Katalog der mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Handschriften in Halberstadt. Verzeichnis der Bestände der Kulturstiftung Sachsen-Anhalt, Domschatz zu Halberstadt, und des Historischen Archivs der Stadt Halberstadt, bearbeitet von P. Carmassi, Wiesbaden 2018 (Vorläufige Beschreibung)

Halberstadt, Historisches Stadtarchiv, M 155

Benedictiones episcopales

Pergament und Papier — 25 Bl. — 28,5 × 21,5 cm — Norddeutschland — 15. Jh.

Lagen: 2 V (20). III-1 (25). Die letzte Lage aus Papier. Darin vier Bl. nicht foliiert. Wasserzeichen: Likhachev's Watermarks, 2, 1270 (Jahr 1497). Alte Foliierung in brauner Tinte (römische Zahlen). Lagenbezeichnung VIus auf fol. 10v. Schriftraum: 21 × 14-14,5 cm. 23 Zeilen. Textualis. Gelegentlich Marginalia (liturgische Notizen) aus der frühen Neuzeit. Einfache rote und blaue Lombarden, mit Punktverdickung an Endstellen, gelegentlich mit Spiralmotiven im Binnenfeld. VS: Grobe Zeichnung des Gekreuzigten in brauner Tinte. Mit roter Tinte Zeichnung des Blutes bei den Kreuzwunden. Inschrift über das Kreuz: Hilf God Christus Here. Neben dem Kreuz: fecit (der Rest verwischt). Unter dem Kreuz: wan god wyl.

Broschur-Einband aus dem 15. Jh. VD und HD aus Pergament, Rückenverstärkung aus Leder, zwischen Deckel und Spiegelblättern verschiedene Papierblätter zusammengeklebt (Bastarda, Dokumententwürfe?). Auf einem Blatt im VD Liste mit den Jahren 1385-1389 erkennbar; auf einem Blatt im HD Angabe des Jahres 1387. VS und HS aus Papier. Auf VD Inschrift (15. Jh.): Benedictiones pontificales per circulum anni. In der unteren Hälfte des VD Zeichnung eines Wappens in den Farben Rot, Purpur und Braun (Maueranker im Schild). Zwei alte Signaturschilder auf dem Rücken; davon ist das oberste weggerissen worden. Noch Spuren der Ziffern 7 (unten) und 5 (oben) erkennbar.

Pergamentfragmente aus einer früheren Handschrift zur Verstärkung der unteren Kanten verwendet: philosophische Texte, 13./14. Jh. mit zahlreichen Interlinear- und Marginalglossen.

Herkunft: Genaue Herkunft unbekannt. Das Benedictionale war ursprünglich Teil einer umfangreicheren Handschrift, wie der Lagenzählung zu entnehmen ist, wahrscheinlich eines Pontifikale. Später neu gebunden und für den Gebrauch in der Halberstädter Diözese ergänzt (In die patronorum, Invencionis sancti Steffani). Gelegentliche Übereinstimmung mit dem Braunschweiger Benedictionale Wolfenbüttel, Staatsarchiv, VII B Hs 213. Vgl. Lüdtke, Willy, Bischöfliche Benediktionen aus Magdeburg und Braunschweig, in Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 5 (1925), S. 97-122. — Notiz auf dem HS (Bastarda): Erwähnung der Brüder des Deutschen Ordens und der Kandidaten für das Subdiakonat. Erkennbare Namen: Johannes Byrenbach, Hinricus Huut, Conradus Karempag, Hinricus Grotehuut. Moderne Inventarnummer fol. 1r mit rotem Stift (134). Spuren einer Signatur mit rotem Stift auch auf dem VD: O-

Schmidt (1881), 155, S. 13.

– (1r-21r) Benedictionale. (1r-10v) Temporale. (Teil I). Von Weihnachten bis zur Dominica XX post octavam Pentecostes. (1r) ›Incipiunt benedictiones pontificales per circulum anni‹. Titel, später nachgetragen: In nocte nativitatis Christi ad primam missam. Deshusses I, 1738. ›In die sancto‹. Deshusses I, 1739. (1v) ›In die beati Stephani‹. Deshusses I, 1740. ›In die sancti Iohannis apostoli‹. Deshusses I, 1741. (2r) ›In die innocentum‹. Deshusses I, 1742. ›In die circumcisionis‹. Deshusses I, 1743. (2v) › Epyphanie domini‹. Deshusses I, 1744. (3r) ›In die purificationis‹. Deshusses I, 1745. ›Dominica in inicio quadragesime‹. Deshusses I, 1746. (3v) ›Dominica II in quadragesima‹. Deshusses I, 1747. ›Dominica tertia‹. Deshusses I, 1748. ›Dominica quarta‹. Deshusses I, 1749. (4r) ›Dominica in passione‹. Deshusses I, 1750. ›In die palmarum‹. Deshusses I, 1751. (4v) ›In cena domini‹. Deshusses I, 1753. ›Sabbato pasche‹. Deshusses I, 1754. (5r) ›In die pasche‹. Deshusses I, 1755. ›Feria secunda‹. Deshusses I, 1756. (5v) ›Feria tercia‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1826. Liber sacramentorum Engolismensis, 1828. (6r) ›In octava pasche‹. Liber sacramentorum Augustodunensis, 1328. ›Dominica prima post octavam pasche‹. Deshusses I, 1757. ›Dominica II post pascha‹. Deshusses I, 1758. (6v) ›Dominica tertia‹. Liber sacramentorum Augustodunensis, 1315. ›Dominica quarta‹. Deshusses II, 3867. (7r) ›In maiori lethania‹. Deshusses I, 1759. ›In ascensione domini‹. Deshusses I, 1760. ›Dominica post ascensionem‹. Liber sacramentorum Augustodunensis, 1320. (7v) ›Sabbato penthecosten‹. Deshusses I, 1761. ›In die sancto penthecosten‹. Deshusses I, 1762. ›In octava penthecosten‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1832. (8r) ›Dominica prima post octavam pentecosten‹. PL 121, Sp. 870. Dominica V. ›Dominica secunda‹. PL 121, Sp. 870-871. Dominica VI. ›Dominica tertia‹. PL 121, Sp. 871. Dominica VII. (8v) ›Dominica quarta‹. PL 121, Sp. 871. Dominica VIII. ›Dominica quinta‹. PL 121, Sp. 871. Dominica IX. ›Dominica VI‹. PL 121, Sp. 871. Dominica X. ›Dominica VII‹. PL 121, Sp. 871. Dominica XI. (9r) ›Dominica VIII‹. PL 121, Sp. 871. Dominica XII. ›Dominica nona‹. PL 121, Sp. 871. Dominica XIII. ›Dominica X‹. PL 121, Sp. 872. Dominica XIV. ›Dominica XI‹. PL 121, Sp. 872. Dominica XV. (9v) ›Dominica XII‹. PL 121, Sp. 872. Dominica XVI. ›Dominica XIII‹. PL 121, Sp. 872. Dominica XVII. ›Dominica XIIII‹. PL 121, Sp. 872. Dominica XVIII. ›Dominica XV‹. PL 121, Sp. 872. Dominica XIX. ›Dominica XVI‹. PL 121, Sp. 873. Dominica XX. (10r) ›Dominica XVII‹. PL 121, Sp. 873. Dominica XXI. ›Dominica XVIII‹. PL 121, Sp. 873. Dominica XXII. ›Dominica XIX‹. PL 121, Sp. 873. Dominica XXIII. (10v) ›Dominica XX‹. PL 121, Sp. 873. Dominica XXIV. (10v-13r) Sanctorale. (10v) ›In nativitate Iohannis baptiste‹. Deshusses I, 1763. ›In nativitate apostolorum Petri et Pauli‹. Deshusses I, 1765. (11r) ›In die sancti Laurencii‹. CBP, 1953, S. 798. Ferdinando Dell'Oro, Le Benedictiones episcopales del codice Warmondiano (Ivrea, Bibl. Capit., Cod. 10[20]), in Archiv für Liturgiewissenschaft 12 (1970), S. 246, Nr. 147. Fernand Combaluzier, Un Bénédictionnaire épiscopal du Xe siècle (Ms. 2657 Bibl. Sainte-Geneviève, Paris), in Sacris erudiri 14 (1963), S. 325, Nr. 136. ›In assumptione Marie‹. Deshusses I, 1766. (11v) ›Bartholomei apostoli‹. Deus qui beatum Bartholomeum regalem apostolum consectatorem … — … divina semper gaudeatis. ›In decollatione Iohannis baptiste‹. Deshusses I, 1767. (12r) ›In nativitate beate Marie‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1834. ›Michaelis archangeli‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1838. (12v) ›In vigilia omnium sanctorum‹. CBP, CCSL 162 A, 2051, S. 835. ›In die sancto‹. PL 121, Sp. 876. ›Martini episcopi‹. Benedicat vos gloriosa et ineffabilis trinitas in cuius virtute … — … angelicus cetus. CBP, CCSL 162, 177, S. 76. (13r) ›Andree apostoli‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1839. (13r-14v) Commune sanctorum, Dedicatio. (13r) ›In nativitate unius apostoli‹. Deshusses I, 1770. (13v) ›In nativitate plurimorum apostolorum‹. Vgl. CBP, CCSL 162 A, 1172, S. 481. ›In nativitate unius martiris‹. Deshusses I, 1771. ›In nativitate plurimorum martirum‹. Deshusses I, 1772. (14r) ›In nativitate unius confessoris‹. Deshusses I, 1773. ›In nativitate plurimorum confessorum‹. Deshusses I, 1774. ›In nativitate unius virginis‹. CBP, 1362, S. 562. (14v) ›Plurimarum virginum‹. CBP, 1957, S. 800. ›In dedicatione ecclesie‹. Deshusses II, 3859. (15r) ›In anniversario dedicationis ecclesie‹. Deshusses II, 3860. (15r-16r) Temporale. (Fortsetzung). ›Dominica prima in adventu‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1799. (15v) ›Dominica II in adventu‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1802. ›Dominica III in adventu‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1803 (pars I). ›Dominica III‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1803 (pars II). (16r) ›Dominica ante nativitatem domini‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1804. ›Sabbato in XIIa lectione‹. PL 121, Sp. 872. (16v-19r) Votivmessen. (16v) ›De sancta trinitate‹. Liber sacramentorum Gellonensis, 2046. ›Benedictio cottidiana‹. Deshusses I, 1782. ›Benedictio super regem‹. Deshusses II, 3861. (17r) ›Super regem tempore synodi‹. PL 121, Sp. 881. ›Tempore belli‹. (17v) ›alia‹. Vgl. Corpus orationum 4285 + Liber sacramentorum Gellonensis, 2095. ›In conventu episcoporum‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1853. (18r) ›In nativitate episcopi‹. Liber sacramentorum Gellonensis, 2008. ›Pro tribulacione‹. Liber sacramentorum Gellonensis, 2096. (18v) ›Super ancillas dei‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1850. ›Benedictio pro itinere‹. Liber sacramentorum Engolismensis, 1855. (19r) ›In tempore mortalitatis‹. Liber sacramentorum Gellonensis, 2097. ›De corpore Christi‹.Diese und folgende Benedictiones, hinter dieVotivmessen von erster Hand geschrieben, vielleicht als Nachtrag in der Vorlage. (19v) ›In visitacionis Marie‹. Deus qui beata Maria virgine Christifera Elyzabeth matrem … — … post exilium eterna premia feliciter habeatis. ›Gregorii pape‹. Deus a quo beatus Gregorius serico exutus … — … meruit exaudiri. (20r) ›Benedicti abbatis‹. Deus cuius gratia sanctus Benedictus per aculeos … — … et ipsi perveniatis. CBP, CCSL 162, 665, S. 263. ›Marie Magdalene‹. Deus qui beate Marie Magdalene multum dimisit … — … vos in gloria sua videre mereamini regnantem. CBP, 793, S. 317. Nachträge. Verschiedene Hände (15./16. Jh.). (20v) ›In benedictione altaris‹. Titel am Rande. Vgl. Liber sacramentorum Engolismensis, 1872. ›In die patronorum‹. Benedicat vos dominus beatorum martirum suorum huius ecclesie patronorum et liberet vos a dyabolicis fraudibus … — … sine fine permanet in secula seculorum amen. (21r) ›Inventionis sancti Steffani‹. Deus qui ecclesie sue hodierna die donavit preciosas sanctorum Steffani Gamalielis Nichodemi et Abibe reliquias invenire … — … cuius regnum et imperium sine. CBP, 900, S. 363. Es folgen verschiedene Segens- und Friedensformeln: Adiutorium nostrum in nomine domini Sit nomen domini benedictum Et pax Christi sit semper vobiscum, zum Teil mit adiastematischer Notation.. — 21v-25r leer. (25v) Spätere Kopie der Oration fol. 21r.


Abgekürzt zitierte Literatur

PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865