de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 2° 134
Die mittelalterlichen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck, beschrieben von Kerstin Schnabel (in Bearbeitung)
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Digitalisierung und Erschließung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Procopius Smahors/Conradus Savis Smolich. Johannes Parisiensis. Johannes Stojković de Ragusa. Henricus Kalteisen. Johannes de Palomar. Aegidius Carlerius

Papier — 254 Bl. — 29,5 × 21,5 cm — Basel — nach 1433

Wasserzeichen: Beere mit Kreuz: WZIS DE5025-tl134_242 (Variante von WZIS DE6300-PO-129549, 1435), WZIS DE5025-tl134_232. Ochse, ganze Figur, waagrecht, Hörner zweikonturig: WZIS DE5025-tl134_205, WZIS DE5025-tl134_116 (Varianten von 1430–1440), WZIS DE5025-tl134_50, WZIS DE5025-tl134_45 (Varianten von 1433, 1434). Sonne mit Gesicht, acht Strahlen: WZIS DE5025-tl134_189 (identisch mit WZIS DE2925-PO-41169, 1434), WZIS DE5025-tl134_187 (Variante von WZIS DE2040-PO-41171, 1434). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern und einkonturiger Stange mit Stern: WZIS DE5025-tl134_135, WZIS DE5025-tl134_134. Hirsch, Kopf frontal (en face), Geweih zweikonturig: WZIS DE5025-tl134_117a. Krone ohne Bügel, senkrecht, Mittelzinken einkonturig: WZIS DE5025-tl134_115, WZIS DE5025-tl134_113 (beide mit Varianten von 1433–1440). Bock (Ziege), halbe Figur, Hörner gezackt: WZIS DE5025-tl134_41, WZIS DE5025-tl134_34. Hand/Handschuh mit Stern: WZIS DE5025-tl134_29, WZIS DE5025-tl134_21 (identisch mit WZIS, 1433/1440 sowie Varianten von 1432–1435). Traube mit zweikonturigem Stiel und Ranke: WZIS DE5025-tl134_16, WZIS DE5025-tl134_13 (identisch mit WZIS DE8280-Hs.267.1623_115, 2. Viertel 15. Jahrhundert (vor 1435), Variante von WZIS DE5580-Clm6502_101, 1433/1440). Lagen: VI (12). VI–4 (20). 12 VI (163)! III (169). VI–1 (180). 5 VI (240). VI+1 (253). Anfangs mit Lagenzählung 2–5, danach Reklamanten, z. T. abgeschnitten. Vereinzelt Bogenzählung. Bleistiftfoliierung 1–253 (20. Jh.) mit Zählfehler: ein Blatt übersprungen, jetzt 76a. Vorderes Vorsatz aus Pergament. Schaltblatt 117a mit den Maßen 15,8 × 21,5 cm. Schriftraum: 24 × 16 cm. 50–54 Zeilen. Eine Spalte. Von mehreren Händen in Bastarda geschrieben. Hand 1: 1r–3v und 18v, Hand 2: 3v–18v mit wechselnder Schriftgröße, Hand 3: 19r–20r, Hand 4: 21r–32v, Hand 5: 33r–136v und 173–177v, Hand 6: 136v–173v und 177v–179v, 193r–225v mit Ausnahme der Bl. von Hand 8, Hand 7: 180r–192v, Hand 8: 205r–v und 216r–v, Hand 9: 226r–252v. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rubriziert.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem Lederüberzug, stark berieben und verblichen. Streicheisenlinien. Einzelstempel kaum identifizierbar. Adler in Raute (20 × 18 mm), Rosette mit einem Blattkranz (14 mm), Lilie in Raute (20 × 16 mm), runder Stempel (22 mm), hochrechteckiger Stempel (28 × 15 mm). Der Einband entstand wahrscheinlich einige Zeit später als die Abschriften in Lübeck. Auf dem VD schwache Abdrücke eines Papierschildes, jetzt auf dem erneuerten Vorsatz, mit den Maßen 3,5 × 5 cm, blauer Rahmen, Aufschrift mit braunem Buntstift 23239, durchgestrichen und ersetzt durch 22853 (Bleistift). Auf dem HD oben mittig Fehlstelle im Holz vom Ausriss der Kettenbefestigung. Zwei Hakenschließen, nur Gegenbleche original. Fensterlager in quadratischer Form mit randständigen Buchten und Dreipassbohrung in der Mitte, mit gleicher Verzierung auch die trapezoiden Haken, wurden nach Vorlage der Abdrücke im Leder nachgebildet, Riemen erneuert. Zwei Kantenbeschläge. Vier Doppelbünde, oben und unten umflochtene Kapitalbünde. Auf dem Buchrücken im obersten Bundfeld ein Papierschild mit den Maßen 2 × 3 cm, Aufschrift Ms. theol. lat. 134 in schwarzer Tinte (20. Jh.). Ein zweites Papierschild jetzt auf dem neuen Vorsatz mit den Maßen 6 × 3,5 cm, Aufschrift teilweise lesbar Hussitica … tiones domini … 1428. Restauriert 1992/93 von Vera Spieß, Hamburg. Signatur- und Titelschild vom VD bzw. Buchrücken gelöst und auf das neue vordere Vorsatz geklebt. Beide Vorsätze erneuert. HS abgelöst und mitgeheftet. Lesezeichen (von Weber) entnommen. Rückenhinterklebung aus Pergament dem Restaurierungsbericht begelegt. Kiste 42 der Stadtbibliothek.

Fragmente:
  1. Textabklatsch VD innen. Lectionarium? Norddeutschland. 13. Jh., Anfang. Schriftraum: 25 × 13 cm. mind. 26 Zeilen. Zwei Spalten. Carolino-Gotica von einer Hand. Notenlinien in roter Tinte. VD innen, Spalte b II Cor 5,9–10. Mt 25,8–10. Nicht vollständig bestimmbar.
  2. Ehemaliger HS. Porphyrius. 15. Jh., 2. Viertel. Papier. 28,5 × 20 cm. Schriftraum: 20 × 13 cm. 18 Zeilen. Eine Spalte. Von einer Hand in Bastarda geschrieben. HS Porphyrius: Isagoge interprete Boethio. Der Text setzt ein: … Alie secundum quas sunt specificantur ut cum omnis differentia per se huiusmodi differentie animati … — … quas etiam determinantes dicunt. Druck. Aristoteles latinus 1.6–7, 16f.Textabklatsch auf dem HD innen.

Herkunft: Die Reden wurden zwischen Januar und April 1433 auf dem Konzil von Basel gehalten. Vermutlich entstand dort kurz danach die Handschrift. Ein identisches Wasserzeichen und drei Varianten finden sich in der Hs. München, BSB, Clm 6502, Fasz. I–III (HSP HSP-a310c7a6-316a-301b-a4bf-1fd2a569c766), mit überschneidender Textauswahl. — Die Handschrift gehörte Heinrich Wyman, Vikar am Dom. Auf dem vorderen Vorsatz Hunc librum dedit dominus Hinricus Wyman in ecclesia Lubicensi perpetuus vicarius. Er war zudem Mitglied in der St. Jürgen-Bruderschaft, siehe Prange Vikarien, 121. Wahrscheinlich gehörte die Handschrift zur Dombibliothek, sie ist aber im Verzeichnis nicht auszumachen. — Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek wurde der Band 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und nach Kriegsende in die UdSSR nach Leningrad transportiert. Für die spätere Verwahrung im Russischen Staatlichen Archiv Alter Akten in Moskau spricht das Papierschild auf dem neuen Vorsatz mit den Inventarnummern. Seit 1990 ist der Band zurück in Lübeck. Altsignaturen 10 auf dem originalem Vorsatz verso. Querovaler Stempel der Stadtbibliothek auf Fol. 1r.

Weber Catalogus, 389–397. — Schweitzer Bestände, 272.

1r–3v Procopius Smahors, Conradus Savis Smolich: Manifestum Thaboritarum. (1r–2r) Prologus. Ut deus omnipotens per dilectum filium suum Ihesum Christum … aperiat intellectum et illuminet corda cum lumine sue divine iustitie … — … etiam rogamus vos cum speciali diligentia consideretis articulos infrascriptos in quibus vestri episcopi et sacerdotes iniusti sunt. (2r–3v) Articuli. Primus articulus est quod quando episcopi vestri volunt ordinare presbiteros hoc non faciunt nisi ordinandus habeat … — … et dirigitur per presens sacerdotium dominus Ihesus Christus vos corpore et anima sanat etc. Procopius Smahoes Koranda Savis Smolich capitanei Bohemie etc. Druck: Fasciculus rerum expetendarum et fugiendarum, Bd. 2, hrsg. von E. Brown, London 1690 (Köln 1535), 632–636. Literatur: Spunar RAB 2, 120 Nr. 216.

3v–9v Replicatio doctorum catholicorum contra manifestum Thaboritarum. Universis Christi fidelibus regibus … Sacrosancte fidei catholice defensores ac honorum Ihesu Christi domini nostri zelatores ardentissimi. Curandum summopere et tota vigilancia considerandum est … — … et potestas ante omne seculum et nunc et in omnia secula. Amen. Hec scripta sunt ut credatis et ut credentes vitam eternam habeatis. Anno domini millesimo quadringentesimo tricesimo. Ex parte aliquorum in sacra pagina doctorum catholicorum. Druck: F. M. Bartoš, Husitství a cizina, Prag 1931, 224f. Literatur: http://antihus.eu/search.php. J. Petrášek, Die Besitztümer der Kirche in der antihussitischen Schrift Curandum summopere, in: Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte 132, Kanonistische Abteilung 101 (2015), 417–431, zu den Handschriften 419 Anm. 6. Spunar RAB 2, 120f.

10r–18v Johannes Parisiensis: De complexionibus hominum cum commento. Notitia complexionum. (10r–18v) Glossa. Melius est scire modicum de rebus necessariis quam multum de rebus contingentibus … — … qui omnia ex nichilo creavit ille posset quelibet creare secundum suam omnipotenciam et complexionare secundum suam voluntatem et ideo ipse sit benedictus in secula seculorum. Amen. Explicit noticia complexionum bona et utilis etc. (10r–18r) Textus. Complexionum varietas sequitur varietatem suarum causarum. Hec propositio nota est in se … — … que dicta sunt multorum complexiones fidelis inquisitor percipiat unde iudicantur. Text und Glosse im Wechsel in leicht unterschiedlich großer Schrift und mit einer Rubrik gekennzeichnet. Druck: W. Seyfert, Ein Komplexionentext einer Leipziger Inkunabel (angeblich eines Johann von Neuhaus) und seine handschriftliche Herleitung aus der Zeit nach 1300, in: Archiv für Geschichte der Medizin 20 (1928), 272–299, 372–389, Text 286–299. GW M14421. Literatur: Thorndike/Kibre 240.1 (Text), 864.13 (Kommentar). BBKL 3, 512–515.

18v De processu contra Eugenium papam IV. Processus contra papam Eugenium quartum. Sacrosancta etc. Postquam ad tam grande opus extirpacionis heresum et generalis reformationis ecclesiastici status in capite et in membris… Proinde quam primum pretensa dissolutio huius sacri concilii per domimum Eugenium papam facta innotuit … — … contra eum ad suspensionem veluti incorrigibilem et ecclesiasticam notorie. Der Text bricht am Ende der Seite ab, die folgenden vier Blätter wurden herausgetrennt. Nicht übereinstimmend mit dem Votum des Johannes Stojković de Ragusa. Literatur: J. Stieber, Pope Eugenius IV, the Council of Basel and the Secular and Ecclesiastical Authorities in the Empire. The Conflict over Supreme Authority and Power in the Church, Leiden 1978 (Studies in the History of Christian Thought 13).

19r–20r Oratio. Collatio quam fecit abbas cistercii in introitu Boemorum coram generali synodo Basiliensi in loco congregationis. Sacrosancta synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata que in medio tui habens illum natum regem iudeorum quem dudum magi ab oriente venientes fideliter adoraverunt … — … ut per aliam viam reverterentur in regionem suam. Procidamus. Der Text bricht am Ende der Seite ab. Druck: Mansi 29, 1271–1280, hier bis 1276. Literatur: Allgemein Helmrath Basler Konzil, 353–372. – 20v leer.

21r–32v Johannes Stojković de Ragusa: Oratio de communione sub utraque specie. In nomine domini amen. Reverendissimi reverendique patres illustrissime princeps regum et principum universitatum atque communitatum ambasiatores oratoresque egregii utriusque iuris divini pariter et humani doctores … post valde utilem ac per necessariam exortacionem reverendi in Christo patris et domini mei singularissimi domini Cisterciensis … — … ea que fides predicat et affirmat atque rationes. Der Text bricht am Blattende ab. Druck: Mansi 29, 699–868, hier bis 714. Literatur: Kaeppeli Nr. 2617. Helmrath Basler Konzil, 353–372, bes. 360. A. Krchňák, De vita et operibus Ioannis de Ragusio, Rom 1960 (Lateranum Nova series 26,3-4), 60–64 Nr. 23. https://www.geschichtsquellen.de/werk/1846. Z. Strika, Johannes von Ragusa († 1443). Kirchen- und Konzilsbegriff in der Auseinandersetzung mit den Hussiten und Eugen IV. Augsburg 2000, 132–144. P. de Vooght, La confrontation des thèses hussites et romaines au concile de Bâle (Janvier-Avril 1433), in: Recherches de théologie ancienne et médiévale, 37 (1970), 97–137, 254–291, hier 104–120. http://antihus.eu/search.php.

33r–82r Johannes Stojković de Ragusa: Oratio de communione sub utraque specie. In nomine domini amen. Reverendissimi reverendique patres … post valde utilem ac per necessariam exortacionem … — … omnium adversariorum argumentacionum rivulos facile poterit desiccare ad laudem omnipotentis dei et exaltacionem fidei catholice. Et sic est finis positionis et responsionis magistri Johannis de Arragusio sacre theologie professoris ordinis fratrum predicatorum facte in sacro generali Basiliensi concilio ad dicta magistri Johannis de Rackisano Bohemi in articulo communionis sub utraque specie anno domini Mo CCCCo IIIo. Derselbe Text wie oben, hier vollständig. Zu Druck und Literatur siehe oben.

82r–111r Henricus Kalteisen: Oratio de libera praedicatione verbi dei. Patres et domini reverendissimi doctores prudentissimi incliti Boemie regni oratores egregii ceterique confratres mei preclarissimi in medio tam magnatorum tamque auditorii divinissimi locuturus renuit consolari anima mea … — … et quemadmodum in principio ita nunc in fine hec prescripta huius sacrosancte synodi offero correctioni quemadmodum extra locum concilii indesinenter me subieci alme matris mee universitatis Coloniensis determinationi et descisioni [!]. Druck: Mansi 29, 971–1044. Literatur: Kaeppeli Nr. 1783 (Hs. erwähnt). https://www.geschichtsquellen.de/werk/1713. http://antihus.eu/search.php. Helmrath Basler Konzil, 353–372, bes. 361. T. Prügl, Die Ekklesiologie Heinrich Kalteisens OP in der Auseinandersetzung mit dem Basler Konziliarismus : mit einem Textanhang, Paderborn 1995 (Veröffentlichungen des Grabmann-Institutes zur Erforschung der Mittelalterlichen Theologie und Philosophie N.F. 40), 64–84. P. de Vooght, La confrontation des thèses hussites (wie oben), 261–268.

111r–136v Henricus Kalteisen: Responsio ad replicam Ulrici Hussitae. Reverendissimi patres domini prestantissimi … et si iuxta sacri canonis veritatem omnia suis debet convenire temporibus … — … hec sunt que ego frater Henricus Kaldysen ordinis predicaorum … anno Mo CCCCo XXXIIIo in hebdomade penosa celerrime et obrupte collecta propter nimiam festinantiam Bohemorum ad recedendum. Ideo propitium requirit lectorem etc. Druck: Mansi 29, 1045–1104. Literatur wie oben.

136v–169v Johannes de Palomar: Oratio de civili dominio clericorum. Deus in adiutorium meum intende … [Ps 69,2]. Excelsus ille propheta David de quo scriptum novimus deum dixisse quod invenit hominem secundum cor suum … — … sepi aures tuas spinis et noli audire linguam nequam et ori tuo facito hostium [!] et seras auribus tuis [Sir 28,28]. Deo gracias. Expliciunt responsioes domini Johannis Polemar sacre pallacii apostolici causarum auditoris archidiaconi ecclesie Barcinonensis decretorum doctoris ad proposita magistri Petri Angelici heretici et qui fuit quartus articulus Boemorum facte in generali congregacione concilii Basiliensis anno domini Mo CCCCo XXXIII etc. Druck: Mansi 29, 1105–1168. Literatur: https://www.geschichtsquellen.de/werk/1700. http://antihus.eu/search.php. H. Santiago-Otero, Manuscritos de autores medievales hispanos 1 (Medievalia et Humanistica 3), Madrid 1987, 154f., 161. Helmrath Basler Konzil, 360–372, bes. 361. P. de Vooght, La confrontation des thèses hussites (wie oben), 272–283.

170r–225v Aegidius Carlerius: Oratio de punitione peccatorum publicorum. Collatio preambula posicioni pro veritate super punicione peccatorum moralium publicorum. Audistis reverendissimi patres … viri venerabilesque oratores famosi regni Bohemie profundam precelsam et veram posicionem de communione divinissime eucharistie … — … ut fulgebunt iusti et tamquam scintille … [Sap 3,7] quod nobis prestet in commune in cuius nomine congregati sumus dominus noster Ihesus Christus qui cum patre et spiritu sancto et imperium honor et gloria in secula seculorum. Amen Druck: Mansi 29, 868–972. Literatur: Rep. Font. 5, 127 (https://www.geschichtsquellen.de/werk/1630). http://antihus.eu/search.php. V. Doucet, Magister Aegidius Carlerii († 1472) eiusque quaestio de immaculata conceptione B. Mariae Virginis, in: Antonianum 5 (1930), 405–442, hier 415 Nr. 3. Helmrath Basler Konzil, 360–372, bes. 361. T. Sullivan, Parisian licentiates in theology a.D. 1373–1500. A biographical register, Leiden 2011 (Education and society in the Middle Ages and Renaissance 37), 2, 134–137. P. de Vooght, La confrontation des thèses hussites (wie oben), 120–137.

226r–253v Aegidius Carlerius: Responsio ad replicas Nicolai Taboritae. (226r–227r) Sequitur prefacio responsionem factam magistrum Egidium decanum cameracensem ad replicas articuli prefati factas per unum ex oratoribus Bohemorum etc. Prefacio responsionis ad replicas domini Nicolai unius ex oratoribus Boemorum. Nunc excrescit ignis in immensum patres reverendissimi et viri spectabiles humana solet industria aquam illi supereffundere … — … quod mihi ille prestare dignetur de cuius fontibus propheta nos in gaudio haurire pronunciat Ihesus Christus salvator qui cum patre et spirtu sancto est benedictus deus in secula seculorum. Amen. (227r–253v) Responsio magistri Egidii Carlerii decani cameracensis data coram patribus concilii in congregatione generali ad replicas domini Nicolai memorati. Cum replicas contra posicionem de punicione peccatorum publicorum pro veritate factam intueor … — … sed lege ewangelium deus Abraham. Der Text bricht am Ende der Seite ab. Druck: Mansi 30, 388–456, hier bis 449. Literatur: Rep. Font 5, 127 (https://www.geschichtsquellen.de/werk/1629). V. Doucet, Magister Aegidius Carlerii (wie oben), 416 Nr. 4. Weitere Literatur wie zuvor.


Abgekürzt zitierte Literatur

Aristoteles latinus Aristoteles Latinus, hrsg. von L. Minio-Paluello, C. Steel, G. Lacombe und G. Verbeke, Bruges, Leiden, Turnhout 1939– (Corpus philosophorum Medii Aevi I, 1–)
BBKL Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, begr. und hrsg. von F. W. Bautz, fortgef. von T. Bautz, Herzberg/Nordhausen 1975–
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Helmrath Basler Konzil J. Helmrath, Das Basler Konzil 1431–1449, Köln 1987 (Kölner Historische Abhandlungen 32)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Mansi G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962
Prange Vikarien W. Prange, Vikarien und Vikare in Lübeck bis zur Reformation, Lübeck 2003 (Veröffentlichungen zur Geschichte der Hansestadt Lübeck 40)
Schweitzer Bestände R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278
Spunar RAB P. Spunar, Repertorium auctorum Bohemorum provectum idearum post Universitatem Pragensem conditam illustrans, Bd. 1 und 2, Bratislava u. a. 1985 und 1995 (Studia Copernicana 25 und 35)
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
Weber Catalogus F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.