decretalium versus memoriales 168ra–va Bonantonius de Sancto Petro Versus de rubricis V librorum decretalium<note> (prima pars tantum)</note> Trinus constituit rescribit consuetudo Postulat eligit huic transfert sunt pallia cedit Vendo conducto permuto de pheodisque Pignus et iste fideiussor solvit dedit atque Text bricht ab. Trinus constituit rescribit consuetudo | Postulat eligit huic transfert sunt pallia cedit Die 26 erhaltenen Merkverse enthalten die inhaltlichen Schlagwörter der Rubriken der einzelnen Dekretalienbücher des 'Liber extra': Für das erste Buch sind elf, für das zweite acht Verse reserviert; die Darstellung bricht im dritten Buch nach sieben Versen bei X 3.24 ab. Die Verse fehlen in den einschlägigen Repertorien und sind bislang nur noch aus einer Hs. aus dem Privatbesitz des Rechtshistorikers Domenico Maffei (1925–2009) bekannt, vgl. Cod. Nr. 5, 1rc, beschrieben in: E. Mecacci, Alcune notizie sul fondo manoscritti della raccolta Maffei, in: Manoscritti, editoria e biblioteche dal medioevo all'età contemporanea: studi offerti a Domenico Maffei per il suo ottantesimo compleanno, hrsg. von M. Ascheri und G. Colli, Bd. 2, Roma 2006 (Roma nel rinascimento), 731–834, hier 740f. Das Werk wird dort in der Schlussrubrik dem sonst unbekannten Rechtsgelehrten (oder Studenten?) Bonantonius de Sancto Petro aus Mantua zugeschrieben. Versus Merkverse (juristisch) 168va Probationes pennae Von späterer Hand unter dem vorstehenden Gedicht das komputistische Distichon zur Berechnung der Indiktion: Si per quindenos domini diviseris annos Tres simul adiunges indictio sit tibi presens. Aus dem sog. 'Computus magistri Jacobi', Druck: Computus Magistri Jacobi, 78. Daneben von gleicher Hand der Schriftvers Ps 6,2. Buch- und Schriftwesen Federproben Komputistische Texte Computus magistri Jacobi (zit.) Versus memoriales de indictione Probationes pennae lat. De indictione versus memoriales Probationes pennae lat. Biblia Ps 6,2 Biblia AT Ps (Einzelverse) 168v Hymnus in festo nativitatis domini (T6) Gloria in excelsis Dies est leticie in ortu regali Nam processit hodie ventre virginali Solus et altissimus Tu es Iesu Christe Dies est laetitiae in ortu regali | Nam processit hodie ventre virginali Cum sancto spiritu Der weit verbreitete und von Conradus Hammenstedt nachgetragene Hymnus liegt hier in einer Fassung mit zehn Strophen vor, der jeweils ein Stück aus dem "Gloria" vorangestellt ist. Gemäß dem Druck bei Mone 1 Nr. 47, lautet die Strophenfolge: 1, 2, 6, 4, 3, 5, 7, Zusatzstrophe (bislang ungedruckt), 9, 8. Vgl. außerdem P. Wackernagel, Hymnen und Sequenzen, vom Anfang des 4. bis Ende des 16. Jahrhunderts, Leipzig 1864 (Das deutsche Kirchenlied von der ältesten Zeit bis zu Anfang des XVII. Jahrhunderts 1), 206f. Nr. 332; Chevalier 4610; Walther I 4450; 2VL 2, 89–93. Hymni/Sequentiae De tempore Hymnus in nativitate domini

Papier

Wasserzeichen: Zwei Kreise übereinander, dazwischen Stange (nicht nachweisbar). Zwei Kreise übereinander, darüber Kreuz (nicht nachweisbar).

18 Bl. 20,5 14,5

Nach Bl. 158 fehlt eine unbestimmte Anzahl von Bll., vermutlich eine Lage (Textverlust).

17 11 , meist einspaltig, nur 159ra–vb und 168ra–b zweispaltig (Spalten jeweils 5–5,5 cm breit), je nach Hand 30–32, bei Nachträgen bis zu 40 Zeilen.

Zwei Haupt- und zwei Nachtragshände,

Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive Haupthand 1 (ältere gotische Kursive): 151r–158v, 159ra–va und 168ra–va;

Schriftarten Gotische Schriften jüngere gotische Kursive Haupthand 2 (jüngere gotische Kursive): 160r–167v.

Schriftarten Gotische Schriften Bastarda Die meisten Nachträge (158v, 159va–b und 168v) fügte in späten 15. Jh. Conradus Hammenstedt in einer charakteristischen Bastarda hinzu,

lediglich 158v steht ein gleichzeitiger Zusatz in älterer gotischer Kursive. Schriftarten Gotische Schriften ältere gotische Kursive

151r–158r rubriziert, rote Lombarden, sonst kein Buchschmuck und Raum für Lombarden bzw. Initialen ausgespart. Buchschmuck Lombarden 151r rote Fleuronnéelombarde Q über 6 Zeilen in Unzialform mit vielfältig geschwungenen roten Konturbegleitstrichen mit Fibrillen- und Punktbesatz; im Binnenfeld ein rotes Knospenbüschel. Buchschmuck Fleuronnéelombarden