de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 4° 148
Die mittelalterlichen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck, beschrieben von Kerstin Schnabel (in Bearbeitung)
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Digitalisierung und Erschließung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Guido de Monte Rocherii. Andreas de Escobar. Casus papales episcopales et abbatiales. Aurelius Prudentius Clemens. Sermones

Papier — 204 Bl. — 21,5 × 16 cm — Norddeutschland — 15. Jh., Ende

Wasserzeichen: ##: WZIS DE5025-tl148_##. Lagen: VI–1 (11). 11 VI (143). V (153). VIII (169). 2 VI (193). II (197). III+1 (204). Bleistiftfoliierung 1–204 (20. Jh.). Zeitgenössische Blattzählung in roter Tinte bis 143 bzw. 142. Bl. 2r–148r mit Schriftraum: 16 × 11 cm. 32–35 liniierte Zeilen. Bl. 157r–169r mit Schriftraum: 16 × 11 cm. 32–35 Zeilen. Bl. 170r–195v mit Schriftraum: 15,5 × 10 cm. Haupttext mit 24–26 Zeilen. Bl. 198r–204r ohne Kopfsteg mit Schriftraum: 17 × 13 cm. 34–38 Zeilen. Von vier Händen geschrieben, Hand 2 und 4 ergänzend auf bis dahin freien Blättern. Hand 1: 1r–148r Bastarda, Hand 2: 154r–169r spätgotische Kursive (15./16. Jh.), Hand 3: 170r–195v Bastarda, Hand 4: 198r–204r Bastarda. Bei Text 1 Textergänzungen und Gliederungspunkte auf den Seitenstegen. Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rote Rubriken und Unterstreichungen. Rubriziert. Texte von Hand 2 und 4 nicht rubriziert, Initialen zumeist fehlend.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit braunem Halblederüberzug. Streicheisenlinien. Stempel der Werkstatt Lübeck "Graduale-Meister" (EBDB w000251): Adler natürlich: EBDB s002071. Greif: EBDB s037854, Schwenke/Schunke Greif 5a. Schwan: EBDB s008638. Eine Hakenschließe mit Fensterlager, Haken und Gegenblech; Lederriemen erneuert. Drei Doppelbünde. Auf dem Buchrücken im obersten Bundfeld ein modernes Papierschild mit der Signatur. Ein rudimentär erhaltenes Titelschild aus Papier vom Buchrücken auf das Vorsatz geklebt, Aufschrift Manipulus curatorum. Canones poenitentiales Prudentii. Restauriert 1994, Werkstatt Bachem. Fehlstellen im Leder besonders am Rücken ergänzt. Restaurierungsbericht mit Zustandsfotos und entnommenen Lesezeichen (20. Jh.) in Kiste 43 der Stadtbibliothek.

Herkunft: Die Handschrift entstand am Ende des 15. Jahrhunderts und wurde in Lübeck eingebunden. — Über welche Kirchen-, Stifts- oder Klosterbibliothek der Band in Stadtbibliothek kam, ist unbekannt. — Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek wurde er 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und kam 1989 aus Staatsbibliothek Ost-Berlin zurück nach Lübeck. Altsignatur 158. Querovaler Stempel der Stadtbibliothek auf Fol. 2r.

Weber Catalogus, 435–441. — Schweitzer Bestände, 275.

1r Inhaltsübersicht. Manipulus curatorum et Canones poenitentiales et Liber hymnorum sive [Cathemerinon - in griechischen Majuskeln] Prudentii. Hand aus dem 18. Jh. – 1v leer.

2r–137v Guido de Monte Rocherii: Manipulus curatorum. (2r–3v) Tabula. In isto libello sunt tres particule et prima pars continet in se septem tractatus … — … Tercia pars principalis huius libelli continet quatuor capitula. Primum de articulis fidei quartum de dotibus glorie paradisi. (3v–4r) Epistula dedicatoria. Reverendo in Christo patri ac domino domino Raymundo divina providencia sancte sedis Valencie … — … dominus ecclesie sancte sue cui humiliter me recommendo. Scriptum Turoli anno domini MCCCXXXIIIo. (4r–5r) Prologus. Quoniam secundum quod dicit propheta Malachias ymmo dominus per Malachiam: Labia sacerdotis custodient scienciam [Mal 2,7] … — … istum libellum portare in manibus ut videant ea que circa suum officium sunt agenda. (5r–137v) Textus. Incipit libellus qui dicitur manipulus curatorum. Dividitur igitur presens opusculum in tres partes in quarum prima agitur de sacramentis … Quantum ad sacramenta in generali primo videndum est de eorum institucione … Sciendum ergo quod omnia sacramenta nove legis fuerunt … — … asscribens caritative corrigat et pro me peccatore ad dominum preces fundat. Auch in Ms. theol. lat. 2° 68, 1r–94r, und Ms. theol. lat. 2° 75, 263ra–329ra. Druck: GW 11716–11834 (vergl. mit GW 11790). VD16 G 4055. Literatur: Schulte 2, 429f. Nr. 16. Bloomfield 5019. Stegmüller RS 277. CALMA 4, 546f. Nr. 1. H. Santiago-Otero, Guido de Monte Roterio y el "Manipulus curatorum", in: Proceedings of the Fifth International Congress of Medieval Canon Law, hrsg. von S. Kuttner und K. Pennington, Città del Vaticano 1980 (Monumenta Iuris Canonici Ser. C, 6), 259–265. H. Santiago-Otero, Guido de Monte Roterio. Nuevos manuscritos del "Manipulus curatorum", in: Homenaje a Pedro Sáinz Rodríguez, Bd. 1: Repertorios, textos y comentarios, Madrid 1986 (Publicaciones de la Fundación Universitaria Española, Monografías 44), 15–20, ND in: Ders., Manuscritos de autores medievales hispanos, Madrid 1987 (Medievalia et Humanistica 3), 61–66.

137v–144v Sermo 'Parati'. (137v–140r) Incipiunt notata circa officium misse. Accepit Ihesus panem benedixit et fregit …. Hodie patres karissimi summus sacerdos scilicet Ihesus Christus primam missam celebravitSchneyer 4, 529 Nr. 89. (140r–144v) De officio missae. Patena dicitur a patendo. Cor latum et amplum signat caritatis. Hanc latitudinem cordis habebant apostoli … — … crescente fidelium multitudine statutum est ut tamen dominicis diebus convenirent. Postea. Der Text bricht ab. Zumeist Exzerpte aus einschlägigen Werken, am Anfang Guilelmus Durantis, Rationale divinorum officiorum 4,30,28 Druck: CC CM 140, 391, am Ende Johannes Belethus, Summa de ecclesiasticis officiis, cap. 48, Druck: CC CM 41A, 85.

144r–146v Hugo Argentinensis: Compendium theologicae veritatis. Lib. 7, Cap. 7–14. De adventus antichristi. Antequam veniat dominus ad iudicium regni Romani fiet defectio … — … usque ad finem mundi pacifice conquiescet quod extunc fraudulentia et sevitia diaboli penitus ubique deficiet. Auszüge auch in Ms. theol. lat. 2° 53, 64, 73 und 78. Druck: Bonaventurae opera Peltier 8, 61–246, hier 232–235. Literatur: RETM H2340. Bloomfield 6399. Stegmüller RS 368. Mohan, 485. Distelbrink, 104 Nr. 75. Kaeppeli 1982. G. Steer, Hugo Ripelin von Straßburg. Zur Rezeptions- und Wirkungsgeschichte des "Compendium theologicae veritatis" im deutschen Spätmittelalter, Tübingen 1981 (Texte und Textgeschichte 2), 92 Nr. 192. 2VL 4, 252–266. CALMA 6, 381f. Nr. 1.

146v–148r Henricus Bethlehem: De officio missae. Incipiunt pronunciata circa missam edita a magister Hinrico Bethleem. Quia nec digne hoc potuit observari et 3a insecuta est institucio ut ter saltem in anno quilibet Christianus hoc invento remedio … — … fuit operata quam benedictionem nos donare dignetur Ihesus Christus dominus noster. Amen. Expliciunt pronunciata circa missam a magistro Henrico Bethleem in Nova Staregardia completa sub anno domini 1403 in die sancti Ottonis episcopi Pomeranorum apostoli [30.6.1403] etc. Am 1.10. in der Diözese Kammin. Bisher nicht nachgewiesen. – 148v–153v leer.

154r De novissimis schema. O homines utinam saperent et intelligerent ac novissima providerent [Dt 32,29]. Obmissionem bonorum … commissionem malorum … amissioinem temporis … — … in eternum non peccarent. In spaltenförmiger Aufteilung. Siehe die Beschreibung von Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 763 Helmst., 121v, mit weiteren vergleichbaren Stücken.

154r Oratio. O pater omnipotens deus ego peccator sto coram te tamquam potente iudice et deprecor te minus gratiosi iudicii omnium debitorum meorum … — … et gloria nunc et in eternum. Amen. – 154v–156v leer.

157r–165v Andreas de Escobar: Canones poenitentiales. Canones penitentiales per episcopum Civitatensem compositi. Dominus mecum est tamquam bellator fortis [Ier 20,11] [S]icut dicit beatus Augustinus confessor ignorans canones penitentiales … — … deus non dimittit delictum aut enim homo punit ipsum aut deus ideo restat quod puniatur in purgatorio. Et sic datur finis laudetur deus nobis. Druck: GW 17631768. Literatur: CALMA 1, 238 Nr. 5. 2VL 1, 339. Schulte 2, 439–441. Bloomfield 1773, 5703.

166v–169r Casus papales episcopales et abbatiales. Casus papales episcopales abbatiales. [P]rimus casus papalis est in illo qui percutit enormiter clerum … — … et nota per d. Goff. de tempo ordi ex parte in glossa que incipit ideo. Finiunt casus papales episcopales et abbatiales. Druck: GW 6181620910N. – 169v leer.

170r–195v Aurelius Prudentius Clemens: Cathemerinon liber I–X. (170r–v) Praefatio. Per quinquennia iam decem. Ni fallor fuimus: septimus insuper … — … liber quo tulerit lingua sono mobilis ultimo. (171r–195v) Textus. Ales diei nuntius lucem propinquam precinit … — … liquido spergemus odore. Finit liber ymnorum. (170r–195v) Glossa. Item quinque sunt precipue primum ne intencio que est in libro … — … qui christianitatis mercatus est lucrum propter quod descendit et mundi commercium. Mit Interlinearglosse. Druck: CC SL 126, 1–59. – 196r–197v leer.

198r–204r Sermones.
(198r–200r) Jordanus de Quedlinburgo: Sermo de quolibet sancto. De unoquoque sancto sive sancta. [A]diuro vos filie Ierusalem [Ct 5,8]. Verbum istud competit N. que vel qui dominum ita tenere diligebat … Zunächst nur der Anfang der Predigt auf Bl. 198r, der durchgestrichen ist. Darunter Sprüche Quid prodest bulla … Walther II 25139 (mit Erwähnung der Hs.) Tota domus nichil est … Walther II 31494. Auf 198r beginnt die Predigt erneut, endet abweichend … exelsus super omnes hominum. Schneyer 3, 861 Nr. 552.
(200r–202r) De circumsicione domini. (T8). [V]ocatum est nomen eius Ihesus [Lc 2,21]. Luce 2. Pro introductione sumo mihi illud: Omnes peccaverunt et egent gloriam dei [Rm 3,23] ad Romanos 3 … … agite penitentiam appropinquavit enim regnum celorum quod nobis omnibus concedat Ihesus Christus. Amen. Bisher nicht nachgewiesen.
(202r–204r) Sermo in circumcisione domini (T8). Dies hodierna dicitur dies novi anni ideo quod isto die terminatur annus preteritus et incipiatur annus futurus … — … vene rumpentur in corpore et cor sancti detur dolore. Hec Bernardus. Bisher nicht nachgewiesen. – 204v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Peltier S. R. E. Cardinalis S. Bonaventurae ex ordine minorum episcopi Albanensis eximii ecclesiae doctoris opera omnia … cura et studio A. C. Peltier, Bd. 1–15, Paris 1864–1871
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., 4 Bde., Berlin 2011
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Schweitzer Bestände R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278
Schwenke/Schunke I. Schunke, Die Schwenke-Sammlung gotischer Stempel- und Einbanddurchreibungen nach Motiven geordnet und nach Werkstätten bestimmt und beschrieben, Bd. 1: Einzelstempel, Berlin 1979 (Beiträge zur Inkunabelkunde 3,7)
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
VD16 Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, Online-Ressource: http://gateway-bayern.bib-bvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, 12 Bde., hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin/New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin/New York 2005–2015
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
Weber Catalogus F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.