Die mittelalterlichen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck, beschrieben von Kerstin Schnabel (in Bearbeitung)
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung (Vorläufige Beschreibung)

Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 2° 64

Theologische Sammelhandschrift

Papier — 364 Bl. — 31,5 × 22 cm — Erfurt — 15. Jh., Mitte

Wasserzeichen: Dreiberg, zweikonturige Stange mit Kreuz: WZIS DE5025-tl64_2, WZIS DE5025-tl64_5, WZIS DE5025-tl64_10, WZIS DE5025-tl64_13 (Variante von 1455), WZIS DE5025-tl64_138, WZIS DE5025-tl64_143 (Varianten von um 1457/1458), WZIS DE5025-tl64_233. Lagen: I+1 (3). 29 VI (352). VI+1 (364). Überwiegend mit Reklamanten, teilweise abgeschnitten. Zeitgenössische Tintenfoliierung von der Hand des Schreibers 1–354, ersetzt durch eine Bleistiftfoliierung 1–364. Beiliegend insgesamt drei Zettel, 21 × 15 cm, zwei zwischen Vorderdeckel und Buchblock, einer zwischen Bl. 360 und 361. Transkription von Zitaten und Versen von der Hand des Lübecker Bibliothekars Weber. Schriftraum: 23 × 13–14 cm. 42–47 Zeilen. Eine Spalte. Bl. 1r–3v und 361r–v mit zwei Spalten. Geschrieben von drei Händen in Bastarda. Hand 1: 4r–333r, Hand 2: 335r–348r, Hand 3: 1r–3v und 349r–364r. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rubriziert bis Bl. 311v.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit ehemals weißem Lederbezug. Streicheisenlinien. Einzelstempel der Werkstatt "###" (EBDB w###). ###: EBDB s###. Aus dieser Werkstatt stammt auch Ms. theol. lat. 2° 67. Auf dem VD die Aufschrift Tractatus mit schwarzer Tinte. Eck- und Kantenbeschläge. Zwei Hakenschließen mit Stiftlagern und Gegenblechen, die Lederriemen erneuert. Beschriftung auf dem oberen und unteren Buchschnitt mit der Signatur XV. Vier Doppelbünde. Oben und unten einfache Kapitalbünde. Rückenschild aus Papier, 4 × 5 cm, Aufschrift 80. Tractatus varii theologici. Chart. Darunter die Aufschrift direkt auf dem Leder Ff 5. Ein weiteres Rückenschild aus Papier, 2 × 3 cm, mit der heutigen Signatur.

Herkunft: Die Handschrift entstand in Erfurt in der Mitte des 15. Jahrhunderts. — Laut dem Besitzeintrag auf dem vorderen Innendeckel (Iste liber pertinet magistro Simoni de Homburch quem comparavit pro quinque florenis et in eo continentur tractatus subscripti similiter et sermones) gehörte die Handschrift dem Simon Batz de Homburg, der Syndicus in Lübeck war. Per Testament räumte er der Stadt Lübeck das Vorkaufsrecht für seine Bibliothek ein. Siehe dazu Schweitzer/Simon. Somit wurde die Handschrift Teil der Ratsbibliothek (Doppeladler mit weiß-rot geteiltem Brustschild auf Bl. 1 und 364) unter der Signatur XV (Bl. 1 sowie Unter- und Oberschnitt). — Im Jahr 1616 gingen die Bücher der Ratsbibliothek in den Besitz der neu gegründeten Stadtbibliothek über. Im Katalog des Johannes Kirchmann, Zugangsbuch der Stadtbibliothek Lübeck bis 1641 (Ms. Lub. 2° 682), 20v Nr. 52, unter dem Titel Diversi tractatus theologici verzeichnet. Weitere Altsignaturen: Ff 5 und II auf dem vorderen Innendeckel. Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek wurde der Band 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und kam nach dem Krieg in die Universitätsbibliothek Leipzig. 1965 per Fernleihe nach Lübeck übersandt. Bei Weber Catalogus, 97, der Vermerk Mit beiliegendem Fernleihschein über Fernleihe aus Leipzig, der jedoch nicht mehr enthalten ist. Dazu Schweitzer Bestände, 89–91 (91 Hs. erwähnt). Bei einer Revision 1983 aufgeführt (Nachtrag bei Weber Catalogus, Vorsatz verso). Stempel auf Fol. 4r Lübeckische Stadtbibliothek.

Schweitzer/Simon, 151–154. — Weber Catalogus, 97–123. — Schweitzer Bestände, 278.

VS, 1ra–3va Register. (VS) Inhaltsverzeichnis des Bandes. Viridarium clericorum 1 folio … — … Taxa sacre penitentiarie curie Romane 344. (1ra–2ra) Alphabetisches Register. Die Stichworte sind teilweise am Rand ausgewiesen. (2ra–b, 3rb–3va) Register zu den Bl. 140–210 bzw. 143v–214v nach der neuzeitlichen Zählung und erneut 169–210 sowie 280–315 (283–320). (2va–3ra) Kapitelregister zu Isidorus Hispalensis, De summo bono (43r–96v). – 3vb leer.

4r–20r Viridarium clericorum. ›Incipit viridarium clericorum‹. Cum non omnis vere sacerdos sit qui talis nominatur iuxta dictum beati Johannis Crisostomi … — … sed qualiter pro huiusmodi negligentiis satisfacere et penitere debeas reus et conscius in aliquo premissorum discreti et periti confessoris debes requirere consilium quantocius poteris. ›Explicit viridarium clericorum‹. Auch in Freiburg i. Br., UB, Hs. 97, 36r–54r (Freiburg 1,1, 77) und Basel, UB, A VII 42, 15r–59v (https://www.e-codices.unifr.ch/en/description/ubb/A-VII-0042/HAN). Verglichen mit dem Digitalisat dieser Hs. Der Anfang auch in Würzburg, UB, M. ch. q. 173, 197v–227v (Würzburg 4, 276) und M. ch. q. 158, 216r–219v (Würzburg 2,1, 22), jedoch mit abweichendem Textschluss. In der letztgenannten Hs. wird als Verfasser Jodocus Bonen genannt. Teiledition: W. Wattenbach, Aus Baseler Handschriften, in: Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit, N.F. 27 (1880), Sp. 137f. Literatur: Bloomfield 1156. Hamesse/Szyller Nr. 10075.

20r–26r Thomas de Aquino: Opusculum de articulis fidei et ecclesiae sacramentis. ›Sequitur tractatus de sacramentis et articulis fidei katholice editus ad sancto Thoma de Aquinis etc.Postulat a me vestra dilectio ut de articulis fidei et ecclesie sacramentis aliqua vobis compendiose pro memoriali transcriberem … — … surget corpus spirituale [I Cor 15,44]. Ad quam gloriam nos perducat pater et filius et spiritus sanctus. Amen. ›Explicit summa de articulis fidei et ecclesie sacramentis edita a frater Thoma de Aquino ordine fratrum predicatorum. Deo gracias‹. Edition: Sancti Thomae Aquinatis doctoris Angelici opera omnia …, Bd. 42, Rom 1979, 245–257. Literatur: Glorieux Répertoire 1, 101 Nr. 14eh. E. Meuthen, Thomas von Aquin auf den Provinzialkonzilien zu Mainz und Köln 1451 und 1452, in: Köln. Stadt und Bistum in Kirche und Reich des Mittelalters. Festschrift für Odilo Engels zum 65. Geburtstag, hrsg. von H. Vollrath und S. Weinfurter, Köln 1993 (Kölner historische Abhandlungen 39), 641–658.

26r–33v Richardus de Sancto Victore: De eruditione hominis interioris. Liber tertius. De triplici visione Danielis. ›Incipit tractatus Richardi de sancto Victore de visione Danielis et primo capitula in generali‹. (26r) Registrum capitulorum. De triplici vicio mutabilitatis … — … Quomodo mens cum in profundum malorum venerit sepe in desperacionem cadit etc. (26v–33v) ›Sequitur capitulum primum‹. Videbam in visione mea nocte … [Dan 7,2-4]. Videamus quid sit hoc mare magnum in quo Daniel propheta vidit hanc pugnam ventorum … — … et quid est quod bestiarum potestas auffertur nisi quod per in [!] visitantem gratiam viciorum tyrannide sopita regnum peccati destruitur. ›Deo gracias. Explicit Richardus de Sancto Victore de visione Danielis‹. Edition: PL 196, 1347–1366. Literatur: Sicard Iter victorinum, 789. Goy Richard von St. Viktor, 294 (Hs. erwähnt).

33v–42v Jacobus de Paradiso: Colloquium hominis ad animam suam. ›Colloquium hominis ad animam suam‹. Verbum secretum michi est ad te o sponsa summi regis filia … — … te conservante qui es via veritas et vita [Io 14,6] Ihesu Christe qui cum patre et spiritu sancto unus es deus per secula benedictus. Amen.Explicit colloquium hominis ad animam eximii doctoris Jacobi ordinis karthusiensis‹. Edition: J. Stoś, Jakuba z Paradyża – dwa traktaty o człowieku, Szczecin 2006, 223–254. Literatur: Meier Werke, 66f. Nr. 82 (Hs. genannt). Mertens, 37, 55, 121, 284 Nr. 82, 292 (Hs. genannt). Fijałek 2, 278f. Porębski Opuscula, 35 Nr. 4 (Hs. genannt).

43r–96v Isidorus Hispalensis: Sententiae. De summo bono. (43ra–vb) Tabula capitulorum. ›Tabula titulorum libri primi‹. De summo bono … — … De exitu seculi huius 66. Explicit tabula‹. (44r–96v) Textus. Summum bonum deus est quia incommutabilis est et corrumpi omnino non potest … — … quos miseros infirmis ex hac vita recipiat non quas celestis aula letificationes includat. ›Explicit liber sentenciarum beati Ysidori Spalensis episcopi alias dictus de summo bono‹. Im ersten Buch (44r–57v) finden sich 32 statt 31 Kapitel. Das zusätzliche Kapitel am Ende des Buches (56v–57v Penitentibus Iob exemplum primus exhibuit … — … ut ad vitam securius transeatur.) entspricht Buch 2, Kap. 17 aus De ecclesiasticis officiis des Isidorus Hispalensis. Druck: CC SL 113, 80–83. PL 83, 801–804. Literatur: CPL 1207. Díaz y Díaz Nr. 104. Im zweiten Buch (57v–74r) wurden in der Kapitelzählung die Nummern 17 und 38 übersprungen. Buch 3 beginnt 74v. Teilweise mit falschen roten Lombarden an den Kapitelanfängen trotz Vorgaben. Edition: CC SL 111. PL 83, 537–738. Literatur: CPL 1199. Bloomfield 5854. Díaz y Díaz Nr. 111.

97r–110r Jacobus de Paradiso: Igniculus devotionis. ›Sequitur igniculus devotionis etc. eximii doctoris Jacobi‹. Dormitavit anima mea pre tedio [Ps 118,28]. Vox est regi [!] prophete … — … qui est via veritas et vita per secula benedictus. Amen. ›Explicit igniculus devotionis‹. Edition: Porębski Opuscula, 88f. Nr. 112 (Hs. genannt); 436–475 (Text). Literatur: Meier Werke, 29f. Nr. 28 (Hs. genannt). Mertens, 38, 55, 121, 278 Nr. 28, 292 (Hs. genannt). Fijałek 2, 277f.

110v–121r Jacobus de Paradiso: De septem statibus mundi. Decumbens [!] olim super dulcissimum pectus Ihesum in cena eiusdem discipulus ille quam diligebat … — … quod est bravium superne vacationis divine speculationis ineffabilis trinitatis ad quod perducat nos Ihesus per secula benedictus. Amen. ›Et sic est finis huius‹. Literatur: Meier Werke, 57 Nr. 69 (Hs. genannt). Mertens, 55, 121, 282 Nr. 69. Fijałek 2, 235. Porębski Opuscula, 79f. Nr. 85. Stegmüller RB 3883 und Suppl.

121v–126r Jacobus de Paradiso: De statu securiore incedendi in hac vita. Istis nostris infaustis diebus in quibus habundavit iniquitas et refriguit caritas … — … hec salva pace et qua puta in veritate vera autem caritate scripsi. Anno domini currente 1450 domino Nicolao papa quinto auctorizante. ›Explicit tractatulus de statu securiori incedendi in hac vita‹. Literatur: Meier Werke, 40f. Nr. 41 (Hs. genannt). Mertens, 55, 121, 280 Nr. 41. Fijałek 2, 258f. Porębski Opuscula, 80f. Nr. 87 (Hs. genannt).

126r Tropus super 'Libera me domine'. Audi tellus audi magni maris nymbus … — … cum de malis fiet iudicium. Vgl. AH 49 Nr. 779. J. Ciglbauer, Habent sua fata libelli. Das Lübecker Troparium und mögliche musikalische Interessen des Simon Batz von Homburg, in: Archiv für Musikwissenschaft 73 (2016), 220–240 hier 230 (Hs. erwähnt).

126v–133v Johannes Gerson: Sermo habitus Massiliae coram Benedicto XIII papa. Benedic hereditati tue [Ps 27,9]. Sanctissime pater Benedicte benedic obsecramus … — … videas pacem super Iherusalem et nos tecum hic inchoative per graciam et beato complemento in futuro per gloriam prestante et qui est benedictus in secula seculorum. Amen. ›Et sic est finis huius collacionis facte coram domino apostolico‹. Edition: Glorieux Jean Gerson 5, 107–122 Nr. 214.

134r–143v Sermones. Bisher nicht nachgewiesen.
(134r–136r) Sermo de sacerdotio. Plorabant sacerdotes [Ioel 2,17]. Iohelis tercio et potest applicatri clero hic congregato. Status enim clericalis et maxime sacerdotalis est status dulcedinis electionis prefectionis
(136r–139r) ›Sequitur sermo de dedicatione‹. Ecce tabernaculum [Apc 21,3]. Verbis ingenio arescentibus non habentibus mentis aciem fantasmatibus obfuscatum
(139r–141v) Et tercia die nuptie [Io 2,1]. Et in ewangelio hodierno secundum quadrifariam diem scripture secundum nuptias intelligimus fore quadripertitas
(141v–143v) ›Sequitur alius sermo‹. Vox clamantis [Io 1,23]. Johannis primo et in ewangelio dominicali nostri sermonis exordio talis oritur

143v–147r Bernardus Claraevallensis: De ambitione clericorum. ›Incipit tractatus Bernhardi de ambicione clericorum. Im [!] prima parte epistularum ad Heynricum Senonensem archiepiscopum‹. Curritur in clero passim ab omni etate et ordine … — … in labore profecto daemonum erunt quod avertat a nobis. ›Explicit tractatus Bernhardi‹. Kompilation aus Texten Bernhards. Auch in Innsbruck, UB, Cod. 59, 246ra–248rb (Innsbruck UB 1, 182 mit weiteren Angaben) und Erfurt, UFB Erfurt/Gotha, CA 4° 150, 120r–124v (Erfurt, 411f.).

147r–v De ancillis clericorum. ›Sequitur de ancillis clericorum in quodam sermone in die visitationis‹. Utinam attenderent sui peccati gravitatem ancille clericorum … — … ne pereatis in eterne damnationis foveam scilicetque cadatis. Hec caute sunt dicenda ne scandalum generetur magis quam emenda. Sed debito loco et tempore prout spiritus sanctus inspiravit. Ebenfalls in Innsbruck, UB, Cod. 59, 248rb–vb (Innsbruck UB 1, 182).

147r–150v Henricus de Langenstein: Contra aemulos cleri. Honorabili ac notabili viro domino Iohanni de Lichtensthein magistro curie principis illustrissimi domini Alberti ducis Austrie … — … et sancti sapiensque et princeps oculus ioca spernit quotlibet horum. Amen. ›Explicit epistula contra emulos clerici. Deo gracias‹. Ebenfalls in den in Erfurt entstandenen Hss. Innsbruck, UB, Cod. 59, 248vb–250vb (Innsbruck UB 1, 182), Erfurt, UFB Erfurt/Gotha, CA 4° 148, 26r–30v (Erfurt, 409) und München, BSB, Clm 3586, 145r–148v (München BSB 3,3,1, 386). Edition: G. Sommerfeldt, Eine Streitschrift aus den letzten Lebensjahren des Professors Heinrich von Langenstein, in: Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Deutschen in Böhmen 45 [1906/07], 151–161. Literatur: Hohmann, 408 Nr. 80. Kreuzer Langenstein, 135.

150v–159r Bartholomaeus Rimbertinus: Sermones.
(150v–154v) ›Dominica decima quinta post festum sancte trinitatis. Sermo quem predicavit dominus episcopus Bartholomeus Coronensis episcopus Erfordie‹. Nonne anima [Mt 6,25] et in ewangelio hodierno duplicem esse escam humane anime trahitur
(154v–159r) ›In die exaltationis sancte crucis. Sermo quem predicavit dominus Bartholo. Coronensis episcopus‹. Dilectus quemadmodum [Ps 2,22] et ad propositum hodierne festivitatis hoc idem longe ante predixerat BalaamLiteratur: Kaeppeli 433 (Hs. genannt). CALMA 2, 51 Nr. 4 (Hs. genannt). L. Meier, De praedicatione dominicana sermonibus Capestranensibus Erfordiae parallela, in: Antonianum 29 (1954), 143–156, hier 154–156. L. Meier, Über den Zeugniswert der "Reportatio" in der Scholastik, in: Archiv für Kulturgeschichte 36 (1954), 1–8, hier 7.

159r–165v Gerardus Magnus: De locatione ecclesiarum. ›Magister Gerardus Grote est auctor sequentis‹. Queritur an quis possit locare sub annuo censu curam animarum aut regimen una cum provenientibus et redditibus ipsi cure debitis … — … et alii videant quem rogo ut videamus et vivamus. Amen. Edition: J. Clarisse, Over den geest en de denkwijze van Geert Groete (Groot, de Groot). Kenbaar uit zijne schriften, in: Achief voor kerkelijke geschiedensis inzonderheid van Nederland 8 (1837), 3–383, hier 119–152. Literatur: Tiecke, 158–160. 2VL 3, 266. van Dijk, 459f. (Hs. genannt). CALMA 4, 276 Nr. 7.

165v–170r Sermones.
(165v–167v) Adolescens tibi dico [Lc 7,14] scribitur Luce et sunt verba Ihesu Christi salvatoris. Cum enim deus per miseram animam peccatorem de morte culpe ad vitam gracie … Bisher nicht nachgewiesen.
(167v–169r) Siboto. Erat quidam regulus [Io 4,46] dicit beatus Gregorius. Reges sunt qui seipsos regere sciuntSchneyer 5, 411 Nr. 152.
(169r–170r) Ecce defunctus efferebatur [Lc 7,12] Luce 8 circa hunc defunctum quatuor per ordinem sunt dicenda sive facienda. Primo de mortis divisione … Auch in Uppsala, UB, C 338, 243r–245r (Uppsala 4, 218f.).

170r Registrum. ›Incipit dominus Alanus de arte predicandi‹. Signacio capitulorum libri sequentis. Capitulum primum prohemium libri … — … 13 de contemptu mundani timoris et appetitu superni. Unvollständiges Register zum Text des Alanus ab Insulis, 173r–214v, siehe unten.

170v–173r Sermones. Bisher nicht nachgewiesen.
(170v–172r) Accipite et manducate [I Cor 11,24]. Ita scripitur I Cor XI primitive et originaliter et in epistola presentis solempnitatis recitatur recitative
(172r–173r) ›De institutione sacramenti eukaristie‹. Magister quarto sententiarum distinctione 7 dicit: Sacramentum dominus instituit quoniam post typicum agnum dominus corpus et sanguinem suum discipulis in cena tradidit

173r–214v Alanus ab Insulis: De arte praedicandi. (173r–v) Registrum. ›Incipit dominus Alanus de arte predicandi‹. Signacio capitulorum libri sequentis. Capitulum primum prohemium libri … — … 49 De virginitate. (173v–214v) Textus. ›Sequitur capitulum primum prohemiale‹. Vidit Iacob scalam [Gn 28,12]. Scala ista est viri catholici profectus qui continetur ab inicio fidei usque ad consummacionem viri perfecti … — … et regni eius non erit finis [Lc 1,33] cuius regni nos participes faciat Ihesus Cristus qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat deus. ›Explicit summa magistri Alani monachi de arte predicandi‹. Am Anfang mit Abweichungen von der Kapiteleinteilung im Druck, daher hier 49 Kapitel, wobei das letzte Kapitel fehlt. Kleinere Abweichungen im Text. Druck: PL 210, 109C–195D. Literatur: Bloomfield 6457. CALMA 1, 96 Nr. 2. Caplan Hand-list, 36 Nr. 215. Glorieux Faculté, 71 Nr. 12l. Lage Alain de Lille, 179 (Hs. genannt). Stegmüller RB 951.

214v–215v Henricus Zolter: Articuli contra cruorem miraculosum in Wilsnack asservatum. ›Articuli 30 oblati episcopo Havelburgensi per dominos doctores in theologia magistrum Heynricum Toke et magistrum Heynricum Zalterii nomine archiepiscopi Magdeburgensis‹. In opido vestro Welsenach illicita fieri perhibentur in opere sermone et fictis ac fallacibus signis … — … 7o in quo loco eo quod Welsenach ad hec pertractanda non est locus aptus. Druck: Breest, 297–300. Literatur: Ziesak, 115 (Hs. genannt). Ziesak Bestandsaufnahme, 240. (Hs. genannt). Zumkeller, 177 Nr. 369. Meier Wilsnack (Hs. mehrfach genannt). Kleineidam 1, 276–279. Breest, 204–208.

215v–218v Matthias Doering: Determinatio de sanguine Christi contra Johannem Hus. Sic siquidem detrectans singulari odio exardescens in locum Welsenacensem … — … ad sapientes et potentes remitto. ›Ad laudem omnipotentis dei in secula seculorum benedicti amen hec et quecumque per me scripta vigore protestantium katholicorum submitto piis et benevolis correctionibus‹. Literatur: Ziesak Bestandsaufnahme, 220f. (Hs. genannt). Ziesak, 99f. (Hs. genannt). Kleineidam 1, 149. Breest, 202, 211–213. P. Weigel, Ordensreform und Konziliarismus. Der Franziskanerprovinzial Matthias Döring (1427–1461), Frankfurt/M. 2005 (Jenaer Beiträge zur Geschichte 7), 367f. Nr. 92. 2VL 10, 1171–1178.

218v–222v Johannes Kannemann: Responsiones sive Declarationes super quaestionibus magistri Henrici Token contra locum Wilsnacensem. ›Sequitur scriptum magistri Johannis Kannemann doctoris theologie ordinis minorum‹. Questio prima. Utrum sacramentum nullam habens in se alienam transmutationis formam iam quasi vetustate consumptum debeat diucius servari et totaliter permitti perire de seipso … — … maxima sollicitudine precavenda. Idem habetur ex epistola Cyrilli missa maxima dyocesis Anthiocena que habetur capitulo sequenti vide tamen ibidem notatis. Literatur: Ziesak, 58 und 111 Nr. 25 (Hs. genannt). Ziesak Bestandsaufnahme, 234f. (Hs. genannt). 2VL 4, 983–986, hier 983f.; 10, 1171–1178. P. Weigel, Ordensreform und Konziliarismus (wie oben), 371f. Nr. 97 (Hs. genannt). Mohan, 469. Meier Wilsnack, 57 mit Anm. 17 (Hs. genannt). Meier Barfüßerschule, 23f., 53f. Breest, 214f., 248–250. L. Oliger, Johannes Kannemann, ein deutscher Franziskaner aus dem 15. Jahrhundert, in: Franziskanische Studien 5 (1918), 39–67, hier 48f. Kleineidam 1, 303f. C. Zika, Hosts, processions and pilgrimages. Controlling the sacred in fifteenth-century Germany, in: Past and Present 118 (1988), 25–64. C. Zika, Exorcising our demons. Magic, witchcraft, and visual culture in early modern Europe, Leiden, Boston 2003 (Studies in medieval and reformation thought 91), 188f.

222v–225r Matthias Doering: Epistola super Wilsnack. ›Factum fratris Mathei ordinis minorum minister Saxonum‹. Cum per unanimem consensum venerabilium dominorum doctorum in faculate theologica Erfordensi regencium actu videlicet N et N etc. placuisse ad requestam magistri Hinrici Taken … — … bene informationibus indigentibus. Hec per modum conflati dixerim sine preiudicio cuiuscumque aliter sentire volentis etc. Literatur: Ziesak, 101 (Hs. genannt). Ziesak Bestandsaufnahme, 221f. (Hs. genannt). Weigel, Ordensreform und Konziliarismus (wie oben), 372 Nr. 99 (Hs. genannt). Meier Wilsnack, 57 mit Anm. 20 (Hs. genannt). Breest, 250. Mohan, 82. Kleineidam 1, 151.

225r–230r Determinatio facultatis theologicae universitatis Erfordensis super dubiis Henrici Toke de cruoribus in Wilsnack. ›Anno domini 1426 [!]‹. [S]uper dubiis circa sacramentum quod dicitur esse in Wilsnack et sacer sangwis sive cruor appellatur per inferius annotatis consulta facultas theoloyca studii Erfordensis per ordinem ut sequitur post tytulos ad ea respondere decrevit … — … sua gratia tueri dignetur in longaevum. Erfordie datum ipso die beatorum Cosme et Damiani martyrum sub facultatis nostre sigillo. ›Anno domini 1426 [!] magistri theoloyce facultatis studii Erfordensis‹. Literatur: Ziesak, 57f. und 102f. (Hs. genannt). Ziesak Bestandsaufnahme, 222f (Hs. genannt). Meier Wilsnack, 57 Anm. 19 (Hs. genannt). Kleineidam 1, 148–150. Breest, 217–224 und 300f. (Abdruck der 14 Fragen dt. und lat.). 2VL 10, 1171–1178.

230r–234r Johannes de Frankfordia: Quaestio de daemonibus coercendis. Queritur utrum potestas cohercendi demones fieri possit per caracteres figuras aut verborum prolaciones … — … nulle dimitterent quod non faciunt ymaginancia multum facit in istis etc. etc. Druck: J. Hansen, Quellen und Untersuchungen zur Geschichte des Hexenwahns und der Hexenverfolgung im Mittelalter, Bonn 1901, 71–82 Nr. 15. Literatur: Meier Werke, 86 Nr. 123. 2VL 4, 599–603.

234r–238v Dialogus inter Christum et Cain. ›Incipit dyalogus inter Christum et Cayn‹. Descendit prius ad inferiores partes terre [Eph 4,9]. Cum dominus Ihesus nostre redemptionis opere in cruce consumato … — … et illos alios dampnatos in eternis miseriis et tenebris dereliquit etc. Deo gracia. ›Explicit dyalogus inter Christum et Cayn‹. Druck: P. G. Schmidt, Altercacio Cayn cum Christo. Ein Streitgespräch über die Ewigkeit der Höllenstrafen im Kontext des Descensus ad inferos, in: Sprache und Recht. Beiträge zur Kulturgeschichte des Mittelalters. Festschrift für R. Schmidt-Wiegand, hrsg. von K. Hauck u.a., Berlin 1986, 722–741. Literatur: Cardelle Dialoge, 301–303 Nr. R3 (303 Hs. genannt). Meier Werke, 83 Nr. 100 (Hs. genannt). Schneyer/Hödl: Gottschalcus Hollen de Meppen Nr. 78.

238v Sententiae. Quod sibi quisque serit presentis tempore vite … Walther II 26042. ›De spe et timore.Si sine spe timor est mox desperacio torquet … 3 Verse.

238v–252r Ps.-Bernardus Claraevallensis, Ps.-Hugo de Sancto Victore: Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis (Tractatus de interiori homine). ›Incipiunt meditaciones sive soliloquium beati Bernardi‹. Multi multa sciunt et seipsos nesciunt alios inspiciunt et seipsos deserunt … — … per tenebras huius vite videas ortum surgentis amore et videas etiam meridiem solem iusticie in quo sponsum cum sponsa perspicies unum eundemque dominum glorie qui vivit et regnat cum deo patre et filio in unitate spiritus sancti deus per omnia secula seculorum. Amen. ›Expliciunt meditationes beati Bernardi‹. Auch in Ms. theol. lat. 2° 106, 50ra–56va, unvollstängig in Ms. theol. lat. 2° 90, 169rb–174ra. Druck: PL 184, 485–508. Literatur: Bloomfield 3126 und Suppl. Glorieux Pour revaloriser Migne, 71. 2VL 1, 754–762, hier 758. Janauschek, VII Nr. 47. R. Bultot, Les "Meditationes" Pseudo-Bernardines sur la connaissance de la condition humaine, in: Sacris Erudiri 15 (1964), 256–291 und 16 (1965), 425–427.

252v–258r Jacobus de Paradiso: De reformatione claustrorum. ›Formula de more religiones ab observancia lapsas reformandi‹. Quia teste ore veritatis mundo in senium vergente caritas multorum refriguit cum cupiditas que venenum est caritatis vitium dietim sumpsit incrementa … — … pingwiora pro presenti legentibus propinare. (258r) Nota de religione reformata. Ad reformatam religionem licet plura sint pertinencia … — … confessiones ad minus ter in ebdomada integraliter sunt discreto confessori faciende in ceteris sobrie pie iusteque vivendum. Deo gracias. Der angehängte Zusatz auch in Berlin, SBBPK, Theol. lat. fol. 710, 355r (Berlin 2,2, 258), mit einer Erweiterung auch in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 309 Helmst., 135rb–va (Wolfenbüttel Helmst. 2, ##). Edition: Porębski Wybór, 86–101 (85 Hs. genannt). K. Fostyak, Der Kartäuser Jakob von Paradies (1381–1465) und seine Schriften zur monastischen Reform, Münster 2019 (Beiträge zur Geschichte des alten Mönchtums und des Benediktinertums N.F. II/1). Literatur: Meier Werke, 53f. Nr. 63 (Hs. genannt). Mertens, 282 Nr. 63. Mertens Streit, 733, 743, 747f. Fijałek 2, 225f. Porębski Opuscula, 75 Nr. 74 (Hs. genannt). Bloomfield 4735.

258v–263v Jacobus de Paradiso: Solutio quorundam dubiorum de potestate ligandi atque solvendi Cartusiensium. Ad requisicionem quorundam devotorum religiosorum precipue sacre Carthusiensis religionis consciencias suas servare cupiencium … — … recursum ad apostolicam sedem. Literatur: Meier Werke, 16f. Nr. 5 (Hs. genannt). Mertens, 39. Fijałek 2, 230. Porębski Opuscula, 123 Nr. 133 (Hs. genannt).

263v–268r Jacobus de Paradiso: De approbatione et confirmatione statutorum ordinis Cartusiensis. ›Sequitur de approbatione religionis Carthusiensis statutorum eius per sedem apostolicam‹. Ad faciendam fidem indubitatam omnibus hesitantibus de approbatione … — … sicque repositam tibi coronam in arciori tua conversacione securius expectabis quam se diligentibus promisit daturum Ihesus Christus in secula benedictus. Amen etc. (267r–268r) ›Sunt hec data sub correctione sancte matris ecclesie et omnium maiorum meorum sanius sentientium. Insignis probitatis religionis Carthusiensis‹. Tu sancte Romane ecclesie filia … — … celle sollicita fueris observatrix. ›Et sic est finis‹. Literatur: Meier Werke, 13 Nr. 2 (Hs. genannt). Mertens, 40, 276. Fijałek 2, 230. Porębski Opuscula, 41 Nr. 13 (Hs. genannt).

268r–283r Matthaeus de Cracovia: De puritate conscientiae. ›Incipit libellus de puritate et consciencia cordis‹. Quoniam fundamentum et ianua virtutum … — … et saciabor cum apparuit gloria tua. Ad quam nos perducat ipse deus qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen. ›Explicit libellus bonus de puritate et consciencia cordis mundi editus a reverendo magistro Thoma de Aquino sacre theologie professore‹. Am Rand: Mathia de Cracovia quia non videtur esse stilus beati Thome. Edition: M. z Krakowa Opuscula theologica, 248–292. Busa S. Thomae Aquinatis opera 7, 577–582. Literatur: Bloomfield 4945 und Suppl. Glorieux Répertoire 14fg, 305dn. 2VL 6, 172–182, hier 176f. Distelbrink Nr. 92. Nuding Matthäus von Krakau, 31–33, 255. Beifuss Matthäus von Krakau, 38–42. Michaud-Quantin, 79f. Mohan, 361.

283r–306v Jacobus de Paradiso: De actionibus humanis. Cum in huius seculi perituri latissima amplitudine quelibet res ad aliquas actiones … — … qui alias esset veniale peccatum ut verbum ociosum causa recreacionis etc. ›Explicit tractatus de actibus humanis‹. Edition: Porębski Opuscula, 175–248 (37 Nr. 10 Hs. genannt). Literatur: Meier Werke, 23 Nr. 18 (Hs. genannt). Mertens, 40, 277 Nr. 18. Fijałek 2, 266f.

306v–320v Jacobus de Paradiso: De duabus civitatibus Hierusalem et Babylon et earum civibus. Rebecca concors [!] fidei et benedictorum sancti Isaac patriarche post conceptionem sentiens geminos in utero suo se mutuo collidentes … — … vitam eternam habebunt ad quam tam actorem quam pium lectorem perducat ille qui est via veritas et vita Ihesus Christus per secula benedictus Amen. ›Anno Domini 1455 auctorisante domino Nicolao papa quinto‹. Literatur: Meier Werke, 56f. Nr. 68 (Hs. genannt). Mertens, 42. Fijałek 2, 261. Porębski Opuscula, 57 Nr. 41 (Hs. genannt). Bloomfield 5108.

321r–333r Guillermus Alvernus: Summa de virtutibus et vitiis. De moribus. Excerptum. ›Incipit tractatus de laudibus humilitatis ex summa virtutum Wilhelmus Parisiensis‹. [P]ost paupertatis laudes merito sequuntur laudes humilitatis … — … et quanto maior es humilia te in omnibus et post pauca deus ab humilibus honoratur. Hucusque promunt etc. Druck: GW 11862, CLXXVv–CLXXXIIIv. Literatur: Glorieux Répertoire Nr. 141j. CALMA 4, 583 Nr. 27. Autour de Guillaume d'Auvergne (+ 1249). Études réunis par F. Morenzoni et J.-Y. Tilliette, Turnhout 2005 (Bibliothèque d'histoire culturelle du Moyen Âge 2). – 333v–334v leer.

335r–339r Anselmus Cantuariensis: Orationes et meditationes. Compilatio. (335r–336r) Meditatio XXI. [E]ya nunc homuncio fuge paululum occupationes tuas absconde te modicum a tumultuosis cogitationibus tuis … — … qui est trinus et unus deus benedictus in secula. Teile auch im Proslogion. PL 158, 814–820. (336r) Oratio IX. Omnipotens deus et misericors pater et bone domine miserere mihi peccatori. Da mihi veniam peccatorum meorum … — … tua semper sola voluntas. PL 158, 876. (336r–339r) Ps.-Augustinus: De contritione cordis. Cap. I–IX. Cogitemus ergo quam brevis sit vita nostra … — … ubi tormenta peccata nunquam delebunt sed peccata tormenta super me tenebunt etc. est finis deo laus amen. Teile aus den Meditationes und Orationes des Anselmus. PL 40, 943–948. Literatur: CALMA 1, 290f. Nr. 14. Kurz 5/1, 187. Wilmart, 616. – 339v leer.

340r–348r Canones poenitentiales. [I]ncendisti domum sponte aut nolens aut quia inimicus tuus erat. Si sponte VII annos aut V peniteas et catenam per agas … — … quarto anno II f. lacticinium et III f. carnes comedat et IIII. Der Text bricht ab. – 348v leer.

349r–351r Casus papales et taxae litterarum sacrae poenitentiariae. ›Casus papales et taxe litterarum sacre primarie curie Romane‹. Pro confessionali ad quinque annos II grossi papales cum dimidis. Pro confessionali perpetuo pro uno solo xvi grossi papales … — … ad aliud monasterium ad ordinem parem aut artiorem constat VII gr. etc. Vgl. W. Müller, Die Gebühren der päpstlichen Pönitentiarie (1338–1569), in: QFIAB 78 (1998), 189–261, hier 238–249. – 351v–356r leer.

356v–358r Canones poenitentiales. [S]ciendum est quod mensuram temporis in agenda penitentia non satis prefigunt canones pro unoquoque crimine … — … nota qualiter imponitur solempnis penitencia vide l. di. in capite.

358r–v Ps.-Bonaventura: De modo audiendi confessiones. Qui facit veritatem [Io 3,20]. Ex hoc verbo sacerdos qui Malachie II angelus domini exercituum dicitur intelligat … — … et iusticiam iusti aufertis ab eo. Nur das erste Kapitel. Druck: GW 4648, CXLVvb–CXLVIrb. Literatur: Diestelbrink Nr. 77.

358v–359r Burchardus Wormaciensis: Decretum. Lib. 19, cap. 2–3. De poenitentia. ›Ex dictis Augustini‹. Presbyteri ammonere debent plebem sibi subiectam ut omnis qui se sensit … — … et ad te per condignam satisfactionem revertantur. Druck: PL 140, 949f. Literatur: CALMA 2, 521 Nr. 1.

359r–360r Henricus de Segusio: Summa aurea super titulis decretalium. Lib. 5. De poenitentia et remissionibus. Excerptum. ›Hostiensis tytulus de penitentia‹. Que interrogationes habent fieri ab audiente confessionem dicunt quod confessionem non interrogare … Primo tamen stet sacerdos in genere et secundum quod expedire videbit descendat ad specialia. De superbia igitur sic inquirere potest … — … vel verbum ociosum pro aliqua muliere habenda. Hec Hostiensis‹. Gegenüber dem Druck verkürzt. Druck: Henrici de Segusio cardinalis Hostiensis Summa aurea …, Basel 1573, Sp. 1435–1438. (VD16 H 2165).

360r–v De decem praeceptis. ›Deinde de decem preceptis‹. De primo scilicet unum cole deum. An numquam dubitaverit in 12 articulis fidei an crediderit articolos fidei tamquam de divinitate quam humanitate Christi … — … De 10o si luxuriosas cogitantes revolvebat in mente aliqui cum consensu aliqui sine.

360v Hugo Argentinensis: Compendium theologicae veritatis. Lib. 3, cap. 30–34. ›Ex compendio theologice veritatis lib. III cap. XXIIII …Peccata cordis sunt hec. Cogitatio delectatio consensus desiderium mali … — … ignorantes non instruere afflictos non consulari admonicionibus non acquiescere. Hec ex compendio veritatis. Druck: Bonaventurae opera Peltier 8, 146f. Literatur: RETM, H2430. Bloomfield 6399. Stegmüller RS 368. Mohan, 485. Distelbrink Nr. 75. Kaeppeli Nr. 1982. G. Steer, Hugo Ripelin von Straßburg. Zur Rezeptions- und Wirkungsgeschichte des ‘Compendium theologicae veritatis’ im deutschen Spätmittelalter, Tübingen 1981 (Texte und Textgeschichte 2). 2VL 4, 252–266.

361ra–361v Versus. ›Hic est ordo in confessionibus‹. Sensus mor precep opus et sacra dona fides octo … Vgl. danach Walther I 18868. Septem peccata mortalia. Walther I 11192. Decem praecepta. Sunt precepta decem Moysi que contulit almus … 5 Verse. De septem operibus misericordiae. Walther I 20271. Septem sacramenta. Locio crisma caro dolor … Septem dona spiritus sancti. Sap intell con for … Est deus unus eternus peccata remittens … 4 Verse. Octo beatitudines. Sis pauper mitis … Vgl. Walther II 29754a. Walther I 2821. Novem aliena peccata. Walther I 9990. Peccata in spiritum sanctum. Walther I 9552. Contra naturam. Propria mollicies extra speciem … 3 Verse. Casus papeles. Walther I 13351. Casus episcopales. Walther I 15482. Virtutes theologicae. Walther I 18271. Im Anschluss Notae.

362r De honestate et vita clericorum. Honestas clericorum in duobus consistit ut sint ornati interius et exterius … — … ex cupiditate lusit et si tunc amisit non potest repetere si lucratus est tenetur restituere.

362v–363r Quaestio. Utrum liceat servitorem dei adorando deum in ecclesia spaciari … — … et precipue mundanorum ac fori cuiuscumque tumultum et reliqua eiusdem dignitatis. Auch in Berlin, SBBPK, Theol. Lat. Qu. 348, 156v (Berlin 1,2, 179).

363v–364r De arbore virtutum et vitiorum. Castitas. Qui fugit incestum dyadema meretur honestum … — … Luxuria. Servio sic veneri quod honestus nolo teneri. Druck: K. Langosch, Arbores virtutum et viciorum, in: Studien zur lateinischen Dichtung des Mittelalters. Ehrengabe für K. Strecker zum 4. September 1931, hrsg. von W. Stach und H. Walther, Dresden 1931, 117–131, hier 121–127. – 364v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Beifuss Matthäus von Krakau H. Beifuss, Matthäus von Krakau. Ein Vorreformator und die deutschsprachigen Bearbeitungen seines Eucharistietraktates. Edition und geistesgeschichtliche Einordnung, Hamburg 2012 (Schriften zur Mediävistik 21)
Berlin 1,2 Die theologischen lateinischen Handschriften in Quarto der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Bd. 2: Ms. theol. lat. qu. 267–378, beschrieben von G. Achten, Wiesbaden 1984 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften 1,2)
Berlin 2,2 Die theologischen lateinischen Handschriften in Folio der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Bd. 2: Ms. theol. lat. fol. 598–737, beschrieben von P. J. Becker u. T. Brandis, Wiesbaden 1985 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften 2,2)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Peltier S. R. E. Cardinalis S. Bonaventurae ex ordine minorum episcopi Albanensis eximii ecclesiae doctoris opera omnia … cura et studio A. C. Peltier, Bd. 1–15, Paris 1864–1871
Breest E. Breest, Das Wunderblut von Wilsnack (1383–1552). Quellenmäßige Darstellung seiner Geschichte, in: Märkische Forschungen 16 (1881), 131–302
Busa S. Thomae Aquinatis opera S. Thomae Aquinatis opera omnia, ut sunt in indice thomistico additis 61 scriptis ex aliis medii aevi auctoribus, hrsg. von R. Busa, Bd. 1–7, Stuttgart 1980 (Index Thomisticus. Supplementum)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
Caplan Hand-list H. Caplan, Mediaeval "Artes praedicandi". A Hand-list, Ithaca u. a. 1934 (Cornell Studies in Classical Philology 24)
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
Díaz y Díaz M. C. Díaz y Díaz, Index scriptorum Latinorum medii aevi Hispanorum, Madrid 1959 (Acta Salmanticensia. Filosofia y Letras 13.1–2)
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Erfurt Beschreibendes Verzeichniss der amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt, bearb. und hrsg. mit einem Vorwort über Amplonius und die Geschichte seiner Sammlung von W. Schum, Berlin 1887
Fijałek J. Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i uniwersytet Krakowski w okresie soboru Bazylejskiego, 2 Bde., Kraków 1900
Freiburg 1,1 Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau, Bd. 1: Hs.1–230, beschrieben von W. Hagenmaier, Wiesbaden 1974 (Kataloge der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau 1,1)
Glorieux Faculté P. Glorieux, La Faculté des Arts et ses maîtres au XIIIe siècle, Paris 1971 (Études de philosophie médiévale 59)
Glorieux Jean Gerson Jean Gerson, Œuvres complètes, Bd. 1–10, hrsg. von P. Glorieux, Paris 1960–1973
Glorieux Pour revaloriser Migne P. Glorieux, Pour revaloriser Migne. Tables rectificatives, Lille 1952 (Mélanges de science religieuse; Année 9: Cahier supplémentaire)
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
Goy Richard von St. Viktor R. Goy, Die handschriftliche Überlieferung der Werke Richards von St. Viktor im Mittelalter, Turnhout 2005 (Bibliotheca Victorina 18)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Hohmann T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426
Innsbruck UB W. Neuhauser, Katalog der Handschriften der Universitätsbibliothek Innsbruck, Bd. 1–5, Wien 1987–2008 (Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Denkschriften 192, 214, 271, 327 = Veröffentlichungen der Kommission für Schrift- und Buchwesen des Mittelalters 2; 4, 1–5)
Janauschek L. Janauschek, Bibliographia Bernardina, Wien 1891, ND Hildesheim 1959
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Kleineidam E. Kleineidam, Universitas studii Erffordensis, Bd. 1–3, Leipzig 21992–1997 (Erfurter theologische Studien 14, 22, 42)
Kreuzer Langenstein G. Kreuzer, Heinrich von Langenstein. Studien zur Biographie und zu den Schismatraktaten unter besonderer Berücksichtigung der Epistola pacis und der Epistola concilii pacis, Paderborn 1987 (Quellen und Forschungen aus dem Gebiet der Geschichte, N.F. 6)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Lage Alain de Lille G. Raynaud de Lage, Alain de Lille. Poète du XIIe siècle, Montreal 1951 (Publications de l'Institut d'Études Médiévales 12)
M. z Krakowa Opuscula theologica M. z Krakowa, Opuscula theologica. Dotyczace spowiedzi i komunii, hrsg. von W. Seńko und A. L. Szafrański, Warschau 1974 (Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 2,1)
Meier Barfüßerschule L. Meier, Die Barfüßerschule zu Erfurt, Münster/Westf. 1958 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 38,2)
Meier Werke L. Meier, Die Werke der Erfurter Kartäusers Jakob von Jüterbog in ihrer handschriftlichen Überlieferung, Münster/Westf. 1955 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 37,5)
Meier Wilsnack L. Meier, Wilsnack als Spiegel deutscher Vorreformation, in: Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte 3 (1951), 53–69
Mertens D. Mertens, Iacobus Carthusiensis. Untersuchungen zur Rezeption der Werke des Kartäusers Jakob von Paradies (1381–1465), Göttingen 1976 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 50 = Studien zur Germania Sacra 13)
Mertens Streit D. Mertens, Der Streit um den Bursfelder Liber ordinarius, in: Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige 86 (1975), 728–760
Michaud-Quantin P. Michaud-Quantin, Sommes de casuistique et manuels de confession au Moyen Âge (XIIe–XVIe siècles), Louvain, Lille, Montréal 1962 (Analecta mediaevalia Namurcensia 13)
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
München BSB 3,3,1 Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd. 3,3,1: Die Handschriften aus Augsburger Bibliotheken, Bd. 1: Stadtbibliothek, Clm 3501–3661, beschrieben von E. Rauner, Wiesbaden 2007 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 3,3,1)
Nuding Matthäus von Krakau M. Nuding, Matthäus von Krakau, Theologe, Politiker, Kirchenreformer in Krakau, Prag und Heidelberg zur Zeit des Großen Abendländischen Schismas, Tübingen 2007 (Spätmittelalter und Reformation N.R. 38)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Porębski Opuscula Jakub z Paradyża, Opuscula inedita, hrsg. von S. A. Porębski, Warszawa 1978 (Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 5)
Porębski Wybór Jakub z Paradyża, Wybór tekstów dotyczących reformy kościoła, hrsg. von S. A. Porębski, Warszawa 1978 (Textus et Studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 6)
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., Bd. 1–4, Berlin 2011
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schneyer/Hödl CD-ROM inventory of medieval latin sermons 1350–1500 = Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters von 1350–1500, nach den Vorarbeiten von J. B. Schneyer, hrsg. von L. Hödl und W. Knoch, Münster/Westf. 2001
Schweitzer/Simon R. Schweitzer, U. Simon, „Boeke, gude unde böse“. Die Bibliothek des Lübecker Syndikus Simon Batz von Homburg. Rekonstruktionsversuch anhand seines Testaments und der Nachweise aus dem Bestand der ehemaligen Ratsbibliothek in der Stadtbibliothek Lübeck, iIn: Das Gedächtnis der Hansestadt Lübeck. Festschrift für Antjekathrin Graßmann zum 65. Geburtstag, hrsg. von R. Hammel-Kiesow und M. Hundt, Lübeck 2005, 127–158
Schweitzer Bestände R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278
Sicard Iter victorinum P. Sicard, Iter victorinum. La tradition manuscrite des œuvres de Hugues et de Richard de Saint-Victor, répertoire complémentaire et études, Turnhout 2015 (Bibliotheca victorina. Subsidia ad historiam canonicorum regularium investigandam 24)
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
Tiecke J. G. J. Tiecke, De werken van Geert Grote, Utrecht, Nijmegen 1941
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
van Dijk R. Th. M. van Dijk, Prolegomena ad Gerardi Magni Opera omnia, in: Gerardi Magni Opera omnia, Bd. 1, Turnhout 2003 (CC CM 192), 1–744
VD16 Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, Online-Ressource: http://gateway-bayern.bib-bvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
Weber Catalogus F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript)
Wilmart D. A. Wilmart, Auteurs spirituels et textes dévots du moyen age Latin, Paris 1932
Wolfenbüttel Helmst. 2 Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst., beschrieben von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher, B. Lesser, Wiesbaden 2022
Würzburg 2,1 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 2: Die Handschriften aus benediktinischen Provenienzen, Hälfte 1: Amorbach, Kitzingen, Münsterschwarzach, Theres, Würzburg: St. Afra, St. Burkhard, Schottenkloster St. Jakob, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1973
Würzburg 4 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 4: Die Handschriften der kleinen Provenienzen und Fragmente, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1990
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
Ziesak A.-K. Ziesak, Wilsnack. Zur Geschichte einer märkischen Wunder- und Wallfahrtsstätte, Berlin 1991
Ziesak Bestandsaufnahme A.-K. Ziesak, "Multa habeo vobis dicere" … – eine Bestandsaufnahme zur publizistischen Auseinandersetzung um das Heilige Blut von Wilsnack, in: Jahrbuch für Berlin-Brandenburgische Kirchengeschichte 59 (1993), 208–248
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)