Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Digitalisierung und Erschließung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung
Theologische Sammelhandschrift
Papier — 448 Bl. — 31,5 × 21,5 cm — Leipzig (?) — um 1470
Aus vier Teilen zusammengesetzt, Teil I: 1r–192v, Teil II: 193r–240v, Teil III: 241r–400v und Teil IV: 401r–447v.
Pappeinband mit schwarz-grau meliertem Papierbezug, Lederecken und Lederrücken (19./20. Jh.), Leder am Rücken gebrochen, VD z. T. gelöst. Auf dem VD in der linken oberen Ecke ein Papierschild mit den Maßen 3,5 × 5 cm, Aufschrift mit braunem Buntstift 23134, durchgestrichen und ersetzt durch 22997 (Bleistift). Auf dem Unterschnitt die Beschriftung in schwarzer Tinte, Textualis, Augustinus. Theoreumata Augustini de Anchona. Egidius in quotlibeto. Auf dem Buchrücken oben ein Papierschild mit den Maßen 2 × 3 cm, Aufschrift Ms. theol. lat. 132 in schwarzer Tinte (20. Jh.). Darunter ein weiteres Papierschild, rudimentär erhalten, Aufschrift nicht lesbar.
Herkunft: Die Handschrift entstand um 1470 vermutlich teilweise in Leipzig. — Sie gehörte zum Buchbestand von St. Marien, das entsprechende Besitzkennzeichen auf dem Kopfsteg von Fol. 1r ohne Signatur. Im Katalog des Johannes Kirchmann, Zugangsbuch der Stadtbibliothek Lübeck bis 1641 (Ms. Lub. 2° 682), 33r–v Nr. 172 unter Signatur und Titel B. Augustinus de conflictu virtutum et vitiorum cum nonnullis aliis tractatibus. Tractatus de amore spirituali per quinquaginta theoremata distinctus editus a fratre Augustino de Anchona. Egidii de Roma quodlibet. Ejusdem de peccato originali. Tractatus Hieronymi presbyteri de expositione fidei. Augustinus de doctrina christiana. Egidii Romani quaestiones de praedestinatione et praescientia et de paradiso et inferno ubi praedestinati et praesciti finaliter sint collacandi Ao 1470. — Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek wurde der Band 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und nach Kriegsende in die UdSSR nach Leningrad transportiert. Für die spätere Verwahrung im Russischen Staatlichen Archiv Alter Akten in Moskau spricht das Papierschild auf dem VD. Aus dieser Zeit stammen auch die zwei beiliegenden Dokumentenbestellscheine mit der Datierung 27.1.88 und Angabe der Bestandsgruppe 1591 und Inventarnummer 22997. Seit 1990 ist der Band zurück in Lübeck. Altsignatur 11. Querovaler Stempel der Stadtbibliothek auf Fol. 1r.
, 373–387. — , 272.
I
Papier — 192 Bl. — Leipzig (?) — um 1470
Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Auge, oben und unten einkonturige Stange, oben Blume, unten Dreieck mit Schragen und drei Punkten: DE5025-tl132_174 (Varianten 15. Jh., 1466, 1477), DE5025-tl132_171 (identisch mit AT3800-PO-66397, 1469; Varianten von DE6300-PO-66218 und DE6300-PO-66217, beide 1468). Ochsenkopf mit Augen und zweikonturiger Stange mit Kreuz: DE5025-tl132_138. Ochsenkopf mit Augen und einkonturiger Stange mit Krone und Blume: DE5025-tl132_50, DE5025-tl132_30 (identisch mit DE0480-PO-68229, 1469; Variante von AT3800-PO-68241, 1469). Ochsenkopf mit Augen und zweikonturiger Stange mit lateinischem Kreuz und Stern: DE5025-tl132_4 (Variante von DE4500-PO-68864, 1465). Dreiberg mit zweikonturiger Stange und einfachem lateinischen Kreuz: DE5025-tl132_6 (identisch mit DE1185-S299_90, 1465/1470; Varianten von 1468–1482), DE5025-tl132_2. Lagen: 16 VI (192). Überwiegend Reklamanten. Bleistiftfoliierung 1–192 (20. Jh.). 1r–24v mit Schriftraum: 24 × 15 cm. 44 Zeilen. Zwei Spalten. 25r–192v mit Schriftraum: 23 × 14 cm. 45–48 Zeilen. Zwei Spalten. Von vier Händen in Bastarda geschrieben. Hand 1: 1ra–24vb, Hand 2: 25ra–121rb, Hand 3: 121va–191ra, Hand 4: 191rb Nachtrag von späterer Hand. Verweise auf Bibelstellen am Rand ausgeworfen. 1ra A-Initiale über drei Zeilen mit rotem Buchstabenkörper und blauer Feldfüllung. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Teilweise Freiräume für Initialen. Rubriken und Seitentitel in roter Tinte. Rubriziert.
Herkunft: Der Textbestand lässt auf eine Verwandschaft mit den Hs. Leipzig, UB, Ms. 272 (
, 386–391) und Frankfurt/M., StUB, Ms. Praed. 16 ( , 30–35) schließen.1ra–6va De conflictu virtutum et vitiorum. ›Incipit Augustinus de conflictu viciorum et virtutum‹. Apostolica vox clamat per orbem atque in precinctu fidei positis ne securitate torpeant … — … Paulus inquit: Cupio dissolvi et esse cum Christo [Phil 1,23] qui Christus dominus noster dulcissimus perducat nos ad regnum suum qui cum patre etc. Endet in Kapitel 26. Druck: 27B, 909–928. 40, 1091–1103. Literatur: , 29. 1, 202 Nr. 3. , 67–71. , 262. 2 Nr. 3009, 3068, 3345, 3432, 3466. 455.
:6va–14ra De diligendo deo. ›Sequitur liber meditationum beati Augustini‹. Vigili cura mente sollicita summo conatu et sollicitudine decet nos quirere et addiscere quomodo et qua via possimus vitare supplicium infernale et celeste gaudium acquirere … — … ad invicem distabunt tamen omnibus erit ineffabilis gloria. Amen. Der Schluss abweichend. Druck: 40, 847–864. Literatur: , 27. 1, 144 Nr. 3. 2 Nr. 3070. , 83f. , 262.
:14ra–16rb Tractatus de interiori domo seu de conscientia aedificanda. Liber de dulci admonitione animae. Cap. 38–41. ›De dulci ammonicione anime. Capitulum primum‹. Anima mea si vis amari a deo reforma in te ymaginem suam et amabit te reperi in te similitudinem suam et desiderabit te. Consilio namque sancte trinitatis ad ymaginem et ad similitudinem suam te creavit … — … celestium potius contemplatione quam terrestrium occupatione delectari. Amen. Auch in Ms. theol. lat. 2° 90, 186ra–188rb, und Ms. theol. lat. 2° 130, 385va–388ra. Druck: 184, 546–552. Literatur: , 71. 2 Nr. 3090. 419. , 91f. , 262. , 494 Nr. 12.
, , :16rb–23vb Suspiria (Excerpta). (16rb) Prologus. ›Incipiunt suspiria beati Augustini‹. Summa trinitas virtus una indivisa et indiscreta deus noster deus omnipotens confiteor ego tibi ultimus servorum tuorum et exiguum membrum ecclesiae tue … (16rb–23vb) Textus. ›Capitulum 1‹. Credo in te toto corde rex celi et terre … — … colloca me in caulis tutissimis gregum quia tu es pastor meus et salus eterna Ihesu Christe qui cum patre et spiritu sancto et regnas deus. Die Zählung der Kapitel springt von 7 auf 9, reicht bis 10. Wie Leipzig, UB, Ms 272, 92–100 ( , 387f.) mit ausführlicher Beschreibung der Textteile, die teilweise Johannes Fiscamnensis zugeschrieben werden und teilweise auf die Meditationes des Ps.-Augustinus zurückgehen. Teilübereinstimmungen mit den Drucken: 40, 927f. 147, 457–460. Literatur: 386. , 28. 2 Nr. 3085. , 162–164. , Écrits spirituels de l'école de Jean de Fécamp, in: Ders., Analecta monastica 1, Città del Vaticano 1948 (Studia Anselmiana 20), 91–114, hier 108–114.
:23vb–24vb Tractatus de arbore interdicta. ›Incipit tractatus beati Augustini de arbore interdicta‹. In veteri testamento in Genesi legimus dixisse deum ad Adam … — … vereor ne debitor occurat et creditor absentiam procuret. Amen. Kap. 1–5. (Sermo Caillau 1,1). Druck: 39, 1735–1739. Literatur: 368. , 24. 1 Nr. 114, 786, vgl. auch 1230. , 404–406. , 262.
:25ra–26ra Sermo de indigna familiaritate mulierum sive de honestate mulierum. Sermo 41. ›Incipit tractatus beati Augustini de fuga mulierum‹. Nemo dicat fratres quod in temporibus nostris martirum certamina esse non possint … — … pedes meos ipso domino nostro Ihesu Christo mediatore dei et homini largiente cuius misericordia plena est terra. Amen. Auch in Ms. theol. lat. 2° 90, 188rb–189va, und Ms. theol. lat. 2° 130, 388ra–389rb. Druck: 103, 180–184. Literatur: 368, 1008. , 24. 1 Nr. 1078. 2, 539 Nr. 8. , 130–132. , 262.
:26ra–27ra Ammonitio ut iugalis castitas conservetur. Sermo 43. ›Sequitur tractatus beati Augustini de continentia‹. Quando castitatis bonum fratres carissimi secundum quod decet et expedit commendamus … — … ut ad eternam mereantur felicitatem unanimiter pervenire prestante domino nostro Ihesu Christo cui est honor et gloria in perpetuum et in secula seculorum. Amen. ›Explicit tractatus beati Augustini de continentia‹. Druck: 103, 189–194. Literatur: 368, 1008. , 24. 1 Nr. 4210. 4387. , 130–132. , 262. 2, 539 Nr. 8.
:27ra–28va De contemptu mundi ad clericos. Sermo 59 ad fratres in eremo. ›Sequitur libellus beati Augustini de contemptu mundi‹. Audite fratres karissimi salutiferam patris vestri doctrinam qui non terrenam sed eternam concupiscitis hereditatem … — … ut de suis beneficiis perhennes sibi reddamus gracias Jhesu Christo domino qui cum patre etc. ›Explicit libellus beati Augustini de contemptu mundi‹. Auch Godefredus Babio zugeschrieben. Druck: 40, 1215–1218. Literatur: , 30. 1 Nr. 1121, 1186. , 73f. , 262.
:28va–31vb Liber de ecclesiasticis dogmatibus (Recensio brevior). ›Sequitur liber beati Augustini de ecclesiasticis dogmatibus hoc est de symbolo‹. Credimus unum esse deum patrum et filium et spiritum sanctum patrem eo quod habeat filium … — … certe mobilitate et mutabilitate peccatricis anime. Druck: 42, 1213–1222. , The Liber Ecclesiasticorum dogmatum attributed to Gennadius, in: The Journal of Theological Studies 7 (1906), 89–95. Literatur: 958a. , 32. 2446. 2 Nr. 174, 766. , 93–95. , 262.
:31vb–38ra De vita christiana. (31vb–32ra) Prologus. ›Incipit liber beati Augustini de vita christiana. Incipit prologus‹. Ego Augustinus primus peccator et ultimus insipiencior ceteris … — … quam qui siligineus facere videtur vel nitidus. (32ra–38ra) Textus. [N]unc igitur dicam sermonem prout valeo quid christianum agere conveniat ut potero explicabo … — … et cum fueris talis nostri memento qui tantum te diligimus ut quod tibi presentes prestare non possumus conferamus absentes. Auch in Ms. theol. lat. 2° 110, 233va–238va. Druck: 40, 1031–1046. Literatur: 730. , 29. 2 Nr. 157, 491, 710, 1415. 1883, 6195. , 252–255. , 262.
:38ra–va Sermo de poenitentia (Sermo 393). ›Sequitur tractatus beati Augustini de penitencia‹. Penitentes penitentes penitentes si tamen estis penitentes … — … et ergo dimitte incertum et tene certum. Amen. ›Explicit tractatus beati Augustini de penitencia‹. Auch Galfredus Babio zugeschrieben. Druck: 39, 1713–1715. Literatur: , Étude critique du sermon 393 de saint Augustin 'De paenitentibus', in: Recherches augustiniennes 28 (1995), 65–94. 104, 979. 1 Nr. 758. 285 Sermo 393. , 24. 3835. , 262.
:38va–39vb Sermo de muliere curva (Sermo 162B, 392). ›Incipit tractatus beati Augustini de muliere curva‹. Apostolum audivimus dicentem nobis: Legatione fungimur pro Christo exhortamur reconciliari deo [II Cor 5,20] … — … ferte tribulationes huius scilicet sicut grana in area veniet ventilator nemo sit passim in hoc seculo separator. Druck: 39, 1709–1713. , Les fragments conservés de sermons perdus de saint Augustin, in: Revue Bénédictine 84 (1974), 245–270, hier 255. Literatur: 285 Sermo 392. , 24. , 262.
:39vb–46va De agone christiano. (39vb) Retractationes 2,3. ›Incipit prologus libri de agone christiano‹. Liber de agone christiano fratribus in eloquio latino … — … qui perseveranter ista dilexerunt. Druck: 57, 91f. (39vb–46va) Textus. ›Liber beati Augustini de agone christiano‹. Corona victorie non promittitur nisi certantibus … — … coronam victorie mereamur. Amen. Druck: 41, 101–138. 40, 289–310. Literatur: 296. , 42–44. , 262.
:46va–51rb Epistula CXLVII de videndo deo. ›Sequitur opusculum beati Augustini de videndo deum‹. Cum petisses ut de invisibili deo utrum per oculos corporeos … — … erunt que videre possunt oculi corporales. Druck: 44, 274–331. Literatur: 262. , 321f. , 262.
:51va–56rb Epistula CXXX de adorando deum ad Probam. ›Incipit liber beati Augustini ad Probam de adorando deum‹. Augustinus episcopus servus Christi servorumque Christi religiose famule dei Probe in domino dominorum salutem et petisse te et promisisse me recolens … — … exaudiat te dominus qui potens est facere supra quam petimus et intelligimus. Amen. Druck: 31B, 212–237. 44, 40–77. 33, 493–507. Literatur: 262. , 313f. , 262.
:56rb–57va Sermo XIII in diem sanctae Mariae. ›Incipit tractatus beati Augustini de virginitate beate virginis Marie‹. Exhortatur nos dominus deus noster pariter et admonet dicens: Audi Israel dominus deus tuus unus est [Dt 6,5]. … — … Verbum caro factum est et habitabit in nobis Ihesus Christus dominus noster. Amen. Druck: 96, 280–283. Literatur: 1251. , 53. , 262.
:57va–58vb Tractatus de providentia dei. ›Sequitur tractatus beati Augustini de pia dei providencia‹. Cultores dei milites Christi nullis oportet sollicitudinibus agitari nullisque malis irruentibus … — … querite primum regnum dei et iustitiam eius et hec omnia apponentur vobis. Amen. Ungedruckt. Literatur: , Un sermon inédit de saint Augustin sur la santé corporelle, partiellement cité chez Barthélemy d’Urbino, in: Revue des Études Augustiniennes 40 (1994), 279–303, hier 301 Anm. 72. , 467f. , 262.
:58vb–62ra Speculum peccatoris. ›Incipit speculum peccatorum beati Augutini‹. Quoniam carissimi in via huius vite fugientues sumus dies nostri sicut umbra pretereunt … — … per hec eternam dampnacionem evadas et cum domino nostro Ihesu Christo vitam eternam possideamus. Amen. Druck: 40, 983–992. , 183–226. Literatur: , 224–230. , 262. , 28. 1481. , 14 Anm. 12. Nr. 65. 4918 u. Suppl. 386. 2, 1366. 2 Nr. 3076. 3B Nr. 616. 1, 535f.
:62ra–63rb Sermo 211 de concordia fratrum. ›Incipit tractatus beati Augustini de concordia fratrum‹. Dies isti quos agimus in observatione quadragesime ammonent nos de fraterna concordia … — … pereat qui te persequebatur sed maneat qui tibi reddatur. Amen. Druck: 38, 1054–1058. 116, 154–172. Literatur: 284. 1 Nr. 594. , 262.
:63rb–68va Manuale. (63rb–va) Prologus. ›Incipit liber Augustini de manuali verbo dei intitulatus alias de salute anime in se conntinens etiam libellum de dulci ammonicione anime‹. Quoniam in medio laqueorum positi sumus faciliter a celesti desiderio refrigescimus … — … quociens tepesco in eius reaccendar amore. (63va–68va) Textus. Nunc ergo adesto michi domine deus meus quem adoro quem diligo quem corde … — … et omnia que in eis sunt non cessant mihi dicere ut amem deum meum. ›Anima mea si vis amari etc. Require de verbo ad verbum de dulci ammonicione anime a principio usque ad finem‹. Kapitel 1–24. Mit Hinweis auf den Text Bl. 14ra–16rb, siehe oben. Auch in Ms. theol. lat. 2° 90, 180va–186rb, und Ms. theol. lat. 2° 130, 380ra–385va. Druck: 40, 951–962. Literatur: 4957. , 28, 69. 2 Nr. 3074. , 155–158. , 262.
:68va–77ra De vera et falsa poenitentia. (68va–b) Prologus. ›Incipit liber beati Augustini de vera et falsa penitencia quem fecit ad preces Redilinde sororis sue‹. Quantum sit appetenda gracia penitencie omnis autoritas clamat … — … que deo dante omnes repulit falsitates super fugatis raciocinando letetur. ›Finita prefacione‹. (68vb–77ra) Textus. ›Incipit liber de penitencia et primo de fide catholica capitulum primum‹. Sicut fides est fundamentum boni preter quam nihil est quod bonum est … — … et sui luminis prerogativam contulit dignitatis et ipso stabilitatis modo rem sanitatis. Druck: 40, 1113–1130. Literatur: 386. , 28. 2 Nr. 3081. 4419. , 245. , 262.
:77ra–85vb Dialogus quaestionum. ›Incipit dyalogus beati Augustini ad Orosium‹. Licet multi et probatissimi viri diverso quidem stilo sed non diversa fide innumerabilia opuscula ediderunt … — … sciat se non esse episcopum qui preesse desiderat non prodesse. Druck: 40, 733–752. 99, 329–414. Literatur: , Eine Untersuchung des pseudoaugustinischen ‚Dialogus quaestionum’ (CPPM 2A, 151), in: Revue bénédictine 121 (2011), 241–315. 373a. , 27. 2 Nr. 151. , 81f. , 263.
:85vb–86vb De oratione et elemosina. ›Incipit liber beati Augustini de oracione et elemosina‹. Felix ille qui intelligit super egenum et pauperem in die mala liberabit eum dominus [Ps 40,2]. Intelligere ergo debemus super egenum … — … per hanc pro Christo corporis vincula sustinemus per hanc postremo beata martyria consummamus. Amen. Druck: 40, 1225–1228. 99, 63–70. Literatur: 375. , 30. 1 Nr. 1125. , 173. , 263.
:86vb–88vb Sermo 389 de faciendis eleemosynis. ›De elemosina‹. Admonet nos dominus lectione ewangelica ut loquamur vobis de impetrando pane celesti … — … si enim exaudiri vultis cum deprecamini pro peccatis vestris: Dimittite et dimittetur vobis date et dabitur vobis [Lc 10,37]. Druck: , Les sermons LX et CCCLXXXIX de Saint Augustin sur l'aumône, in: Revue Bénédictine 58 (1948), 23–52, hier 43–52. Literatur: 285 Sermo 389. , 24. , 263.
:88vb–106rb De spiritu et anima. ›Incipit liber beati Augustini de spiritu et anima‹. Quoniam dictum est mihi ut me ipsum agnoscam sustinere non potui … — … apposuit dolorem scilicet peregrinationis sue ex desiderio patrie sue et visione dei quem cernere finis est. ›Explicit liber beati Augustini de spiritu et anima‹. Bis einschließlich Kap. 50. Druck: 40, 779–832, hier 816. Der pseudo-augustinische Traktat De spiritu et anima. Erstmals gedruckt und anstelle einer Festschrift dem Autor zu seinem 70. Geburtstag am 4. April 1971 überreicht, hrsg. von , Köln 1971. Literatur: 1, 144 Nr. 2. , 27. 2 Nr. 153. 4935. , 231–234. , 263.
:106rb–122rb Soliloquium animae ad deum. ›Incipit liber soliloquiorum beati Augustini‹. Agnoscam te domine conditor meus agnoscam te virtus anime mee ostende te mihi consolator meus … — … et reviviscere facis ut aquile canos meos. Omnis potencia omnis magnificencia omnis beatitudo omnis clemencia sit deo patri et filio et spiritui sancto. Amen. Druck: 40, 863–898. Literatur: 2 Nr. 3071. , 28. , 217–220. , 263.
:122rb–141ra Enchiridion ad Laurentium de fide, spe et caritate. ›Incipit enchiridion quod interpretatur liber manualis beati Augustini‹. Dici non potest dilectissime fili Laurenti quantum tua eruditione delecter … — … utinam tam commodum quam prolixum de fide spe et caritate conscripsi. Amen. Druck: 46, 49–114. 40, 231–290. Literatur: 295. 2 Nr. 3061. 8044. , 104–107. , 263.
:141ra–144ra Epistula ad Cyrillum de magnificentiis Hieronymi (Epistola app. 18). ›Incipit epistola sancti Augustini ad Cirillum Ierosolemitanum episcopum de laude et apparitione beati et gloriosi Ieronimi‹. Gloriosissimi christiane fidei athlete sancte matris ecclesie lapidis angularis in quo admodum firmata consistit … — … quod ea que idem Ieronimus optat potest continuo obtinere non enim suo aliqualiter fraudatur desiderio. Druck: 22, 281–289; 33, 1120–1126. Literatur: 3867. 367o. , 23. 2 Nr. 145 (18). , 357–361. 263. 903.
:144ra–158ra Epistula ad Augustinum de miraculis Hieronymi (Epistola app. 19). ›De epistola Cirilli episcopi ad beatum Augustinum de eadem materia‹. Venerabili viro episcoporum eximio Augustino Yponensi presuli Cyrillus Ierosolimitanus pontifex et omnium sacerdotum infimus … — … mei Augustine karissime in tuis oracionibus memor esto. Druck: 22, 289–326; 33, 1126–1153. Literatur: 3868. 367o. 2 Nr. 145 (19). , 363–365. 263. 903.
:158ra–179va Sermones ad fratres in eremo commorantes. ›Incipiunt sermones beatissimi patris et domini Augustini scilicet ad heremitas fratres scilicet inventi Pariseus a domino Ruperto de Bordis cancellario Parisiensi‹. Fratres mei et leticia cordis mei corona mea et gaudium meum quod estis vos pax vobis et caritatis … — … cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen. Umfasst Sermo 1–4, 6–13, 43, 5, 26, 44, 14–22. Text zum Teil abweichend. Druck: 40, 1235–1358. Literatur: 377. 1 Nr. 1127, 1128–1131, 1133–1140, 1170, 1132, 1153, 1171, 1116–1124. , 31. , 415–422. , 263.
:179va–180va Sermo 195 de annuntiatione dominica. (179va–180ra) Sermo 195 (1–3). ›Sermo beati Augustini de annunciatione beate Marie virginis‹. Vidi portam in domo domini clausam et dixit ad me angelus porta hec quam vides … [Ez 44,2] … — … et mater sis creatoris. (180ra–va) Sermo 195 (5–6). ›Alius sermo beati Augustini de annunciatione beate virginis‹. Cogitavit itaque Ioseph ut ewangelium dicit occulte dimittere Mariam … [Mt 1,19]. Cogitavit ne esset adulterium cum iam non esset adulterium … — … a concubitu uxoris ut pater dicaris salvatoris cui est honor et gloria et imperium in secula seculorum. Amen. Am Anfang leicht abweichend. Druck: 39, 2107f., 2109f. Literatur: 368 Sermo 195. 1 Nr. 167, 980, 5014. , 263.
:180va–190va De fide ad Petrum seu de regula fidei. ›Incipit epistola beati Augustini de fide ad Petrum‹. Epistolam fili Petre tue caritatis accepi in qua significasti te velle … — … fideliter perseveret et si quis aliter sapit hoc illi quoque deus revelabit. Amen. Druck: 91A, 711–760. Literatur: 826. , 27. 2 Nr. 152.
:190vb–191ra Registrum. (190vb) ›In hoc libro continentur originalis beati Augustini subscripta‹. 1 De conflictu vitiorum et virtutum … — … 33 Epistola Augustini de fide ad Petrum. (191ra) ›Sermones beati Augustini ad fratres heremitas‹. 1 De regimine et cura monachorum … — … 27 De annunciatione beate Marie virginis. (191rb) Nota. Tria sunt approperata christianis … – 191v–192v leer.
II
Papier — 48 Bl. — um 1470
Lagen: 4 VI (240). Die zweite Lage mit Reklamant. Bleistiftfoliierung 193–240 (20. Jh.). Schriftraum: 24,5 × 15 cm. 50 Zeilen. Zwei Spalten. Von einer Hand in Bastarda geschrieben. 193ra Initiale über vier Zeilen, ansonsten rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriken und Quellenangaben (Bibel, Autoritäten) rot unterstrichen. Rubriziert.
193ra–237rb Theoremata de spiritu sancto sive de amore spiritus sancti. (193ra–b) Prologus. Domine Ihesu Christe qui dixisti apostolis tuis: Petite et accipietis [Io 16,24] querite et invenietis [Mt 7,7] … Fragili creature tue misericordiam tuam … — … quo predictum spiritum dignatus es in linguis igneis tuis sanctis apostolis elargiri. (193rb–237rb) Textus. ›Sequitur inicium primum‹. Firmiter credimus et nullatenus dubitamus amorem qui est spiritus sanctus esse terciam … — … atque cogitacionum finis et consumacio sit omnium laborum meorum merces et premium qui cum patre et filio est unus deus benedictus in secula seculorum. Amen. ›Explicit tractatus de amore spiritus sancti qui per quinquaginta theoremata est distinctus editus a fratre Augustino de Anchona ordinis fratrum heremitarum sancti Augustini in similitudinem 50 dierum qua ab exitu Egipti data fuit lex Iudeis quam sollempnisant etc‹. Druck Literatur: 2, 322 Nr. 409h, t. Nr. 149 (Hs. erwähnt). 1, 548 Nr. 38. , De Augustini de Ancona O.E.S.A. vita et operibus, in: Analecta Augustiniana 22 (1951/52), 7–56, 148–262, hier 169–171, 247–252. – 237v–240v leer.
:III
Papier — 160 Bl. — Leipzig (?) — 1469, 1470
Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und zweikonturiger Stange mit Blume und Kreuz: DE5025-tl132_246 (Variante von AT3800-PO-70609, 1464, und DE4860-Ms1072_192, 1469), DE5025-tl132_242. Lagen: 12 VI (384). VIII (400). Reklamanten. Bleistiftfoliierung 241–400 (20. Jh.). Schriftraum: 24–253 × 15–16 cm. 50 Zeilen. Zwei Spalten. Von einer Hand in Bastarda geschrieben. Randbeschriftung in roter und schwarzer Tinte (Korrekturen, Quellenangaben, Notae). Am Anfang drei Zeilen leer, Freiräume für Initialen am Beginn der Quodlibeta. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rote Unterstreichungen und Seitentitel. Rubriziert.
241va–399rb Quodlibet I–VI. (241va–399rb) Textus. ›Quotlibet Egidii. Questio prima‹. Ut questiones propositiem [!] ad debitum ordinem reducantur possumus dicere quod ens prima facie … Circa divinam potenciam erat questio. Utrum divina virtute unum et idem possit esse in diversis locis … — … et ad istam sanctam societatem beatorum nos perducat dominus Ihesus Cristus qui cum patre et spiritu sancto unus deus benedictus in secula seculorum. Amen. ›Deo gracias. Et sic est finis anno domini 1469‹. (255va) Quodl. II. (283rb) Quodl. III. (309vb) Quodl. IV. (333va) Quodl. V. (366vb) Quodl. VI. (399va–400vb) Registrum. ›Tituli primi‹. 1 Utrum divina potencia possit unum et idem esse in diversis locis … — … 27 Utrum beati in patria loquuntur vel loqui possunt. ›Anno 70‹. Druck: 7216. , Quodlibeta revisa, correcta et varie illustrata, hrsg. von , Löwen 1646. Literatur: Nr. 58 (Hs. genannt). 1, 68 Nr. 45. 2, 299 Nr. 400z. , La littérature quodlibétique de 1260 à 1320, Bd. 1, Kain 1925 (Bibliothèque Thomiste 5), 141–147. , Le opere di Egidio Romano, Florenz 1936, 129–130 Nr. 50. , Die Werke des Aegidius Romanus, in: Augustiniana. Tijdschrift voor de studie van Sint Augustinus en de Augustijnenorde 44 (1994), 209–231, hier 221 Nr. 15.
:IV
Papier — 48 Bl. — 1470
Lagen: 4 VI (447). Reklamanten. Lagenzählung 2 auf Bl. 413. Bleistiftfoliierung 401–447 (20. Jh.). Zählfehler: ein Bl. übersprungen, jetzt 225a. Schriftraum: 24 × 15 cm. 52–65 Zeilen. Zwei Spalten. Von zwei Händen in Bastarda geschrieben. Hand 1: 401ra–428rb, Hand 2: 429ra–442ra. Rote Lombarden über drei bis vier Zeilen. Rubrik am Anfang in Rot sowie Zählung der Quästionen am Rand und Seitentitel. Nicht Rubriziert.
Herkunft: Ein gemeinsamer Entstehungskontext zur erwähnten Freiburger Handschrift (417rb), deren Provenienz unbekannt ist, lässt sich vermuten.
401ra–405vb De peccato originali. ›Egidius Romanus de peccato originali‹. (401ra) Prologus. Ego sum pulvis et cinis loquar ad dominum meum dicens domine deus iustus iudex … — … que dei eis veritas sit tenenda. (401ra–405vb) Textus. Gracie dei visus auxilio primus investigabo quid sit originale peccatum … — … sed tu pro tua pietate tua miserere nobis ut facie ad faciem te videre possimus qui es benedictus in secula seculorum. Amen. ›Explicit tractatus de peccato originali editus a fratre Egidio Romano ordinis sancti Augustini‹. Druck: 7215. A1650-480/5–20. Literatur: Nr. 42 (Hs. genannt). 1, 70 Nr. 63. 1886. 2, 295 Nr. 400h. , Le opere (wie oben), 120f. Nr. 41. , Die Werke des Aegidius Romanus (wie oben), 219 Nr. 41.
:405vb–407rb Quaestiones de resurrectione mortuorum. Questio est utrum sit possibilis resurrectio mortuorum et videtur quod non quia quorum substantia deperit non redeunt … — … nec esse contra rationem ipsius esse si interruptum redeat idem numero etc. Druck: A1650-300/5–15. Teildruck der Quaestiones 1–4: , The Immortality of the Soul and the Resurrection of the Body According to Giles of Rome. A Historical Study of a 13th Century Theological Problem, Rom 1967, 124–136. Literatur: Nr. 59. 1, 68 Nr. 42. 2, 300f. Nr. 400ab. , Le opere (wie oben), 122f. Nr. 44 , Die Werke des Aegidius Romanus (wie oben), 220 Nr. 44.
:407rb–415vb Commentarius in Symbolum apostolorum. ›Tractatus beati Ieronimi presbiteri de expositione fidei‹. Michi quidem fidelissime papa Laurenti ad scribendum animus tam non est cupidus … — … in vitam eternam liberari vero a confusione et obprobrio eterno per Christum dominum nostrum per quem est deo patri omnipotenti cum spiritu sancto gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen. ›Explicit expositio fidei secundum simbolum beati Hieronimi presbiteri‹. Druck: 20, 133–182. 21, 335–386. Literatur: 2 Nr. 143, 555, 840. 741 und Suppl. 196.
:415vb–416vb Libellus seu epistula. ›Incipit tractatus fidei et credulitatis et conversacionis vite christianorum‹. David gloriosus in psalmo sic dicit: In universam terram exivit sonus eorum … [Ps 18,5]. Ex hoc ergo intelligi datur sono ante preparato id est fidei principii … — … homini quoque provisum est ut et ipsi propter generacionem mulier pararetur. Der Text ist unvollständig. Druck: 10, 733–737. Literatur: 470. , 11. 2 Nr. 830, 1020.
:417ra Epitaphium Hieronimi. Ieronimus doctor Latii clarissimus auctor. | Usibus ecclesie tribuit sua tempora vite … — … Nemo hominum vivit hunc qui per singulam novit. 30 Verse. Literatur: 8165.
417ra Epitaphium Alberti Magni. ›Epitafium Alberti Magni in Colonia‹. Fenix doctorum paris expers philosophorum … — … Omne petendo deum transivit agens iubileum. ›Et sic est finis huius‹. 10 Verse. Literatur: 14095 (Hs. erw.).
417rb–428rb De arte praedicandi (De doctrina christiana, Lib. 4). (417rb–418ra) Prologus. ›Canon pro recommendacione huius famosi operis sive libelli sequentis de arte predicandi sancti Augustini‹. Cum sit res non solum minus presumptuosa verum etiam plurimum periculosa ante velle docere quem discere … — … unumquotque in hoc libello contentorum ad vota cum placuerit cito poterit reperiri. (418rb–426rb) Textus. ›De doctrina christiana liber quartus beati Augustini episcopi incipit‹. Hoc opus nostrum quod inscribitur de doctrina christiana in duo quedam fueram … — … et alius etiam laborare studet quantulacumque potui facultate disserui. ›Explicit quartus de doctrina christiana beati Augustini episcopi‹. (426rb–428rb) Tabula alphabetica. ›Sequitur registrum‹. Accendit auditorum mentes … — … Virginitatis laus magnifica. B. h. (2vb) … Johanni Mentelin incole Argentinensi impressorie artis magistro. Wie die Handschrift Freiburg i. Br., UB, Hs. 667, 1r–32v ( , 163f.), eine direkte oder indirekte Abschrift des Drucks 2871: [Strassburg: Johann Mentelin, nicht nach 1466]. Im GW ein Hinweis zum Verfasser der Vorrede. Druck: 80, 118–169. 32, 116–167. Literatur: 263. 2 Nr. 126 1455. , 88–90. , 263. – 428v leer.
:429ra–442ra Tractatus de praedestinatione et praescientia, paradiso, purgatorio et inferno. ›Questiones Egidii Romani ordinis fratrum heremitarum‹. (429ra–b) Dedicatio. Nobili militi in Christo sibi quam plurimum dilecto domino Chanone de Thalameis frater Egidius Romanus ordinis fratrum heremitarum sancti Augustini … — … debet pena eterna. Mit Auflistung der 14 Quaestionen. (429rb–442ra) Textus. Post distinctionem capitulorum restat tractatum componere et primo de divina predestinacione … — … cuius glorie nos participes faciat dominus Ihesus Christus qui cum patre et spiritu sancto est unus deus benedictus in secula seculorum. Amen. ›Explicit tractatus de predestinacione et prescientia et paradiso et inferno ubi predestinati et presciti finaliter sunt collacandi editus a fratre Egidio de Roma ordinis fratrum heremitarum sancti Augustini et finitus in Hildes (?) deo gracia 1470‹. Druck: A1650-500/5–20. Literatur: Nr. 51 (Hs. genannt). 1, 70 Nr. 65. , A Preliminary List of Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices, mainly of the Thirteenth, Fourteenth, and Fifteenth Centuries, in: Traditio 11 (1955), 259–379, 279 Nr. 320. 2, 299 Nr. 400x. , Le opere (wie oben), 118f. Nr. 39. , Die Werke des Aegidius Romanus (wie oben), 219 Nr. 39. – 442rb–447v leer.
:Abgekürzt zitierte Literatur
Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12) | |
B. Lambert, Bibliotheca Hieronymiana Manuscripta. La tradition manuscrite des oeuvres de Saint Jérôme, Bd. 1A–4B, Steenbrugge 1969–1972 (Instrumenta patristica 4) | |
M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88) | |
C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999– | |
Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971– | |
Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954– | |
Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina) | |
Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina) | |
Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 1–, Wien 1866– | |
Die Handschriften des Dominikanerklosters und des Leonhardstifts in Frankfurt am Main, beschrieben von G. Powitz, Frankfurt/M. 1968 (Kataloge der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 2 = Die Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main 1) | |
Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau, Bd. 3: ab Hs. 231, beschrieben von W. Hagenmaier, Wiesbaden 1980 (Kataloge der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau 1,3) | |
P. Glorieux, Pour revaloriser Migne. Tables rectificatives, Lille 1952 (Mélanges de science religieuse; Année 9: Cahier supplémentaire) | |
P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18) | |
R. Goy, Die Überlieferung der Werke Hugos von St. Viktor. Ein Beitrag zur Kommunikationsgeschichte des Mittelalters, Stuttgart 1976 (Monographien zur Geschichte des Mittelalters 14) | |
Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978– | |
R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306) | |
R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350) | |
Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig, Bd. 1: Die theologischen Handschriften, Teil 1, beschrieben von R. Helssig, Leipzig 1935 (Katalog der Handschriften der Universitäts-Bibliothek zu Leipzig 4) | |
Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865 | |
Patrologiae cursus completus. Series Latina, Supplementum, Bd. 1–5, hrsg. von A. Hamman, Paris 1958–1974 | |
Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., 4 Bde., Berlin 2011 | |
G. Roth, Sündenspiegel im 15. Jahrhundert. Untersuchungen zum pseudo-augustinischen „Speculum peccatoris“ in deutscher Überlieferung, Bern u. a. 1991 (Deutsche Literatur von den Anfängen bis 1700, 12) | |
R. Rudolf, Ars moriendi. Von der Kunst des heilsamen Lebens und Sterbens, Köln, Graz 1957 (Forschungen zur Volkskunde 39) | |
R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278 | |
F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980 | |
Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, 12 Bde., hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin/New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin/New York 2005–2015 | |
H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1) | |
F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript) | |
Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php) | |
A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20) |
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.