Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Digitalisierung und Erschließung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung
Gregorius I papa. Iulianus Toletanus. Miracula BMV. Statuta concilii provincialis Moguntini. Termini servandi in palatio. Ps.-Thomas de Aquino
Papier — 171 Bl. — 30 × 21 cm — Norddeutschland — 15. Jh., 2. Drittel
Aus drei Teilen zusammengesetzt, Teil I: 1r–131v, Teil II: 132r–164v, Teil III: 165r–171v.
Pappeinband mit schwarz-grau meliertem Papierbezug, Lederecken und Lederrücken, zerkratzt und beschädigt. Auf dem VD oben links ein Papierschild der Größe 3,5 × 5 cm, Aufschrift 27686 (brauner Buntstift) durchgestrichen und ersetzt durch 22870 (Bleistift). Auf dem Buchrücken fünf Felder durch Doppellinien abgetrennt, oben ein Signaturschild aus Papier mit den Maßen 2 × 3 cm, Aufschrift Ms. theol. lat. 111 in schwarzer Tinte (20. Jh.), darunter ein beschädigtes Titelschild, 5,5 × 3,5 cm, mit der Aufschrift 79. Dialogus Gregorii. Termini servandi in palatio. Thomas de …
Herkunft: Die Handschrift entstand im zweiten Drittel des 15. Jahrhunderts, der dritte Teil scheint geringfügig älter zu sein. — Sie gehörte zum Buchbestand von St. Marien. Das entsprechende Zeichen auf dem Kopfsteg von Fol. 1r, dazu die Signatur SS. — Zur Zeit ihrer Gründung um 1620 kam die Handschrift in die Stadtbibliothek. Im Katalog des Johannes Kirchmann, Zugangsbuch der Stadtbibliothek Lübeck bis 1641 (Ms. Lub. 2° 682), 35v Nr. 211, unter der Signatur Ss und dem Titel Dialogus Gregorii. Termini servandi in palatio curiae apostolicae. De officio sacerdotis liber Thomae de Aquino. Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek wurde sie 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und nach Kriegsende in die UdSSR transportiert. Zunächst wurde sie in St. Petersburg verwahrt, siehe den runden Stempel (blau) mit kyrillischer Aufschrift der Staatl.-öffentl. Bibliotheken in Leningrad auf dem vorderen Vorsatz und 33r. Auf Bl. 171v mit Bleistift geschrieben 45-5179/6. In einem rechteckigen Stempel (blau) 1947 г. P. AKT No. ИС-687/6, teilweise handschriftlich eingetragen, darunter ANK (Bleistift). Auf die spätere Verwahrung im Russischen Staatsarchiv Alter Akten in Moskau deutet in Parallele zu anderen Hs. die Signatur auf dem Einbandvorderdeckel. Seit 1990 ist der Band zurück in Lübeck. Querovaler Stempel der Stadtbibliothek auf Fol. 1r. Altsignatur auf dem VS 10.
, 275–279. — , 272.
I
Papier — 131 Bl. — 15. Jh., Mitte
Wasserzeichen: Zwei Schlüssel mit einkonturigem Schaft, gekreuzt: DE5025-tl111_31, DE5025-tl111_14. Ochse, ganze Figur ohne Beizeichen: DE5025-tl111_11. Ochsenkopf mit Augen und einkonturiger Stange mit Stern: DE5025-tl111_82, DE5025-tl111_77, DE5025-tl111_73. Ochsenkopf mit Augen und zweikonturiger Stange mit Kreuz: DE5025-tl111_133, DE5025-tl111_118. Ochsenkopf im Halbprofil ohne Beizeichen: DE5025-tl111_115 (Varianten von DE3270-theol239_92), DE5025-tl111_107. Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturiger Stange und Blume: DE5025-tl111_96, DE5025-tl111_93. Dreiberg mit einkonturige Stange und Kreuz: DE5025-tl111_49. Lagen: 8 VI (96). IV (92). 2 VI (116). VI+3 (131). Teilweise Lagenzählung recto oben zunächst am Bundsteg, dann mittig auf dem ersten Bl. der Lage 3a sexterna [!] ((25r))–octava ((85r)). Bleistiftfoliierung 1–131 (20. Jh.). Schriftraum: 23–24 × 16–17 cm. 29–32 Zeilen. Zwei Spalten. Von drei Händen in Bastarda geschrieben. Hand 1: 1ra–44vb, Hand 2: 45ra–92v, Hand 3: 93ra–131vb. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriziert.
Herkunft: Der erste Teil der Handschrift entstand um die Mitte des 15. Jahrhunderts.
1ra–91vb Dialogi. (1ra) Capitula. De honorato abbate Fundensis … — … De Severo presbitero provinciae cuius supra. (1ra–91vb) Textus. Quadam die nimis quorundam secularium tumultibus depressus quibus in suis negotiis plerumque cogimur … — … quia salutari hostia post mortem non indigebimus si ante mortem deo hostiam [!] ipsi fuerimus. ›Explicit dialogus sancti Gregorii pape urbis Rome etc‹. (1ra–19rb) Liber I. (19rb–38vb) Liber II. (39ra–64rb) Liber III. (64rb–91vb) Liber IV. Druck: 77, 149–429. Gregorii Magni Dialogi libri IV, hrsg. von , Roma 1924 (Fonti per la storia d'Italia 57), ND Roma 1966 und 1990. Bde. 2, 3. Literatur: 1713. , 54f. . 5, 135–159. 4, 413–415 Nr. 1.
:92ra–vb Prognosticon futuri saeculi (partim). ›Incipit prologus Iuliani Toletane prime sedis episcopi in librum qui intitulatur prognosticon futuri seculi id est presencia futuri seculi‹. Diem illum clara redemptionem omnium exceptione conspicuum … — … post turbines placidis avarum. Der Text bricht am Ende des Blattes ab. Druck: 96, 453f. 115, 11–13. Literatur: 1285.
:93ra–vb Ordo homiliarum per totum annum. Omnes omelie dominicales per annum in dominicali omelia patent ex ordine hoc modo leguntur per totum adventum. In adventu domini … — … postremo vero minores prophete cum dicto cantu. Vide dominum leguntur per unam septimanam.
94ra–116vb Miracula BMV. (94ra–96ra) Prologus. In illo tempore. Cum post ascensionem domini nostri Ihesu Christi sacratissima virgo Maria mater eius diebus ac noctibus esset vigilans et orans. Venit ad eam angelus domini dicens … — … celebratur igitur sancta translatio eius XVIII kalendas Septembris. Regnante domino nostro Ihesu Christo cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen. ›Ad honorem beatissime Marie virginis que non peperit solem sine dolore et pudore. Verum etiam cum summo honore. Hec miracula scripta sunt que ipsa beata virgo operata est suis caris‹. (96rb–116va) Textus. ›Hic incipit primum miraculum de Beatrice‹. In monasterio monialium erat quedam virgo Beatrix nomine pulchra et decora valde custos ecclesie … — … et nobis in celo thesaurum cumulate quem non poterit fur furari nec erugo emoliri. Das Incipit auch in Stuttgart, WLB, HB I 22, 157va ( , 37).
116va–b Sequentia de beata Maria virgine. ›Oracio de beata virgine‹. Recolamus venerandam Marie memoriam … — … Salve virtutibus fecunda nos a viciis emunda et tuo filio nos reconcilia mater misericordie virgo Maria. 8 Nr. 72.
117ra–131vb Statuta conciliorum provincialium. (117ra–124va) Statuta concilii provincialis Moguntini. ›Hic incipit statuta concilii Maguntina‹. (1261). Ad manutenendam ecclesiarum immunitatem ad conservandum ius et honorem dei et ecclesiastice liberatis … — … nisi primitus signum aliquod in vestis mutatione deferat per quod ab aliis secularibus discernatur. Druck: 23, 1097–1106. (124va–131va) Statuta concilii provincialis Aschaffenburgensis. ›Incipiunt statuta concilii Asscaffenburgensis‹. (1292). In nomine domini amen. Gerhardus dei gratia sancte Maguntinensis sedis archiepiscopus sacri imperii per Germaniam archicencellarius universis Christi fidelibus … — … quam ex nunc in omnes in contrarium venientes ferimus eodem in ecclesia dei ulterius promoveri. Druck: Concilia Germaniae …, Bd. 4: A Anno MCCXC. Ad MCCCC, hrsg. von und , Köln 1761, 7–16.
131vb Sequentia de beata Maria virgine. ›Oratio‹. Potestate non natura fit creator creatura … — … quo refecti visu dei cantemus alleluia. 54 Nr. 96.
II
Papier — 33 Bl. — 15. Jh., Mitte
Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und einkonturiger Stange mit Stern: DE5025-tl111_159, DE5025-tl111_156. Lagen: 2 VI (155). IV+1 (164). Bleistiftfoliierung 132–164 (20. Jh.). Schriftraum: 23–24 × 15–16 cm. 40–43 Zeilen. Eine Spalte. Von einer Hand in Bastarda geschrieben. Initiale in Rot. Rote Unterstreichungen und Paragraphenzeichen. Rubriziert.
132ra–160v Termini servandi in palatio causarum apostolico. ›Termini servandi in palatio causarum apostolico‹. Primo post presentacionem commissionis citetur pars ad dicendum contra eandem commissionem … — … in tercia vero instancia omnes termini substanciales conservantur In. Der Text bricht ab. 135v leer. Ungedruckt. Das Initium auch in Halle, ULB, Ye 2° 58, 50r–69v ( , 140 Nr. 227, http://manuscripts.rg.mpg.de/item/10969/), Schlierbach, Stiftsbibliothek, Cod. 19, 328r–335r (Descriptive inventories of manuscripts microfilmed for the Hill Monastic Manuscript Library. Austrian libraries: Geras, Güssing, Haus, Innsbruck Wilten, Salzburg E.b. Konsistorialarchiv, Salzburg E.b. Priesterseminar, Salzburg Museum Carolino-Augusteum, Schlierbach, Schwaz, beschrieben von , Collegeville, Minn. 1981 (Hill Monastic Manuscript Library 1), 177) und Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 685, 35v (https://www.ub.uni-heidelberg.de/digi-pdf-katalogisate/sammlung52/werk/pdf/bav_pal_lat_685.pdf). – 161r–164v leer.
III
Papier — 7 Bl. — 15. Jh., 2. Viertel
Wasserzeichen: Drei Blätter frei, ohne Beizeichen: DE5025-tl111_167. Lagen: III+1 (164). Bleistiftfoliierung 165–171 (20. Jh.). Schriftraum: 22–23 × 16,5 cm. 36–40 Zeilen. Eine Spalte. Von einer Hand in jüngerer gotischer Kursive geschrieben. Lombarden in schwarzer Tinte über drei Zeilen. Nicht Rubriziert.
165r–171v De officio sacerdotis. ›Incipit liber de officio sacerdotis editus a fratre Thoma de Aquino ordinis predicatorum‹. Quia officium sacerdotis circa tria principaliter versatur etc. videlicet: dignorum officiorum celebracionem ecclesiasticorum sacramentorum collacionem et populi institutionem … — … tales faciat sacerdotes nostris temporibus quales descripti sunt qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat per infinita secula seculorum amen. ›Explicit liber de officio sacerdotis editus a fratre Thoma de Aquino ordinis predicatorum‹. Die Endrubrik von anderer Hand wiederholt, danach Notae. Druck: 17, 322–331. 7, 714–718. Literatur: 4719. 1, 100, 14ec.
:Abgekürzt zitierte Literatur
Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978 | |
M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88) | |
S. Thomae Aquinatis opera omnia, ut sunt in indice thomistico additis 61 scriptis ex aliis medii aevi auctoribus, hrsg. von R. Busa, Bd. 1–7, Stuttgart 1980 (Index Thomisticus. Supplementum) | |
C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999– | |
Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954– | |
Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina) | |
P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18) | |
Grégoire le Grand, Dialogues, Bd. 1–3, hrsg. von A. de Vogüé, Paris 1978–1980, ND 2006 (Sources chrétiennes 251, 260, 265) | |
Handschriftencensus der kleineren Sammlungen in den östlichen Bundesländern Deutschlands. Bestandsaufnahme der ehemaligen Arbeitsstelle "Zentralinventar mittelalterlicher Handschriften bis 1500 in den Sammlungen der DDR" (ZIH), zsgest. und bearbeitet von R. Schipke und K. Heydeck, Wiesbaden 2000 (Kataloge der Handschriftenabteilung der Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz. Sonderbd.) | |
G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962 | |
Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865 | |
R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278 | |
C. Straw, Gregory the Great, in: Authors of the Middle Ages. Historical and Religious Writers of the Latin West, hrsg. von P. J. Geary, Bd. 4 Nr. 12, Aldershot 1996, 1–72 | |
F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript) | |
Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php) |
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.