de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 2° 42
Die mittelalterlichen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck, beschrieben von Kerstin Schnabel (in Bearbeitung)
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Breviarium Lubecense

Pergament — 422 Bl. — 33 × 25 cm — Lübeck — 15. Jh., zweite Hälfte

Lagen: I+1 (3). 10 V (103). I+2 (107). 8 V (186)! IV (194). V (204). IV (212). V+1 (223). 4 V (263). III (269). 4 V (309) V–1 (318). 8 V (398). IV (406). V (416). I (418). I+1 (421). Reklamanten. Bleistiftfoliierung 1–421. Zählfehler: ein Bl. übersprungen, jetzt 150a. Starke Verfärbungen des Pergaments durch einen Wasserschaden. Gebrauchsspuren. Schriftraum: 24 × 17,5 cm. 39 liniierte Zeilen. Zwei Spalten. Hauptsächlich von einer Hand in Textualis geschrieben. Hand 2: 419ra–420rb Bastarda. Bl. 4ra D-Initiale und Bl. 224ra B-Initiale über sechs Zeilen. Buchstabenkörper und Binnenraumfüllung in roter und blauer Deckfarbenmalerei mit weißem Ornament. Hintergrundfüllung in Gold. Fleuronné entlang des Bundstegs. Bl. 108ra, 228va, 231vb, 234vb, 238ra, 242ra, 245rb, 250ra und 264va Initialen über fünf Zeilen. Buchstabenkörper in Gold, Feld- und Binnenraumfüllung in roter und blauer Deckfarbenmalerei mit weißem Ornament. Alternierend rote und blaue Lombarden über ein bis zwei Zeilen. Rubriziert.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit dunkelbraunem Lederüberzug, abgerieben und zerkratzt. Streicheisenlinien. Einzelstempel der Werkstatt "Hinrich Coster" (EBDB w000948): Blüte, Vierblatt: EBDB s001672. Ornamente, geometrische Punkte: EBDB s003655. Greif, steigend/springend: EBDB s005005. Schwan: EBDB s008628. Rosette mit zwei Blattkränzen: EBDB s009830. Blatt, Lindenblatt: EBDB s009831. Heilige, Paulus: EBDB s014592. Schrift, einzelne oder mehrere Wörter: EBDB s014586, EBDB s014584, EBDB s014585. Abdrücke und Löcher von Eck- und Kantenbeschlägen. Zwei nachgebildete Riemenschließen mit Fensterlagern, Haken und Gegenblechen. Am unteren Rand des HD mittig Spuren einer Kettenbefestigung. Fünf Doppelbünde, oben und unten einfache Kapitalbünde. Im unteren Bundfeld ein Signaturschild mit der Aufschrift Ms. theol. lat. 2° 42. Blattweiser aus rotem Leder auf Bl. 231, 234, 238, 242, 245, 250 und 270. Restauriert von Paul Peters, Eerbeek (NL) 1999. Leder am Rücken erneuert, Fehlstellen auf dem HD ergänzt. Bindung, Schließen und Vorsätze erneuert, Fehlstellen im Pergament ergänzt, Blätter gereinigt und geglättet. Restaurierungsbericht mit Zustandsfotos sowie Artefakte (Hanffäden, Metallstifte, Stroh, Papierreste, Bünde, Bestellzettel, Leder der Riemen, rotgefärbte Blattweiser aus Leder, Rückenleder) in Kiste 45 der Stadtbibliothek vorhanden.

Herkunft: Das Brevier entstand aller Wahrscheinlichkeit nach in Lübeck in der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts. — Es gehörte zum Buchbestand des Lübecker Doms, im Verzeichnis von Melle Nr. 350. — Im Zuge der Säkularisation 1806 in die Stadtbibliothek überführt. Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und nach Kriegsende in die UdSSR transportiert. 1998 aus Armenien (Bibliothek der Akademie der Wissenschaften in Eriwan) zurück. Eriwan-Nr. 472. Stempel der Stadtbibliothek auf fol. 4r. Auf Bl. 1r oben eine Altsignatur mit rotem Buntstift 13.

Weber Catalogus, 45–47. — Goncharova Tallin, VIII.

1r–420rb Breviarium Lubecense. Vollbrevier zum gesamten Jahreskreis mit allen Bestandteilen. Druck: VD16 B 8166.
(1ra–3vb) Kalendarium. Angegeben sind Goldene Zahl, Tagesbuchstaben (schwarz) und römische Tageszählung (rot) sowie die Zeitspannen der Nonen, Iden und Kalenden. Die Heiligenfeiertage entsprechen mit wenigen Ausnahmen denen der Diözese Lübeck.
(4ra–221ra) Proprium de tempore. Mit Ferialtagen. Dominica I in adventu domini. ›Capitulum‹. Deus pacis sanctificet vos per omnia ut integer spiritus vester et anima et corpus … [I Th 5,23] (7rb) ›Dominica secunda‹. (9va) ›Dominica tertia‹. (13vb) ›Dominica quarta‹. (17ra) ›In vigilia‹. (17rb) In festo nativitatis domini. (20va) ›De sancto Stephano‹. (22ra) ›De sancto Iohanne‹. (24va) ›De innocentibus‹. (26vb) ›De sancto Thoma‹. (30vb) ›De sancto Silvestro‹. (32rb) ›In circumcisione domini‹. (34rb) ›In octava sancti Stephani‹. (35va) ›In octava Iohannis ewangeliste‹. (36vb) ›In octava innocentum‹. (37vb) ›In vigilia epyphanie‹. (39ra) In epiphania domini. (49va) ›In octava epiphanie‹. (58va) ›Dominica infra octavam epyphanie‹. (59rb) ›Dominica prima post octavam epyphanie‹. (60ra) ›Dominica secunda‹. (60va) ›Dominica tertia‹. (61ra) ›Dominica quarta‹. (61va) ›Dominica quinta‹. (61vb) ›Dominica in septuagesima‹. (65ra) ›Dominica in sexagesima‹. (67vb) ›Dominica in La‹. (70ra) ›In capite ieiunii‹. (72ra) ›Dominica prima in XLa‹. (78rb) Dominica secunda. (83r) ›Dominica tercia‹. (88va) Dominica quarta. (94ra) ›Dominica in passione domini‹. (98vb) ›Dominica palmarum‹. (104va) ›In parascheve‹. (106ra) ›Sabbato‹. (108ra) Dominica resurrectionis domini. (113vb) ›In octava pasche‹. (115r) ›Dominica prima post pascha‹. (117va) ›Dominica secunda‹. (120rb) ›Dominica tertia‹. (122va) ›Dominica quarta‹. (124rb) ›Dominica quinta‹. (125ra) ›In diebus rogationum‹. (126ra) ›In vigilia ascensionis‹. (126rb) In ascensione domini. (128va) ›Dominica infra octavam‹. (130vb) ›In octava ascensionis‹. (131vb) ›In vigilia pentecostes‹. (137rb) ›In festo sancte trinitatis‹. (139vb) ›In festo corporis Christi‹. (142rb) ›Dominica infra octavam‹. (144ra) ›In octava corporis Christi‹. (144va–203va) Historiae AT. ›Hystoria regum‹. Antiphone, Responsorien und Versikel sowie Lectiones für die Zeit nach Pfingsten: Rg (145ra), Sap (160va), Ecl (165vb), Iob (167rb), Tb (171va), Idt (175vb), Est (179vb), Mcc (182va) und Propheten (193va). (203va–221ra) Dominica I–XXV. ›Dominica prima post trinitatis secundum Lucam‹. Lektiones, Antiphonae, Capitulum, Collecta, Capitula für die kleinen Horen und zweite Vesper für die Sonntage nach Pfingsten.
(221ra–223rb) ›In dedicatione ecclesie‹. – 223v leer.
(224ra–261ra) Psalterium feriatum cum canticis. Mit Invitatorien, Antiphonen, Versikeln, Hymnen und Capitula. Die Gliederung entspricht der biblischen Abfolge der Psalmen sowie deren liturgischer Achtteilung. (224ra) ›Invitatorium hyemale‹. Adoremus dominum qui fecit nos … CAO 1009. Ps 1–20. (227va) Hymnus AH 51 Nr. 24. (227va) Ps 21–25. (228va) ›Feria secunda‹. Ps 26–37. (231vb) ›Feria tercia‹. Ps 38–51. (234vb) ›Feria quarta‹. Ps 52–67. (237vb) Canticum Annae. Stegmüller RB 21g3. (238ra) ›Feria quinta‹. Ps 68–79. (241vb) ›Feria sexta‹. Ps 80–96. (245rb) Sabbato. Ps 97–108. (249ra) Canticum Moysis II. Stegmüller RB 21g6. (249vb) ›Dominicis diebus‹. Ps 109–113. (250vb) Hymnus AH 51 Nr. 34. (250vb) ›Feria secunda‹. Ps 114–116, 119, 120. (251ra) Hymnus AH 51 Nr. 35. (251rb) Ps 117. (251va) ›Ymnus ad primam‹. AH 51 Nr. 41. Ps 118,1–32. (251vb) Symbolum Athanasianum. (252rb) Antiphonae, Versus, Capitulum, Preces und Collectae. (253ra) ›Preces maiores‹. Ego dixi domine miserere mei. Sana animam meam quia peccavi tibi. Oremus pro omni gradu ecclesie: Sacerdotes tui induantur iusticia … — … Dominus vobiscum. (253va) ›Preces ad alias horas minores‹. Ego dixi domine miserere mei. Sana animam meam quia peccavi tibi. Convertere domine usque quo … — … Domine exaudi [Ps 101,2] Danach Psalme für die Tageshoren. (253va) ›Ympnus ad terciam‹. AH 50 Nr. 18. Ps 118,33–80. (254rb) ›Ympnus ad sextam‹. AH 50 Nr. 19. Ps 118,81–128. (255ra) ›Ympnus ad nonam‹. AH 50 Nr. 20. Ps 118,129–176. (255va) ›Feria tertia‹. Ps 121–125. (256ra) Hymnus AH 51 Nr. 36. (256ra) ›Feria quarta‹. Ps 126–130. (256va) Hymnus AH 51 Nr. 37. (256vb) ›Feria quinta‹. Ps 131–136. (257va) Hymnus AH 51 Nr. 38. (257va) ›Feria sexta‹. Ps 137–141. (258vb) Hymnus AH 51 Nr. 39. (258vb) ›Sabbato‹. Ps 143–147. (259vb) Hymnus AH 51 Nr. 40, 50 Nr. 7. (260ra) Laudespsalmen. Ps 148–150. (260rb) Canticum trium puerorum. Stegmüller RB 21g7. (260va) Canticum Zachariae. Stegmüller RB 21h1. (260va) Canticum Mariae virginis. Stegmüller RB 21h2. (260vb) Canticum Simeonis. Stegmüller RB 21h3. (260vb–261ra) ›Te deum laudamus‹. Vgl. CPL 650.
(261ra–261vb) Kyrie cum litaniis rogationibusque. ›Letania‹. In der Litanei werden abweichend vom gedruckten Lübecker Brevier (VD16 B 8166) zahlreiche weitere Heilige erwähnt, die sich auch im Kalendar finden.
(261vb–45ra) Officium defunctorum. (261vb–263rb) Vigiliae maiores. ›Incipiunt vigilie‹. Placebo domino in regione vivorum (CAO 4293) … — … quam semper optaverunt piis supplicationibus consequantur. (262ra–263ra) Lectiones. ›Lectio prima‹. Parce michi domine nichil enim sunt dies mei … — … neque consurget de sompno suo. Neun Lektionen mit Antiphonen, Responsorien, Psalmversen und Versikeln. (263ra–263vb) ›Incipiunt vigilie minores‹. Ne des alienis honorem tuum [Prv 5,9] … — … omnes enim vos filii lucis estis et filii diei. Neun Lektionen mit Responsorien und Versikeln. (264ra–264va) Collectae. Da quesumus domine ut anime famulorum tuorum sacerdotum … — … ad societatem civium supernorum.
(264va–269rb) Hymnarius. (264va) In adventu domini. ›Hic incipiunt ympni per annum‹. Conditor alme siderum … AH 51 Nr. 47. Ad completorium. AH 50 Nr. 8 Str. 2–8. (264vb) Ad laudes. AH 51 Nr. 49. In nativitate Christi. AH 50 Nr. 53 Str. 1–7 und AH 12 Nr. 184 Str. 6. (264vb–265ra) Ad completorium. AH 50 Nr. 26. (265ra) In epiphania domini. AH 50 Nr. 53 Str. 8, 9, 11, 13 und AH 12 Nr. 184 Str. 6. (265ra–b) Ad completorium. AH 51 Nr. 44. (265rb) In quadragesima. AH 51 Nr. 55. (265rb–va) Ad completorium. AH 51 Nr. 22. (265va) Ad laudes. AH 51 Nr. 57. In dominica oculi. AH 51 Nr. 58. (265va–b) Ad laudes. AH 51 Nr. 54. (265vb) In passione domini. AH 50 Nr. 67 Str. 1, 3–6, Str. 7 und 8 wie im Apparat. Ad laudes. AH 51 Nr. 72 in der Reihenfolge 1, 3, 2, 4–6. (265vb–266ra) ›In festo pasche ympnus‹. AH 51 Nr. 85. (266ra) Ad completorium. AH 51 Nr. 83. (266ra–b) De sancta cruce. AH 50 Nr. 223. (266rb) In ascensione domini. AH 50 Nr. 143. (266rb) Ad completorium. AH 51 Nr. 89 Str. 1–4, 6. (266va) De sancto spiritu. AH 50 Nr. 144. De corpore Christi. AH 50 Nr. 386. (266vb) Ad completorium. AH 50 Nr. 388. (266vb–267ra) De sancto Iohanne baptista. AH 50 Nr. 96 Str. 1–12, Str. 13 wie im Apparat. (267ra) De sancto Petro et Paulo. AH 51 Nr. 188. (267ra–b) De sancta Maria Magdalena. AH 51 Nr. 174. (267rb) De sancta Anna. Dies adest celebris in quo de … tenebris arma felicis Anna transit ad vite gaudia … — … cuius Anne per merita nobis eterna premia donec beata trinitas et in divisa unitas. De sancta Maria. AH 50 Nr. 72 ohne Str. 3, am Ende Doxologie Deo patri sit gloria …. (267rb–267va) In nativitate Mariae. AH 51 Nr. 125. (267va) De sancta Martha. AH 4 Nr. 378. (267va–b) De sancto Michaele. AH 50 Nr. 156. (267vb) De omnibus sanctis. AH 51 Nr. 130. De sancta Elisabeth. AH 52 Nr. 182. (267vb–268ra) De sancta Catharina. AH 52 Nr. 245 Str. 1–3, 5, 7, 8. (268ra) De apostolis. AH 51 Nr. 108. (268ra–b) De uno martyre. AH 51 Nr. 114. (268rb) De martyribus. AH 51 Nr. 112. De martyribus. AH 50 Nr. 153. (268rb–va) De uno confessore. AH 51 Nr. 118. (268va) De virginibus. AH 51 Nr. 121. De virginibus. AH 50 Nr. 21. (268va–b) In annuntiatione Mariae. AH 51 Nr. 123. Ad completorium. AH 27 Nr. 1081 Str. 4–6, 15. (268vb–269ra) In dedicatione ecclesiae. AH 51 Nr. 102. – 269rb–vb leer.
(270ra–401va) Proprium de sanctis. (270ra) In vigilia sancti Andreae. (272ra) ›De sancta Barbara‹. (274ra) ›De sancto Nicolao‹. (276va) ›In festo conceptionis‹. (278va) ›In octava Nicolai‹. (278vb) ›De sancta Lucia‹. (279va) ›In vigilia Thome‹. (280vb) ›De sancto Felice‹. (281rb) ›De sancto Marcello‹. (283rb) ›De sancto Prisca virgine‹. (283vb) ›De sancto Fabiano‹. (285ra) ›De sancta Agneta‹. (286ra) ›De sancto Vincentio‹. (286vb) ›In conversione sancti Pauli‹. (288rb) ›In octava Agnetis‹. (288va) ›In festo purificationis beate Marie‹. (291ra) ›De sancto Anschario‹. (292va) ›De sancta Agatha‹. (294ra) ›De sancta Agatha [!] [Dorothea]‹. (295vb) ›In octava sancti Blasii‹. (296rb) ›De sancto Valentino‹. (296va) ›In cathedra Petri‹. (297va) ›De sancto Mathia‹. (298rb) ›De sancto Gregorio‹. (299vb) ›De sancto Benedicto‹. ›In annunciatione Marie virginis‹. (301vb) ›De sancto Ambrosio‹. (304ra) ›Tyburcii et Valeriani‹. ›De sancto Georgio‹. (304va) ›De sancto Marco‹. (305ra) ›De sancto Vitale‹. (305rb) ›In festo Philippi et Iacobi‹. (306ra) ›Invencio sancte crucis‹. (307ra) ›De sancto Godehardo‹. (307va) ›Iohannis ante portam latinam‹. (307vb) ›De sancto Gordiano‹. (308ra) ›Nerei et Achillei‹. (308va) ›De sancto Servatio‹. ›In adventu reliquiarum et translatione sancti Nicolai‹. (310ra) ›De sancto Urbano‹. (310rb) ›Nicomedis‹. ›Marcellini et Petri‹. (310vb) ›Bonifacii et sociorum eius‹. (311ra) ›Primi et Feliciani‹. (311va) ›De sancto Barnaba‹. (312ra) ›Basilidis Cirini Naboris et Nazarii‹. (312rb) ›De sancto Vito‹. (313ra) ›Marci et Marcelliani‹. (312va) ›Gervasii et Prothasii‹. (313vb) ›Decem milium martirum‹. (314va) ›In vigilia Iohannis baptiste‹. (316ra) ›Iohannis et Pauli‹. (317vb) ›In vigilia Petri et Pauli‹. (320va) ›In commemoratione sancti Pauli‹. (322rb) ›In festo visitationis Marie virginis‹. (326vb) ›In octava apostolorum Petri et Pauli‹. (331vb) ›Processi et Martiniani‹. (332rb) ›Kyliani et sociorum eius‹. (332vb) ›Septem fratrum‹. (333vb) ›De sancta Margaretha‹. (334v) ›In divisione apostolorum‹. (335va) ›Praxedis virginis‹. (336ra) ›De sancta Maria Magdalena‹. (337vb) ›De sancta Brigida‹. (340ra) ›Appollinaris‹. (341va) ›De sancta Anna‹. (343va) ›De sancta Martha‹. (345rb) ›Felicis Simplicii‹. (345vb) ›Abdonn et Sennen‹. (346ra) ›Ad vincula Petri‹. (347rb) ›Stephani pape‹. (347va) ›Inventionis sancti Pauli [!]‹. (348rb) ›Oswaldi regis‹. (348va) ›Sixti Felicissimi et Agapiti et cetera‹. (349ra) ›Donati martiris‹. ›Ciriaci et sociorum eius‹. (349vb) ›In vigilia Laurentii‹. (351va) ›De sancto Tyburcio‹. (352ra) ›De sancto Ypolito‹. (352vb) ›In vigilia assumptionis Marie‹. (360vb) ›In octava assumptionis‹. (362ra) ›Tymothei et Symphoriani‹. (362rb) ›In vigilia Bartholomei apostoli‹. (362va) ›Ruffi martiris‹. ›Augustini confessoris‹. (364rb) ›Decollationis Iohannis‹. (366rb) ›Felicis et Adaucti martirum‹. (356va) ›Sixti Sinnicii Egidii‹. (367rb) ›In octava Iohannis‹. (367vb) ›In nativitate virginis Marie‹. (369vb) ›De sancto Gorgonio‹. (372ra) ›Prothi et Iacincti‹. (375ra) ›De exaltatione sancte crucis‹. (376vb) ›Nicodemo‹. (377ra) ›In octava nativitatis‹. (378ra) ›Lamberti martiris‹. ›In vigilia Mathei‹. (379va) ›Mauricii et sociorum eius‹. (380va) ›Cosme et Damiani‹. (381ra) ›De sancto Michaele‹. (383ra) ›De sancto Jeronimo‹. (384ra) ›De sancto Remigio‹. (384vb) ›Dyonisii et sociorum eius‹. (386ra) ›Kalixti pape‹. ›De sancto Luca ewangelista‹. (386vb) ›Undecim milium virginum‹. (387va) ›Severini confessoris‹. (387vb) ›Crispini et Crispiniani‹. (388rb) ›In vigilia Symonis et Iude‹. (389rb) ›In vigilia omnium sanctorum‹. (391ra) ›Eustachii et sociorum eius‹. (391rb) ›De sancto Cesarii‹. (392ra) ›De sancto Willehado episcopo‹. (392vb) ›De sancto Theodoro‹. (393ra) ›De sancto Martino abbatis‹. (394va) ›De sancto Brictio‹. (395ra) ›In octava Martini‹. (395vb) ›De sancta Elyzabeth‹. (397r) ›De sancta Cecilia‹. (398rb) ›De sancto Clemente‹. (399rb) ›Crisogoni martiris‹. (401va) ›De sancta Katherina‹.
(401va–403rb) ›In dedicatione ecclesie‹.
(403rb–418vb) Commune sanctorum. ›Hic incipit commune sanctorum‹. ›In vigilia apostoli‹. (405rb) ›De ewangelistis‹. (405vb) ›De uno martire‹. (408va) ›De pluribus martiribus‹. (412ra) ›De uno confessore et pontifice‹. (412vb) ›In festo unius confessoris non pontificis‹. (415ra) ›De pluribus confessoribus‹. (416va) ›De una virgine‹. (416vb) ›In festo unius virginis non martiris‹. (417rb–418vb) ›De pluribus virginibus‹.
(419ra–420rb) ›Suffragia‹. Nachgetragene Suffragia ›De sancta cruce‹, ›De domina nostra‹, ›De sancto Johanne baptista‹, ›De apostolis‹, ›De sancto Blasio‹, ›De sancto Nicolao‹ und ›Pro pace‹. – 420v–421v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
CAO R.-J. Hesbert, Corpus antiphonalium officii, Bd. 1–6, Rom 1963–1979 (Rerum ecclesiasticarum documenta. Series maior 7–12)
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Goncharova Tallin Tallin, Eesti Ajaloomuuseum (Tallin, Historical Museum), MS 237.1.228a (XIX.184; 24075), hrsg. von V. Goncharova, Ottawa 2008 (Veröffentlichungen mittelalterlicher Musikhandschriften 35)
Melle J. H. von Melle, Katalog der 1804 der Öffentlichen Bibliothek in Lübeck einverleibten lübeckischen Dom(Stifts-) Bibliothek, Lübeck 1804, Manuskript
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
VD16 Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, Online-Ressource: http://gateway-bayern.bib-bvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16
Weber Catalogus F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Nutzungshinweise)