Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Digitalisierung und Erschließung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung
Sermones 'Aurissa'
Papier — I, 351 Bl. — 22,5 × 14 cm — Holstein — 1424
Wasserzeichen: ##: DE5025-tl100_##. Lagen: VI (12). VII (26). 26 VI (338). VI+1 (351). Lagenzählung recto oben rechts beginnt auf der 12. Lage. Falzstreifen in der Mitte der Lagen aus Pergament. Bleistiftfoliierung 1–351 (20. Jh.). Vorderes Vorsatz mit römischer Zählung. Zeitgenössische Foliierung in schwarzer Tinte 1–347 mit Zählfehlern. Vorderes (I) und hinteres Vorsatz (Bl. 351) aus Pergament. VS und HS aus Pergament abgelöst und mitgeheftet. Schriftraum: 19 × 12 cm. 36–38 Zeilen. Eine Spalte. Von der Hand des Johannes Pistor in älterer gotischer Kursive geschrieben. Seine Hand auch in Kiel, UB, Cod. ms. Bord. 3 und Ms. theol. lat. 2° 125, hier unter dem Namen Johannes Becker. Hand 2: Register, Rubriken und Notae auf den Blatträndern von einer späteren Hand. Diese auch in Ms. theol. lat. 2° 93, 109 und 125. Sie gehörte möglicherweise dem späteren Besitzer des Bandes Dethardus Bussendreyer. Rote Lombarden über zwei Zeilen am Beginn der Predigten. Rote Unterstreichungen. Rubriziert.
Spätgotischer Holzdeckeleinband mit weißem Lederüberzug, auf dem VD und dem halben Rücken fehlend. Auf dem VD mittig ins Holz eingebrannt das Supralibros der Stadtbibliothek aus dem 17. Jh. mit überlagertem Schwert und Rad. Außerdem diagonal kreuzende Ritzungen mit unregelmäßigen Abständen zueinander. Reste vom Leder und schwarze Verfärbungen. Zwei Hakenschließen aus Fensterlagern in dreieckiger Form (darunter noch das Leder vom Überzug), Haken mit randständigen Zierkerben und halbrunder Öffnung an langen Lederriemen (der untere nachgebildet), Gegenbleche. Drei Doppelbünde, oben und unten Lederflechtkapital. Auf dem Buchrücken oben direkt auf dem Leder mit schwarzer Tinte die Zahl 86. Darunter ein Signaturschild aus Papier mit den Maßen 2 × 3 cm, Aufschrift Ms. theol. lat. 100 in schwarzer Tinte (20. Jh.) sowie ein weiteres Papierschild mit den Maßen 5 × 3,5 cm, Aufschrift nur teilweise lesbar 141. Sermones … chart. Restauriert 1991 bis 1995 von Restaurator Salecker. VS und HS abgelöst und mitgeheftet, die Innendeckel erneut mit Pergament überklebt. Papierschild aus russischer Zeit vom VD abgelöst und auf den neuen VS geklebt. Lesezeichen entnommen. Restaurierungsbericht in Kiste 41 der Stadtbibliothek.
Herkunft: Geschrieben von Johannes Pistor in der Zeit vom 9. September 1423 bis 9. Januar 1424. Diese Hand schrieb auch Cod. ms. Bord. 125 und den aus dem Augustiner-Chorherrenstift Bordesholm überlieferten Band Kiel, UB, Cod. ms. Bord. 3, der um 1407 entstand. Die Predigten kommen ebenfalls in einem Codex aus Bordesholm vor (Cod. ms. Bord. 109), der jedoch nicht die Vorlage war. — Auf dem Vorsatz verso von einer Hand des 15. Jahrhunderts Istum librum dedit Dethardus Bussendreyer ad librariam ecclesie sancti Jacobi Lub. Ebenfalls von dieser Hand weiter unten auf der Seite Sermones dominicales cum aliis sermonibus ut patet intuenti. Liber eius XII. Vgl. auch Ms. theol. lat. 2° 93 und Ms. theol. lat. 2° 125 aus dem Besitz Bussendreyers. Der Band gehörte zur Bibliothek von St. Jacobi. Er kam um 1620 in die Stadtbibliothek. Im Katalog des Johannes Kirchmann, Zugangsbuch der Stadtbibliothek Lübeck bis 1641 (Ms. Lub. 2° 682), 51r Nr. 120: Sermones dominicales M. S. — Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek wurde der Band 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und nach Kriegsende in die UdSSR nach Leningrad transportiert. Für die Verwahrung im Russischen Staatlichen Archiv Alter Akten in Moskau spricht das vom VD abgelöste und auf den neuen VS geklebte Papierschild mit den Maßen 3,5 × 5 cm, Aufschrift mit braunem Buntstift 14763, durchgestrichen und ersetzt durch 22893 (Bleistift). Seit 1990 ist die Handschrift zurück in Lübeck. Querovaler Stempel der Stadtbibliothek auf Fol. 1r. Altsignaturen nach , 249, 86, 142, 293, siehe z. T. die Zahlen auf dem Buchrücken.
, 249–251. — , 272.
1r–352vb Sermones 'Aurissa' de tempore et de sanctis. Pars aestivalis.
(1r–3r) Sermo in dominica resurrectionis domini (T28). ›In die‹. Ihesum queritis Nazarenum … [Mc 16,6]. Verba sunt angeli Christi resurrectionem nunciantis …
(3r–9r) ›Pasca‹. Dum transisset sabbatum Maria Magdalena … [Mc 16,1]. Nam postquam Christus proxima feria sexta sepultus fuit et mulieres sancte ipsum viderant …
(9r–15r) Sermo in feria II post dominicam resurrectionis domini (T28/2). ›Feria secunda pasche‹. Nonne oportuit pati Christum … [Lc 24,26]. Cum dicat apostolus quia omnia portat verbo veritatis sue quomodo oportuit eum pati …
(15r–20r) Sermo in feria III post dominicam resurrectionis domini (T28/3). ›Feria tercia pasche‹. Stetit Ihesus in medio discipulorum … [Lc 24,36]. Hoc dignum erat magnifici regis post victoriam de inimicis habitam …
(20r–25v) Sermo in feria IIII post dominicam resurrectionis domini (T28/4). ›Feria quarta pasche‹. Nemo discumbencium audebat interrogare … [Io 21,12]. Servi cognoscentes vocem domini sui non dubitant …
(25v–29r) Sermo in dominica I post pascha (T29). ›Dominica prima post‹. Pax vobis … [Io 20,19]. Nihil melius nihil optabilius Christus suis caris discipulis …
(29r–34v) Sermo in dominica II post pascha (T30). ›Dominica secunda‹. Ego sum pastor … [Io 10,11]. Quam felices in patria et digni omni honore erunt pastores …
(34v–40v) Sermo in dominica III post pascha (T31). ›Jubilate‹. Mundus gaudebit … [Io 16,20]. Sunt plerique qui vane opinantur presentem vitam et futuram possidere se …
(40v–46v) Sermo in dominica IIII post pascha (T32). ›Cantate domino‹. Cum venerit paraclitus … [Io 16,8]. Hoc verbum dixit Ihesus discipulis cum adhuc ydiote et inillustrati essent …
(46v–51r) De sanctis Philippo et Iacobo (S32). ›In festo Philippi et Iacobi‹. Ego sum via veritas … [Io 14,6]. Digne queritur quomodo salvator sit via nempe ad regnum celorum …
(51r–54r) In inventione sanctae crucis (S33). ›Inventio crucis‹. Manete in me … [Io 15,4]. Hoc verbum solum attendant fideles et quantum in eis est …
(54r–58v) In inventione sanctae crucis (S33). ›Inventio crucis‹. Lignum vite est hiis … [Prv 3,18]. De quo ligno dicit psalmus et erit tamquam lignum quod plantatum est …
(58v–64v) Sermo in dominica V post pascha (T33). ›Vocem jocunditatis‹. Amen dico vobis: Si quid petieritis … [Io 16,23]. Ex quo fratres dilectissimi veritas Christi que fallere nescit …
(64v–71v) In ascensione domini (T36). ›Ascensio domini‹. Dominus quidem Ihesus postquam locutus est … [Mc 16,19]. Augustinus in sermone festivitatis hodierne dicit: Salvator noster dilectissimi fratres ascendit in celum …
(71v–76r) Sermo in dominica VI post pascha (T37). ›Exaudi domine vocem meam‹. Cum venerit paraclitus … [Io 15,26]. O quam felices anime quibus hoc gratissimum donum hoc sacratissimo tempore missum fuerit …
(76r–81r) Sermo in dominica pentecostes (T39). ›In die pentecostes‹. Factus est repente de celo … [Act 2,2]. Hoc donum videlicet spiritum sanctum Christus discipulis suis ante passionem suam promisit …
(81r–86v) Sermo in dominica pentecostes (T39). Paraclitus autem spiritus sanctus … [Io 14,26]. Dicit Crysostomus super Matheum omelia prima a principio: Non indigebamus litteris sive libris …
(86v–92v) Sermo in festo sanctissimae trinitatis (T40). Amen amen dico vobis … [Io 3,3]. Locuturi sumus de sanctissima trinitate occurrit verbum Bernardi super canticum sermone primo …
(92v–98v) Sermo in festo corporis Christi (T41/5). Caro mea vere est cibus … [Io 6,56]. Dominus et salvator noster fecit sicud amicus fidelis qui a suis recessurus amicis eis …
(98v–104v) Sermo in dominica I post pentecosten (T42). Misit servum suum … [Lc 14,17]. Misit inquam servum suum Gregorius id est ordinem predicatorum omnes namque verbi dei …
(104v–109r) De sancto Vito (S42). ›De sancto Vito‹. Non veni pacem mittere … [Mt 10,34]. Gladius iste est de quo salvator dicit est verbum dei …
(109r–115r) Sermo in dominica III post pentecosten (T43). ›Dominica tercia‹. Congratulamini mihi … [Lc 15,6]. Dicit philosophus primo metaphysice omnes homines naturaliter scire desiderant …
(115r–122r) Sermo de sancto Johanne baptista (S44). ›De Iohanne baptista‹. Johannes est nomen … [Lc 1,63]. Presens festivitas dignissima est propter duo. Primo propter dignissimam nativitatem sancti Johannis …
(122r–125r) Sermo in dominica IV post pentecosten (T44). ›Dominica quarta‹. Estote misericordes … [Lc 6,36]. Bona sunt opera misericordie corporalia sed meliora spiritualia …
(125r–130r) De sancto Petro (S52). ›De Petro apostolo‹. Tibi dabo claves … [Mt 16,19]. Cum de clavibus audis noli ratione cogitare quod fuerint ferrei aut lignei …
(130r–135v) De uno confessore (C6). Si oculus tuus fuerit simplex … [Lc 11,34]. Ubi glosa: Oculus id est intencio quia sicut dicit Crysostomus super Johannem …
(135v–142r) Sermo in dominica V post pentecosten (T45). ›Dominica quinta‹. Duc in altum … [Lc 5,4]. Hoc verbum dixit Christus Petro propter pisces capiendos …
(142r–148r) Sermo in dominica VI post pentecosten (T46). ›Dominica sexta‹. Nisi habundaverit … [Mt 5,20]. Sicut absque peccato non est hominem per verba falsa in errorem deducere …
(148r–152r) De sancta Margareta (S47). Media nocte clamor factus est … [Mt 25,6]. Terribile verbum et timendum hiis qui secure in peccatis in campo huius mundi dormiunt …
(152r–157r) Sermo in dominica VII post pentecosten (T47). ›Dominica septima‹. Accepit panes … [Mc 8,6]. Digne querendum est cum dominus salvator noster tante fuerit potencie …
(157r–163r) Sermo in dominica VIII post pentecosten (T48). ›Dominica octava‹. Non potest arbor … [Mt 7,18]. Arbor bona sacra scriptura sicut dicit Bernardus libro VII super apocalipsim …
(163r–169r) Sermo de Maria Magdalena (S49). ›Magdalena‹. Remittuntur ei peccata multa … [Lc 7,47]. Hic queritur quibus remediis hec sancta mulier veniam peccatorum meruit …
(169r–174v) Sermo in dominica IX post pentecosten (T49). ›Dominica nona‹. Diffamatus est apud eum … [Lc 16,1]. Bona domini licet generaliter sint bona sicut dicitur Gen II …
(174v–179v) Sermo in dominica X post pentecosten (T50). ›Dominica decima‹. Quia si cognovisses … [Lc 19,42]. Cristus presciens civitatis peccatricis imminens exidium …
(179v–183r) Sermo de sancto Laurentio (S56). ›De sancto Laurentio‹. Qui odit animam suam … [Io 12,25]. Adhoc verbum attendunt fideles et prudentes …
(183r–187r) Sermo in dominica XI post pentecosten (T51). ›Dominica undecima‹. Deus propicius esto michi peccatori … [Lc 18,13]. Magna virtus humilitas cui post minima vicia indulgencia propinatur …
(187r–190r) De sancta Katharina (S85). ›De sancta Katherina‹. Simile est regnum celorum … [Mt 13,45]. Crisostomus sacra scriptura Margarite similis dicitur quia sicut Margarita in profundo maris absconditur … Nicht in der genannten Hs. in Kiel enthalten.
(190r–193r) De sancta Katharina (S85). ›De sancta Katherina‹. Simile est regnum celorum thezauro abscondito … [Mt 13,44]. Id est congregacio iustorum in ecclesia militanti vel regnum celorum id est predicacio dei fidei …
(193v–198r) ›De fine mundi‹. De die autem illa et hora nemo scit … [Mt 24,36]. Nos videmus naturaliter quod omne consilium de aliquo presupponit cognicionem ipsius …
(198r–200v) Sermo de animabus (S80). ›De animabus‹. Memorare novissima … [Sir 7,40]. Valde vale est servis dei ad memoriam reducere sua novissima … Nicht in der genannten Hs. in Uppsala enthalten.
(200v–205r) Sermo in assumptione BMV (S59). Beatus venter qui te portavit … [Lc 11,27]. Huic verbo alludit beatus Bernardus dicens: O decus speciale decus mulierum …
(205r–210r) Sermo in assumptione BMV (S59). ›Assumptio Marie‹. Maria optimam partem elegit … [Lc 10,42]. Optimam pars virginis Marie fuit vita eius humilima …
(210r–212v) Sermo in dominica XII post pentecosten (T52). ›Dominica XII‹. Bene omnia fecit … [Mc 7,37]. Surdos fecit audire mutos loqui salvator tunc omnia bene fecit …
(212v–216v) De sancto Bartholomeo (S61). ›De sancto Bartholomeo‹. Facta est contencio inter discipulos … [Lc 22,24]. Nullum periculum gravius quam ubi inter principes exercitus in bello oritur contencio …
(216v–223r) Sermo in dominica XIII post pentecosten (T53). ›Dominica XIII‹. Diliges dominum deum tuum … [Lc 10,27]. Hoc est differencia inter veram et falsam dilectionem nam false diligentes coacte sed vere diligentes voluntarie faciunt …
(223r–227r) Sermo in dominica XIV post pentecosten (T54). ›Dominica 14‹. Ite ostendite vobis … [Lc 17,14]. Vide quanta dignitas sacerdotum quos tu odis quia a lepra peccatorum curare possunt …
(227r–233v) Sermo in dominica XV post pentecosten (T55). ›Dominica 15‹. Primum querite regnum dei … [Mt 6,33]. Sunt nonnulli Christiani qui cum hoc verbum audiunt si non manifeste tamen occulte murmurant …
(233v–238r) Sermo in nativitate BMV (S65). ›Nativitas Marie‹. Fecit archam de lignis … [Ex 37,1]. Sicut deus in principio veteris testamenti fecit tamquam omnium creaturarum corporalium …
(238r–243v) Sermo in nativitate BMV (S65). ›De nativitate virginis‹. Liber generationis … [Mt 1,1]. Quia hoc ewangelium in nativitate virginis legitur …
(243v–247r) Sermo in dominica XVI post pentecosten (T56). ›Dominica XVI‹. Adolescens tibi dico surge … [Lc 7,14]. Augustinus dicit in omelia hodierna de iuvene illo resuscitato: Gaudet mater vidua …
(247r–251r) De sancto Matheo (S67). ›De beato Matheo‹. Sequere me … [Mt 8,22]. Verbum generale omnibus ad sequendum salvatorem …
(251r–256r) Sermo in dominica XVII post pentecosten (T57). ›Dominica 17‹. Ipsi observabant eum … [Lc 14,1]. Observabant autem eum ut sibi detraherent de quibus detractoribus loquitur Bernardus super illo verbo …
(256r–260r) ›Malus sacerdos‹. Quid prodest si mundum universum lucraretur … [Mt 16,26]. Verbum notabile omnibus substantiam huius mundi diligentibus et maxime illis quibus anime Christi sanguine redempte …
(260r–265r) Sermo in dominica XVIII post pentecosten (T58). ›Dominica octava decima‹. Magister quod est mandatum … [Mt 22,36]. Questio necessaria si fuisset fidelis nichil enim rationi actuum humanorum magis neccessarium …
(265r–270v) Sermo de angelis (S70). ›De angelis‹. Angeli eorum in celis … [Mt 18,10]. Dignum est fratres carissimi frequenter audire et loqui de angelis …
(270v–275v) Sermo in dominica XIX post pentecosten (S59). ›Dominica 19‹. Confide fili remittuntur … [Mt 9,2]. Ecce quanta dei misericordia nullum enim peccatum est quod in presenti non sit remissibile …
(275v–283r) Sermo in dominica XX post pentecosten (S60). ›Dominica 20‹. Misit servos suos … [Mt 22,2]. Invitatus per aliquem et vocatus per nuncium si veniere recusaverit ex duplici consurgit …
(283r–288r) Sermo in dominica XXI post pentecosten (S61). ›Dominica 21‹. Nisi signa et prodigia … [Io 4,48]. Multi non credunt divinis mandatis et eius nuntiis nisi signa tribulationum …
(288r–296r) Sermo in dominica XXII post pentecosten (S62). ›Dominca 22‹. Iratus dominus tradidit eum … [Mt 18,34]. Formidolosa sentencia et vere timenda sicut dicit beatus Bernardus …
(296r–303r) De omnibus sanctis (S79). ›De omnibus sanctis‹. Gaudete et exultate … [Mt 5,12]. Sicut enim ad familiare solatium magnifici regis nullus extraneus admittitur …
(303r–307r) De animabus (S80). ›De animabus‹. Omne quod dat michi pater … [Io 6,37]. Hoc verbum dixit salvator propter animas fidelium defunctorum cum diversi diversimodi per mortem corporale rapiantur …
(307r–313r) Sermo in dominica XXIII post pentecosten (S63). ›Dominica 23‹. Cuius est imago … [Mt 22,20]. Conditor rerum atque creaturarum deus universas res in celum …
(313r–317v) Sermo de dedicatione ecclesiae (C11). ›Dedicatio‹. Pax huic domui … [Lc 10,5]. Hec verbum dixit Christus apostolis ut in quacumque domum intrarent bonum pacis annunciarent …
(317v–322v) De sancto Martino (S81). Quis putas est fidelis dispensator … [Lc 12,42]. Hoc idem queritur apostolus I Cor 4. Hic iam queritur inter dispensatores …
(322v–327v) Sermo in dominica XXIV post pentecosten (T64). ›Dominica 24‹. Veni impone manum tuam … [Mt 9,18]. Verba sunt principis archisynagogi de filia mortua corporaliter …
(327v–331r) De sancta Elisabeth (S82). Vere dico vobis … [Lc 21,3]. De isto gazophilacio loquitur magister in prologo super primum sententiarum dicens: Cupientes aliquid …
(331r–335v) De exaltatione sanctae crucis (S66). Ego si exaltatus fuero … [Io 12,32]. In hiis verbis loquitur Christus secundum morem mundanorum …
(335v–345r) Sermo in dominica XXV post pentecosten (T65). ›Dominica ultima‹. Nunc qui in Juda sunt fugiant … [Mt 24,16]. Hoc verbum dicit salvator de ultimis temporibus Antichristi circa quod tanta erit persecutio Christianorum …
(345r–347r) De dedicatione ecclesiae (C11). ›Dedicatio‹. Hodie salus huic domui … [Lc 19,9]. Cum secundum Augustinum finiti et infiniti sint inequales proportiones … Et sic est finis scriptum per manus Johannis Pistoris presbiteri et incipit Gorgonii [9.9.1423] et finit quarta die post festum epiphanie anno domini M CCCC vicesimo quarto [9.1.1424] die dominica hora XII. Oratis pro me salvatorem nostrum. Auch in München, UB, 2° Cod. ms. 119, 7va ( , 187), jedoch nicht in der erwähnten Hs. in Uppsala.
(Ira–vb, 347ra–352vb) Registrum secundum ordinem alphabeti. Adulescens tibi dico 242 … — … Christiani non persecuntur Iudeos multi ratione 177 dominica 10. Unvollständiges Sachregister mit zahlreichen Leerstellen für Nachträge, vgl. Ms. theol. lat. 2° 93.
Die Predigten teilweise auch in Kiel, UB, Cod. ms. Bord. 109, 155r–221r und 240v–244r sowie Uppsala, UB, C 269, 2r–129r ( 3, 226–229) und Augsburg, UB, Cod. II.1.2° 147, 1ra–312rb ( , 199) mit weiteren Hss.
Abgekürzt zitierte Literatur
Lateinische mittelalterliche Handschriften in Folio der Universitätsbibliothek Augsburg: Cod. II.1.2° 91–226, bearbeitet von H. Hilg, Wiesbaden 1999 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg 1. Die lateinischen Handschriften 2) | |
Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek München, Bd. 3,1: Die Handschriften aus der Folioreihe, erste Hälfte, beschrieben von N. Daniel, G. Kornrumpf, G. Schott, Wiesbaden 1974 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek München 3) | |
R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278 | |
Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8) | |
F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript) | |
Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php) |
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.