Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung
Theologische Sammelhandschrift
Papier — 244 Bl. — 21 × 14,5 cm — Clus, Benediktinerkloster (?) — 15. Jh., Mitte
Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern, Stange über Kreis im Kopf: DE1335-PO-76807, DE1335-PO-76807 (beide 1449), DE6255-PO-76963 (1443), ≈ DE4620-PO-76969 (1446, zwei weitere Typen nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: DE4620-PO-75101 (1450), DE6255-PO-75876 (1445), CH0780-PO-75841 (1446), DE2730-PO-75390 (1450), DE8280-Hs176.1226_157, DE8280-Hs176.1226_162 (beide um 1450, vier weitere Typen nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber zwenkonturige Stange, darüber zweikonturiges Kreuz, darüber einkonturiger Stern: AT3800-PO-68801 (1462, ein weiterer Typ nicht nachweisbar). Traube mit zweikonturigem Stiel: DE0960-Mlf312_138, DE0960-Mlf312_141 (beide 1442–1447). Traube mit einkonturigem Stiel: DE2040-PO-128842 (1444). Lagen: VI (12). V (22). 8 VI (130). VII–1 (143). 5 VI (203). III (209). VI (221). V+1 (232). VI (238)! Bleistiftfoliierung modern: 1–238, die letzten sechs leeren Bl. ungez. Schriftraum: 15–16,5 × 8,5–10 cm, 133ra–142ra zwei-, sonst einspaltig, je nach Hand 26–34 Zeilen. Schlaufenlose Bastarda in unterschiedlicher Ausprägung von dre Händen, Hand 1 (Haupthand): 1r–117v, 144r–202r, 210v–219v und 233r–238r; Hand 2: 119r–132r, 204r–208r und 222r–227r; Hand 3: 133ra–142ra. Nur stellenweise (35r–82r, 119r–130r und 144r–179r) rubriziert, rote Lombarden.
Spätgotischer Holzdeckelband mit gepresstem, ungefärbtem Schafsleder überzogen. Streicheisenlinien. Einzelstempel Blatt, Dreiblatt mit Zwischenblättern: s001613. Laubstab ohne Astgabel: s005672. Lilie, Mittelblatt rhombisch, unterer Abschluss lilienförmig: s006012. Rosette, ein Blattkranz, sechsblättrig: s007888. Schrift, Ihesus: s008482. Schrift, Maria: s008498. Sämtlich aus der Cluser Werkstatt "Johannes von Brakel" ( w000352, gehört in sein Hauptwerk). Drei Doppelbünde. Auf dem VD drei (einer verloren) Schonernägel in Rosettenform, auf dem HD vier aus einer Messingplatte getriebene halbkugelige Hohlbuckel als Eckbeschläge. Eine Riemenschließe mit Stiftlager, Schließenhaken und -lager in tief gespaltener Vogelkopfform. Sehr ähnliche Schließen wurde auch bei den in der gleichen Werkstatt gebundenen Hss. Cod. Guelf. 13 Helmst., 533 Helmst., 587 Helmst., 966 Helmst. und 1359 Helmst. sowie an 15 Inkunabeln (E 156.2° Helmst., E 239a.2° Helmst., E 296a.2° Helmst., E 329.2° Helmst., E 46.4° Helmst., E 180.4° Helmst., E 183.4° Helmst., E 209.4° Helmst., E 212.4° Helmst., E 213.4° Helmst., E 220.4° Helmst., S 276.2° Helmst., Yv 452.8° Helmst., 435.2 Theol. 2° und 489.6 Theol. 2°) verwendet.
Herkunft: Der Codex wurde um die Mitte des 15. Jh. im norddeutschen Raum, vermutlich im Benediktinerkloster Clus, geschrieben, wo er auch seinen charakteristischen Einband erhielt. Die sonst für diese Konventsbibliothek üblichen Titel- und/oder Signaturschilder sind ausweislich der Leimspuren auf dem VD offenbar verloren. — Am 3.2.1624 wurde der Codex von Clus in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt. 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 15v) als Jacobi Carthusiensis tractatus de anno Jubilaeo. Tractatus de Proprietate ad Cistercienses, ex Henrici de Coesfeldia prima parte de tribus votis Monachicis. Sermo ubi placet. De modo Confitendi. Altercatio Monachi et Clerici. Clementis Papae Bulla Anno 1417. Sermo Magistri Stephani de Praga. Sermones duo in Concilio Constantiesi praedicati. De Simoniaco Ingressu Monasteriorum ad religionem constitutio. Tractatus de Conscientia in Concilio Basiliensi conscriptus et approbatus etc. unter den Theologici [MSSti] in quarto nachgewiesen; im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 668 aufgeführt.
Nr. 703. — , 514. — , 81–83 — , 340. — , 220. — , 119.
1r–7v : De anno iubilaeo. ›De anno iubileo soluciones quorundam dubiorum‹. Visum est de quibusdam devotis religiosis michi imponere onus solucionis quarumdam dubitacionum ex fonte puritatis consciencie emanancium … — … expedit ea confiteri omnia sub clavibus concludendo. Hec mihi visa sunt sine preiudicio aliorum currente anno Domini 1449 etc. Orate pro me etc. Auch in Cod. Guelf. 152 Helmst., 203va–206va; 309 Helmst., 171vb–175rb; 338 Gud. lat., 140r–151r sowie im handschriftlichen Teil des Mischbandes 83.15 Theol., 31r–35r. Gekürzte und modifizierte Fassungen in Cod. Guelf. 264 Helmst., 62v–65r; 561 Helmst., 298r–303r; 42.3 Aug. 2°, 256v–259r. Über dem Text der von anderer Hand hinzugefügte Vermerk: Tractatulus doctoris Jacobi Cartusiensis. Ungedruckt. Literatur: 2, 306–311 (307 Hs. genannt); , 69f. Nr. 87 (70 Hs. genannt); , 38, 284 Nr. 87; , 37f. Nr. 11 (38 Hs. genannt); , 81 Nr. 1; , 195 (Hs. genannt); 7, 59 Nr. 8.
7v–8r De peregrinis nota. Nota qualiter peregrini debent se habere in itineracione. Primo antequam exeant debent absolvi ab omni excommunicacionis pena … — … et breviter omne malum cum omni diligencia fugere. Ecce karissimi si sic estis dispositi tunc aperitur vobis thezaurus indulgencie et remissio peccatorum. Bislang nur hier nachgewiesen und ungedruckt. Literatur: , 156 (diese Hs.). – 8v–12v leer.
13r–17r Tractatulus de proprietariis religiosis ordinis Cisterciensis moderni temporis. ›Tractatus de proprietate in concilio Constantiensi examinatus‹. Reverendissimo in Cristo patri ac domino domino Cistercii ceterisque doctoribus et prelatis ordinis nostri Cisterciensis in sacro concilio generali anno domini Mo CCCCo 15o Constancie celebrato congregatis. Pro evidenti ac necessaria salute animarum nostrarum querimus utrum vel quomodo abbates vel monachi ac moniales ordinis nostri Cisterciensis existentes proprietarii nullo modo salvari possint … — … necesse est ut iuxta diversitates locorum temporum et hominum scripture sunt diverse casus argumenta et origenes. ›Hec super proprietate habenda ex prima parte de tribus votis monasticis fratris Heynrici de Cosveldia monachi‹. Es handelt sich hierbei laut der korrekten Angabe der Schlussrubrik um ein Exzerpt aus dem ersten Teil der Schrift 'De tribus votis monasticis' des Kartäusers Heinrich von Coesfeld (vgl. dazu , Sic vivere est devote vivere. Henry of Coesfeld as Theologian of the Modern Devotion, in: Church History and Religious Culture 96 [2013], 13–39, bes. 32–34). Hier ohne Kapitelteilung; textidentisch nochmals unten, 136vb–139va. Mit diesem Text nicht zu verwechseln ist ein wesentlich längerer Traktat zum gleichen Thema mit identischem Incipit, der sich u. a. in Cod. Guelf. 1251 Helmst., 107v–131r, findet. Druck: III.9, 120–131 (nach dieser Hs.); 28, 395–400 (Abdruck der oben gen. Ausg.). Literatur: , Poverty's proprietors. Ownership and mortal sin at the origins of the Observant Movement, Leiden u.a. 2009 (Studies in the History of Christian Traditions 143), 99–119 (99 und 233 Nr. 29.6 allein Cod. Guelf. 1251 Helmst. genannt); 11, 619 (Hs. genannt); , 'Water with the Wine. Henry of Coesfeld as a Defining Theologian of Melker Reform Thought', in: 600 Jahre Melker Reform (1418–2018), hrsg. von und , Melk 2022 (Thesaurus Mellicensis 6), 126–144, bes. 137–140 (138 Hs. genannt). – 17v leer.
18r–22r Sermo de principibus. ›Sermo ubi placet‹. [D]ata est michi omnis potestas … [Mt 28,18]. In quadragesima legi quod diabolus assumpsit Christum et statuit eum supra montem excelsum et ostendit ei omnia regna … — … sed cantum catorum domini alterius scilicet Ihesu Christi qui dicit Data est etc. ut eternaliter salveris prestante domino etc. In dieser Form bislang nur hier nachgewiesen und ungedruckt. – 22v leer.
23r–34r : Modus confitendi. [Q]uoniam omni confitenti necessarium est hanc confessionem generalem dicere cuius tanta est virtus secundum magistrum sententiarum … — … et ut conferat michi graciam ne in posterum consimilia peccata faciam concedat michi finem bonum et perducat animam meam ad celestem gloriam Amen etc. Perducat nos cum sua potencia. Druck: 1769–1855. Literatur: , 440f. Nr. 109.33.3; , 71f.; 4989; 1, 238 Nr. 8. – 34v leer.
35r–38r : Conflictus Ruodperti Coloniensis abbatis cum Nortberto. ›Altercatio monachi et clerici. Monachus‹. Inique agis resistens michi in faciem et opprimens os meum ut non audeam aperire os in medio ecclesie … — … tunc monachus immunis est quando sacris ordinibus adhuc functus non est. Quomodo ergo predicabit. Die Sprecherrollen des Dialogs sind angegeben. Auch in Cod. Guelf. 264.37 Extrav., 55v–59r. Edition: 170, 537C–542C; 28, 73–93. Literatur: 10, 239; 8, 402–414, hier 404; Index scriptorum operumque Latino-Belgicorum medii aevi. Nouveau répertoire des ouvres médiolatines belges, hrsg. von , u. a., Bd. 3, Bruxelles 1979, 261.
38v–63v : Quaestiones in quaedam capitula regulae Benedicti (lib. III). (39r) Si ignoras te o pulchra inter mulieres … iuxta tabernacula pastorum. Capituli huius idcirco memini cum de ministerio altaris dicere proposuerim cur beatus Benedictus in regula sua nichil ordinaverit … — … ad unam de civitatibus fugitivorum me confugisse estimato et desine persequi. Die fortlaufende Abschrift beginnt auf Bl. 39r; auf Bl. 38v wurde der Teil des Textes, der sich auf Bl. 43r befindet, nochmals abgeschrieben und gestrichen. Vollständig auch in Cod. Guelf. 264.37 Extrav., 1r–55v. Edition: 170, 477D–538B, hier ab 511B; 28, 109–216, hier ab 167. Literatur: 10, 238; 8, 402–414, hier 404; Index scriptorum operumque Latino-Belgicorum medii aevi… , Bd. 3 (s. oben), 252f.
64r–69r De monachis sermo ex Aurelii Augustini enarrationibus in psalmos depromptus. ›Augustinus‹. Separabo me inquit aliquis cum paucis bonis quid est michi racionem habere cum turbis? Bene: pauci ipsi boni de turbis sunt eliquati … — … alterutrum qui hodie male vivit cras bene vivat et utrum qui hodie bene vivit cras malus sit. Nox est enim … (Text bricht ab). Der Text ist aus zwei ohne Übergang montierten Exzerpten zusammengesetzt; der erste Teil (64r–67r, vom Beginn bis … opus est ut tu te reprehendas ne ille reprehendat qui dampnaturus est) ist entnommen aus Aug. enarr. in ps 99,10–13 und einem Satz aus 99,16; der zweite Teil (67r–69r, von Nemo sibi ad impunitatem blandiatur de misericordia dei … bis zum Schluss) entstammt Aug. enarr. in ps 100,1; 100,4–13 (mit z. T. erheblichen Lücken). Aus welchem Grunde der Text abbricht, ist unbekannt. Edition: 38, 1274–1282 und 1285–1293; 39, 1399–1403, 1405 und 1409–1417. Literatur: ; , 451 (diese Hs.).
69v–70v Notae diversae. Enthält folgende kurze Auszüge:
(69v) De VII signis salvationis nota. Nota septem sunt signa salvacionis scilicet paupertas rerum temporalium contrarium proprietas Luce 18 … — … "econtra malorum dilectio et bonorum oppressio. Zumeist aus modifizierten Bibelstellen montiert.
(69v–70r) De sacramenti eucharistiae institutione nota. Nota quinta feria fuit sacramentum eukaristie institutum et hec dies invenitur quatuor misteriis consecrata in sacra scriptura … — … quia tali hora corpus dominicum clausum fuit in sepulchro ut patet in ewangeliis.
(70r) ›Ista delent peccata venialia‹. Acquisicio indulgenciarum visitacio ecclesiarum adoracio reliquiarum audicio missarum aspersio aque benedicte sacerdotum benedictio.
(70r) ›Casus papales‹. Clericum verberare literas papales falsificare ecclesiam cremare excommunicatus audens celebrare
(70r) ›Casus episcopales‹. Divinare futura parentes verberare homicidium gladio consilio veneno auxiliis vota infringere vel non servare … — … domos incedere hereticos defendere.
(70v) De casu hominum VII vitia capitalia commitentium sermo. Dominus ovem reportavit humeris suis [Lc 15,5]. Sed heu plures iam humeris domini impositi cadunt deorsum primi sunt superbi quia superbus tumidus est … — … et ita voluntas se in humeris Christi cadit deorsum. Alle Stücke sind in dieser Form bislang nur hier nachgewiesen.
71r–74v : Bulla 'Ad memoriam reducendo' de anno iubilaeo. Clemens episcopus servus servorum dei. Ad memoriam reducendo causa cuius rei gracia deus pater filium suum celo misit ex alto … — … legatorum civitati prevocate destinamus. Si quis temeritatis arrogancia ausus fuerit … maledictionis eterne se noverit incursurum. Unechte, häufig überlieferte Doppelbulle zum Jubeljahr 1350, die sonst variant angegebenen Datierungen fehlen. Druck (u.a.): , De origine, progressu, valore ac fructu indulgentiarum, Bd. 1, Augsburg 1735, 82–84. Literatur: , Beiträge zur Geschichte des Jubeljahres, in: Freiburger Diözesan-Archiv 71 (1951), 52–66, hier 57–64 (Teiledition und Diskussion der Echtheitsfrage).
75r–83r : Sermo sive conquestio publica de nimis diu dilata in concilio Constantiensi cleri reformatione (Konstanz, 23.8.1417). ›Sermo fratris Theobaldi sacre theologie professoris dominica undecima post pentecostes in consilio [!] Constantiensi predicatus‹. Bene omnia fecit. Scribitur Marci VII[,37] et in evangelio hodierno. Eximius doctor beatus Augustinus super psalmo 93 sermone secundo sic dicit: Hec est disciplina christiana … — … ad quod te potenter iuvare et clementer inspirare dignetur beatissima trinitas unus et verus deus pater et filius et spiritus sanctus Amen. Finitum Constancie anno domini Mo CCCCo XVII. Druck: I.19, 894–912 (nach dieser Hs.). Literatur: , Die Predigten des Konstanzer Konzils. Ein Beitrag zur Predigt- und Kirchengeschichte des ausgehenden Mittelalters, Freiburg/Br. 1933, 260; 2, 461; 3671 (Hs. genannt).
83v–98v : Oratio de maturanda ecclesiae emendatione (Konstanz, 27.6.1417). ›Sermo magistri Stephani de Praga sacre theologie professoris predicatus Constancie‹. Resistite fortes in fide scribitur prime [!] Petri 5[,9] et in epistola hodierna. Reverendissimorum patrum et virorum celeberrimorum et doctissimorum cetum conspiciens in quorum presencia predicaturus consisto … — … ad contemplandam speciem celsitudinis perducamur venire mereamur. Quod nobis prestare dignetur ipse Ihesus Christus spponsus ecclesie in secula benedictus Amen. Druck: I.16, 821–847 (nach dieser Hs.); 28, 577–593 (Abdruck der oben gen. Ausg.). Literatur: 2, 497; Die Predigten des Konstanzer Konzils (s. oben), 263; , 103 Nr. 14.
98v–107v : Invectiva in corruptum illo tempore clerum in Constantiensi concilio emendandum (Konstanz, 2.8.1417). ›Sermo Bernhardi Baptisati ordinis beati Benedicti de Gasconia predicatusin concilio Constantiensi dominica XI post pentecostes‹. Duo homines ascenderunt … [Lc 18,10]. Patres reverendissimi ceterique domini mei dilectissimi quasdam protestaciones audire dignemini … — … tercium dimittam causa brevitatis quia sumus in forti Augusto ut ad celeste regnum perveniatis quod cunctis humiliter supplico nobis concedat filius dei patris qui vivit et regnat in secula seculorum Amen. Druck: I.18, 875–893 (nach dieser Hs.). Literatur: 2, 506; Die Predigten des Konstanzer Konzils (s. oben), 261; , , Bernardus Baptizatus, Bernard de la Planche and the Sermon Sedens docebat turbas at the Council of Constance, in: Annuarium historiae conciliorum 38 (2006), 313–320 (314 Hs. genannt).
108r–113r : Sermo in condemnatione Hieronymi Pragensis (Konstanz, 30.5.1416). ›Incipit sermo magistri Jacobi Laudensis episcopi in condempnacione Ieronimi heretici predicatus in concilio Constantiensi anno 1416 penultima die mensis Mai‹. Supreme trinitatis nomine invocato pro presenti proposito occurrit michi thema merito proponendum videlicet: Exprobravit incredulitatem … [Mc 16,14] et in ewangelio occurrentis. Reverendissimi patres et orthodoxi domini ceterique fideles catholici quoniam teste Aurelio Augustino perversis et obstinatis hominibus non levia verba sed magis aspera obicienda sunt … — … incredulos ad prudenciam id est ad scienciam fidei parare domino pleben perfectam quod eidem sancto concilio dignetur concedere vivorum et mortuorum iudex iustissimus Christus Ihesus benedictus in secula seculorum Amen. Druck: III.15 54–63; 28, 572–577 (Abdruck der oben gen. Ausg.). Literatur: 2, 445; Die Predigten des Konstanzer Konzils (s. oben), 261; 2047 (Hs. fehlt); 6, 110; 6, 526 Nr. 1.
113v–117v Solutiones contrariorum Bibliae. ›Auctoritates scripturarum que videntur esse contrarie cum ipsarum solucionibus subsequuntur ad quas adde plures si placet‹. Ego non iudico quemquam [Io 8,15] dictative. Omne iudicium dedit filio [Io 5,22] prolative. Nichil odisti horum que fecisti [Sap 11,25] naturaliter … — … Exaltabitur dominus solus in die illa [Is 2,11] per se. Qui se humiliaverit exaltabitur [Mt 23,12]. Prescipta materia dignissima potest meliorari per additionem auctoritatum sacre theoloye et ex glossa Nicolay de Gorra super evangelia et epistolas etc. … scriptum Constancie anno 1417 [feria] quinta post omnium sanctorum [4.11.1417] . Eine weitgehend textidentische Abschrift in dem ebenfalls aus Clus stammenden Cod. Guelf. 373 Helmst., 40ra–43va. Ungedruckt. Der Zusatzabschnitt über die Entstehung des sonst breit überlieferten Textes ist bislang nur aus diesen beiden Codices Guelferbytani bekannt. Literatur: 9090. – 118r–v leer.
119r–132r Constitutio negativa quod monachi propria non debeant possidere bona. Sacrum concilium Lateranense Extra de statu monachorum capitulo 'Monachi' [X 3.35.2] religiosis proprietatem seu peculium districte prohibet … — … sed vos una mecum ammonendo exhortor ut in hiis frequenter in cordibus ruminantis proficere possimus in vitam eternam Amen. Die Kapitelgliederung ist lediglich durch nachträgliche marginale Paragraphenzeichen angedeutet. Druck: III.10 130–155 (nach dieser Hs.); 28, 401–415 (Abdruck der oben gen. Ausg.). – 132v leer.
133ra–136vb De annuis pensionibus monachorum ac monialium aliisque subsidiis quibus privatim fruantur decisio media. Utrum consuetudo qua quidam religiosi utriusque sexus habent precarias seu annuas pensiones seu subsidia a parentibus vel amicis vel propriis laboribus quibus utuntur seorsum extra conventum et frequenter ex licencia superiorum valeat et sit licita … — … et perfecto dei timore in usus necessitatis vestre convertatis et percipiatis. Druck: III.11 155–169 (nach dieser Hs.); 28, 415–423 (Abdruck der oben gen. Ausg.).
136vb–139va Tractatulus de proprietariis religiosis ordinis Cisterciensis moderni temporis. ›Sequitur notula contra religiosos proprietarios‹. Wie oben, 13r–17r, dort auch zu Ausgaben und Literatur.
139vb–141va Consuetudines Castellenses minores. Silencium summum et perpetuum servetur in ecclesia in refectorio in dormitorio in ambitu et in omnibus sacratis locis et a completorio usque post capitulum sequentis diei … — … ceteraque queque plenarie invenientur in consuetudinibus et locis et capitulis spiritualibus nec non enim et in regula nostra etc. Wie in den meisten Überlieferungsträgern ist der Text fortlaufend ohne Gliederung geschrieben; die abschließende Conclusio fehlt. Auch in Augsburg, UB, Cod. I.2.2° 9, 70r–73v (, 51); Augsburg, UB, Cod. II.1.8° 20, 98r–114v (, 195); Berlin, SBBPK, Ms. theol. lat. oct. 113, 6v–9v (, 248); zur weiteren Parallelüberlieferung vgl. die unten gen. Ausgabe. Edition: Consuetudines Castellenses, pars altera, hrsg. von , Siegburg 1999 (Corpus consuetudinum monasticarum 13) (Corpus consuetudinum monasticarum 14/2), 14–33, hier bis 32.
141va–142ra : Bulla 'Ne in vinea domini' (Rom, 4.4.1369). Urbanus episcopus servus servorum dei. Ad perpetuam rei memoriam. Ne in vinea domini nostris licet insufficientibus meritis cottidie nascentes vepres et spine adeo convalescant … — … prioris priorisse prepositi aut alterius singularis persone retineantur illa precipimus venire in communi. Nulli ergo … Si quis autem … Datum Rome apud Sanctum Petrum pridie nonas Aprilis pontificatus nostri anno septimo. ›De symoniaco ingressu monachorum ad religionem constitucio‹. Diese (von Extravag. com. 5.1.1 z. T. abweichende) Fassung nochmals in Cod. Guelf. 353 Helmst., 108vb–109va; 599 Helmst., 199v–202v. Druck: , Annales ecclesiastici auctore Caesare Baronio continuati Odorico Raynaldo…, Bd. 16, Köln 1691, 482 Nr. 15 ad ann. 1369; 2, 1287f. (abweichend, mit falschen Datum). Literatur: , , Lettres secrètes & curiales du pape Urbain V (1362–1370) se rapportant à la France, Paris 1955 (Bibliothèque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome, série 3,5), 508f. Nr. 2933; , Carissima soror Agnes. Zur Rezeption einer päpstlichen Simonie-Konstitution in spätmittelalterlichen Frauenklöstern (mit Edition), in: Studien und Texte zur literarischen und materiellen Kultur der Frauenklöster im späten Mittelalter, hrsg. von , und , Leiden 2004 (Studies in medieval and reformation thought 99), 119–167. – 142rb–143vb leer.
144r–188v : Consolatorium conscientiae timoratae.
(144r–v) ›Incipit tabula in tractatu de consciencia‹. Consciencie quid nominis et quot fructus bone consciencie septem sunt … — … In fine de ignorancia que excusat que non que augeat que minuat. Enthält 25 gez. Kapitel und zwei Zusätze, aber keine Gliederung in drei Teile.
(144v–188v) ›Tractatus de consciencia tempore concilii Basiliensis collectus conscriptus et per doctores ibidem approbatus‹. Apud disciplinas reperimus physicas diversis morbis corporum medicos tradidisse antidota diversa … — … et tantum de consolacione timorate consciencie dixisse sufficio. Deo gracias. ›Explicit tabula [!] in tractatu de consciencia‹. Kapitelgliederung und Textfassung (vielfach modifiziert und gekürzt) weichen z. T. erheblich von den gedruckten Ausgaben ab. Mit identischem Initium, Explicit und Rubrik auch in Trier, StB, Hs.693/255, 87r–116r (, 40). Abweichend in Cod. Guelf. 353 Helmst., 169vb–213rb, und im handschriftlichen Teil des Mischbandes 462.1 Theol. 2°, 1ra–48va. Druck (abweichend): M26809–M26831 (vergl. mit M26811). Literatur: 465; 6, 971–977; 2535 (ohne diese Hs.). – 189r–191v leer.
192r–198r : Tractatus de horis canonicis. [S]epcies in die … [Ps 118,164]. Quamvis sit dominus semper laudandus et benedicendus congruis tamen temporibus et horis ab ecclesia institutis et ordinatis specialiter est laudandus a nobis … — … sicque cotidie septem horas canonicas deo devote persolvens eternam vitam habebit sicut dictum in principio sermonis mei 'Sepcies in die' etc. quam nobis concedat Christus filius dei qui cum patre et spiritu vivit et regnat in secula seculorum Amen. Der breit und variant überlieferte Text wird in der hs. Überlieferung verschiedenen Autoren wie Heinrich von Langenstein (so in den vergl. Drucken), Nikolaus von Dinkelsbühl u. a. zugeschrieben. Auch in Cod. Guelf. 313 Helmst., 259r–260v; 71.21 Aug. 2°, 51ra–55rb; 82.10 Aug. 2°, 165ra–167rb; 23.4 Aug. 4°, 259v–264r; eine am Schluss erweiterte Fassung in Cod. Guelf. 1391 Helmst., 206r–217v. Druck: 12194–12198 (12194 vergl.). Literatur: , Heinrich von Bitterfeld OP († um 1405). Universitätsprofessor und Regens in Prag, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 23 (1953), 5–65, hier 53–56 (nur die Codices Augustei genannt); , 331f. Nr. 12; , 418 Nr. 212; , 131f.; , 182f. Nr. 384; 1716; 3, 699–703; Henricus Bitterfeld de Brega: Tractatus de vita contemplativa et activa. E codicibus manu scriptis ediderunt , et al., Warszawa 2003 (Studia Przegla̧du tomistycznego 4), XXIVf. Nr. 8 / LXXVf. Nr. 8 (Hs. genannt); 5, 357 Nr. 6.
198r De horis canonicis versus. Canonicas horas si devote legis oras | Tunc orant[ur] hore cum corde canuntur et ore … — … Non valent hore sine corde factis et ore | Disce puer breviter ne te derideat alter. 17 Verse. Ausgaben (abweichend): M14225, c5a; , Lateinische und deutsche Verse und Formeln aus einer Basler Handschrift, in: Germania 32 (1874), 72–77, hier 76f. Literatur: 24243; 2363.
198v Exemplum sancti Bernardi Claraevallensis de potentia orationis. Quadam vice dum sanctus Bernardus iumento insidens aliquo pergeret cuidam rustico de cordis instabilitate in oracione conquestus est … — … et quod in ipsa oracione sollicite cogitaverit indicavit et de se ut prius temere non presumpsit. Weitgehend wörtlich entnommen aus: Jacobus de Voragine: Legenda aurea, cap. CXX. Druck: , 821f.
198v–201v Excerpta iuridica de horis canonicis. Secundum Wilhelmum de Monte Lauduno super Clementina 'Gravi' de celebracione missarum [Clem. 3.14.1] notatur super verbo 'Fructum labiorum': Quia in reddendo censum istum qui debetur deo sufficit quod labiis reddatur … — … secreto preces nostras formaliter deo reservamus de hoc XLI decreti 'Parsymoniam' [D.41 c.5] Genczelinus. Die Passage besteht aus mehreren, z. T. längeren, Exzerpten aus dem Clementinenkommentaren von Guilelmus de Monte Lauduno (Apparatus Clementinarum, 198v–199r und 200r–201r) und Paulus de Liazariis (Lectura super Clementinas, 199r–200r und 201r–v), jeweils zu Clem. 3.14.1. Der Kommentar des Guilelmus de Monte Lauduno wurde vergl. mit der Ausgabe: Apparatus Guillelmi de Monte Lauduno super Clementinas, [Parisiis] 1517, CXXXIIIra–b und CXXXIIIva–CXXXIIIIrb ; der ungedruckte Kommentar von Paulus de Liazariis wurder vergl. mit der Hs. Salamanca, Biblioteca Universitaria, Ms. 1903, 147ra–vb. Literatur: 2, 197f. § 52 Nr. 60.2; , 482; 5, 111 Nr. 12. – 202v–203v leer.
204r–208r Sermo de visitatione monastica concilio Constantiensi (?) habitus. Patres et domini mei reverendi in hiis que presentis sinodi exigit auctoritas propter diversitatem excessuum tria michi videntur necessaria: Primo ut vobiscum modicam habeam collacionem secundo ut divinum ordinem inseram tercio ut cum mandatis legendis atque diffinicionibus huius sacre synodi concludam … — … quas portas nobis introire concedat dominus nostrer Ihesus Christus cuilibet nostrum in hora mortis dicendo 'Fratres tuos visitabis' que fuerunt verba thematis vestris reverenciis humiliter proposita et tantum de secundo. Der erste Abschnitt der Predigt ist weitgehend identisch mit dem Beginn des 'Sermo de corrupto statu ecclesiae" von Johannes Milicius (vgl. Cod. Guelf. 771 Helmst., 172ra–177rb), weicht allerdings danach im biblischen Thema und inhaltlich vollkommen ab, denn der hier vorliegende, in dieser Form bislang nur hier nachgewiesene und ungedruckte Text hat (vor allem klösterliche) Visitationen zu Gegenstand. – 208v–209v leer.
210r–219v De effectu et utilitate psalmorum (prima pars tantum). Beatus vir qui non abiit [Ps 1,1]. Consideracio processus humani generis quomodo quidam proficuunt ad beatitudinem … — … canticum ab eis memoriter retineri et decantari. 'Quicumque vult salvus esse'. Psalmus de sancta trinitate … (Text bricht ab). Die Sammlung enthält Sätze zu den einzelnen Psalmen (210r–219r) und den Laudescantica (219r–v), die letzteren enthalten lediglich Erklärungen zu den Cantica VT und zum Symbolum Athanasianum, in dessen Erläuterung der Text offenbar abbricht. Mit identischem Incipit in Berlin, SBBPK, Ms. Magdeb. 72, 229va–233vb (, 180), München, UB, 2° Cod. 84, 118v–126v (, 136). Ungedruckt. – 220r–221v leer.
222r–227r : Soliloquium animae ad deum (partim). Quis potest facre mundum de immundo conceptum semine? Nonne tu qui solus es mundus ab immundo enim quis mundabitur [Sir 34,4] … — … si quomodo aperiatur michi hostium et porta iusticie ut intrem in gaudium domini mei. Hec porta domini iusti intrabunt per eam [Ps 117,20]. Hec conscripte de soliloquio. Der Auszug enthält die Kapitel 28 (das erste Drittel fehlt), 29 und 34–36; die im Text gegebene kapitelzählung weicht z. T. von der gedruckten Ausgabe ab. Auch in Cod. Guelf. 1112 Helmst., 70ra–77va; 1112 Helmst., 181r–226r; 50.6 Aug. 4°., 99r–116r; 17 Noviss. 12°, 13r–56r; 188 Gud. lat., 79ra–102vb (Text bricht ab); 311 Gud. lat., 53r–92r. Druck: 3012, 3013; 40, 863–898, hier 886f. und 893–897. Literatur: 3071; , 217–220 (219 Nr. 72 Hs. genannt). – 227v–232v leer.
233r–237v : De quinque septenis. Quinque septena frater in sacra scriptura que volo si possum sicud postulas prius sigillatim enumerando ab invicem dinstingwere … — … perfecte homo ad ymaginem dei reformetur sicud scriptum: Beati pacifici qui ipsi filii dei vocabuntur. Quam filiacionem nobis concedat qui sine fine vivit et regnat Amen. Finitum anno domini 1417 die Symonis et Jude et hec exposicio oracionis dominice creditur fuisse beati Gregorii ut patet ex stilo. Das Datum des Kolophons entstammt zweifellos der Vorlage. Druck: 175, 405A–414B, hier bis 410C; Hugues de Saint Victor: Six opuscules spirituels, introd., texte crit., trad. et notes par , Paris 1969 ( 155), 100–119. Literatur: 3849; 2, 805 Nr. 304; 4833; , 368–383 Nr. 2.2.5.2 (ohne diese Hs.); , De la source à la somme. Les variations d’Hugues de Saint-Victor, in: Écriture et réécriture des textes philosophiques médiévaux. Volume d'hommage offert à Colette Sirat, hrsg. von und , Turnhout 2005 (Textes et études du Moyen-Âge 34), 381–408, hier 397–399 und 404f.; , 423–430 (ohne diese Hs.); 6, 405 Nr. 25.
237v–238r : Quae veritates sint de necessitate salutis credendae (partim). Declaracio compendiosa domini cancellarii Parisiensis que veritates sint de necessitate salutis credende que de sola probabilitate tenende … — … sed dumtaxat illa que sub diffinicione judiciali tradit credenda vel opposita … (Text bricht ab). Vollständig in Cod. Guelf. 353 Helmst., 165rb–168ra. Edition: 6, 181–189 Nr. 280, hier bis 182. – 238v–VI*v leer.
Abgekürzt zitierte Literatur
| Lateinische mittelalterliche Handschriften in Folio der Universitätsbibliothek Augsburg: Die Signaturengruppen Cod. I.2.2º und Cod. II.1.2º 1–90, bearbeitet von G. Hägele, Wiesbaden 1996 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg 1. Die lateinischen Handschriften 1) | |
| Lateinische mittelalterliche Handschriften in Octavo der Universitätsbibliothek Augsburg: Die Signaturengruppen Cod. I.2.8° und Cod. II.1.8°, bearbeitet von H. Hilg, Wiesbaden 2014 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg 1. Die lateinischen Handschriften 4) | |
| Die theologischen lateinischen Handschriften in Octavo der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Bd. 1: Ms. theol. lat. oct. 66–125, beschrieben von B. Braun-Niehr, Wiesbaden 2007 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften 3,1) | |
| Die Manuscripta Magdeburgica der Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Bd. 1: Ms. Magdeb. 1–75, beschrieben von U. Winter, Wiesbaden 2001 (Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften, 4,1) | |
| M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88) | |
| C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999– | |
| CANTUS: A Database for Latin Ecclesiastical Chant. Indices of chants in selected manuscripts and early printed sources of the liturgical Office (https://cantusdatabase.org/) | |
| R.-J. Hesbert, Corpus antiphonalium officii, Bd. 1–6, Rom 1963–1979 (Rerum ecclesiasticarum documenta. Series maior 7–12) | |
| Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971– | |
| Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954– | |
| Repertorium hymnologicum. Catalogue des chants, hymnes, proses, séquences, tropes en usage dans l'église latine depuis les origines jusqu'à nos jours, Bd. 1–6, ed. par U. Chevalier, Louvain 1892–1921 (Subsidia hagiographica 4) | |
| Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina) | |
| Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina) | |
| Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel) | |
| J. Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i uniwersytet Krakowski w okresie soboru Bazylejskiego, 2 Bde., Kraków 1900 | |
| H. Finke, Acta Concilii Constantiensis, Bd. 1–4, Münster/Westf. 1896–1928 | |
| E. Friedberg, Corpus iuris canonici, 2 Bde., Leipzig 1879 und 1881 | |
| Jean Gerson, Œuvres complètes, Bd. 1–10, hrsg. von P. Glorieux, Paris 1960–1973 | |
| R. Goy, Die Überlieferung der Werke Hugos von St. Viktor. Ein Beitrag zur Kommunikationsgeschichte des Mittelalters, Stuttgart 1976 (Monographien zur Geschichte des Mittelalters 14) | |
| Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978– | |
| H. v. d. Hardt, Magnum oecumenicum Constantiense Concilium de universali ecclesiae reformatione…, Bd. 1–7, Frankfurt/M., Leipzig 1697–1742 | |
| O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3) | |
| T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426 | |
| A. van Hove, Commentarium Lovaniense in Codicem Iuris Canonici, Vol. 1,1: Prolegomena ad Codicem Iuris Canonici, editio altera, Mecheln 1945 | |
| T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993 | |
| R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306) | |
| R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350) | |
| B. Lesser, Kaufen, Kopieren, Schenken. Wege der Bücherverbreitung in den monastischen Reformbewegungen des Spätmittelalters, in: Schriftkultur und religiöse Zentren im norddeutschen Raum, hrsg. von P. Carmassi, E. Schlotheuber und A. Breitenbach, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 24), 327–354 | |
| B. Lesser, Die Benediktiner von Clus und ihre Bücher. Exemplarische Analyse und Rekonstruktion der Konventsbibliothek, in: Zentrum oder Peripherie? Kulturtransfer in Hildesheim und im Raum Niedersachsen (12.–15. Jahrhundert), hrsg. von M. E. Müller und J. Reiche, Wiesbaden 2017 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 32), 165–228 | |
| B. Lesser, Johannes von Brakel – Buchbinder und Schreiber im Benediktinerkloster Clus, in: Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte 38 (2014), 77–122 | |
| A. Madre, Nikolaus von Dinkelsbühl. Leben und Schriften, Münster/Westf. 1965 | |
| Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3) | |
| G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962 | |
| L. Meier, Die Werke der Erfurter Kartäusers Jakob von Jüterbog in ihrer handschriftlichen Überlieferung, Münster/Westf. 1955 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 37,5) | |
| D. Mertens, Iacobus Carthusiensis. Untersuchungen zur Rezeption der Werke des Kartäusers Jakob von Paradies (1381–1465), Göttingen 1976 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 50 = Studien zur Germania Sacra 13) | |
| P. Michaud-Quantin, Sommes de casuistique et manuels de confession au Moyen Âge (XIIe–XVIe siècles), Louvain, Lille, Montréal 1962 (Analecta mediaevalia Namurcensia 13) | |
| Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek München, Bd. 3,1: Die Handschriften aus der Folioreihe, erste Hälfte, beschrieben von N. Daniel, G. Kornrumpf, G. Schott, Wiesbaden 1974 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek München 3) | |
| Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865 | |
| Jakub z Paradyża, Opuscula inedita, hrsg. von S. A. Porębski, Warszawa 1978 (Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 5) | |
| Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007 | |
| R. Röhricht, Bibliotheca geographica Palaestinae. Chronologisches Verzeichniss der auf die Geographie des Heiligen Landes bezüglichen Literatur von 333 bis 1878 und Versuch einer Cartographie, Berlin 1890 | |
| J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11) | |
| J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877 | |
| J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877 | |
| P. Sicard, Iter victorinum. La tradition manuscrite des œuvres de Hugues et de Richard de Saint-Victor, répertoire complémentaire et études, Turnhout 2015 (Bibliotheca victorina. Subsidia ad historiam canonicorum regularium investigandam 24) | |
| F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980 | |
| R. Tatarzyński, Polonica w średniowiecznych rękopisach łacińskich Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel, Kraków 2004 (Bibliotheca Iagiellonica. Fontes et studia 13) | |
| R. Tatarzyński, Dzieła Jakuba z Paradyża (1381–1465) w rękopisach Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel, in: Przegląd Tomistyczny 12 (2006), 177–235 | |
| Die aszetischen Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier — No. 654–804 des Handschriften-Katalogs und Nachträge —, beschrieben von G. Kentenich, Trier 1910 (Beschreibendes Verzeichnis der Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier 6) | |
| J. Tříška, Literární činnost předhusitské university, Prag 1967 (Sbírka pramenů a příruček k dějinám University Karlovy 5) | |
| Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, 12 Bde., hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin/New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin/New York 2005–2015 | |
| H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1) | |
| Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php) | |
| A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20) |
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil IV.