Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms "Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung" (Vorläufige Beschreibung)

Kiel, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 109

Vocabularius Ex quo. Sermones. Innocentius III papa. Statuta praepositurae Hamburgensis

Papier — 256 Bl. — 29,5 × 21,5 cm — Itzehoe, Hamburg (?) — um 1420

Aus vier Teilen zusammengesetzt, wobei Teil III die eigentlich zusammengehörigen Teile II und IV trennt. I: 1r–154v, II: 155r–226v, III: 227r–238v und IV: 239r–256v.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit weißem Lederbezug. Auf dem VD Abdrücke und geringe Reste von Titelschildern aus Papier. Signaturschild aus dem frühen 17. Jh. noch etwas großflächiger erhalten, aber keine Aufschrift vorhanden. Am oberen Rand des HD vier Löcher von der Befestigung der entfernten Kettenöse, darüber ein Kantenbeschlag. Fünf Doppelbünde, an Kopf und Schwanz einfache Kapitalbünde. Zwei Riemenschließen, nur Lager, Gegenbleche und Lederriemen der oberen Schließe erhalten. Fensterlager, nordelbischer Typ mit Zierbohrung und -kerben. Die Deckelränder auf einer Breite von ca. 1,5 cm angeschrägt. Fehlstellen im Leder. Restauriert 1984. Beschreibung des Eingriffs auf den HS geklebt.

Fragment: Teil des Hinter- oder Vorderspiegels ehemals in Kapsel A der UB Kiel mit der Signatur Cod. ms. KB. A 10c, seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 109-Bei. Pergament. 9,6 × 29,5 cm. Um 1200. Carolino-Gotica. An drei Seiten beschnitten, eine Spalte nur ungefähr zur Hälfte vorhanden. 10 Zeilen. Rubriken und Lombarden in Rot. Über den Textzeilen adiastematischen Neumen. Recto Stempel der UB Kiel Kieler Universitätsbibliothek. Vermerk mit Bleistift 109. Aufkleber mit der Signatur. Löcher von der ersten und zweiten Bindung. Aus einem Antiphonale officii. Recto a. R: CANTUS 6425. V: CANTUS 6425a. R: CANTUS 7905. V: CANTUS 7905a. Recto b. A: CANTUS 206016 A: CANTUS 2174. R: CANTUS 6916. Verso a. R: CANTUS 7809. V: CANTUS 7809a R: CANTUS 6660. V: CANTUS 6660a. Verso b. Dominica in palmis. R: CANTUS 6973. V: CANTUS 6973a. R: CANTUS 6464. Diese Makulatur auch in Cod. ms. Bord. 16, 23, 30, 103 und 110.

Herkunft: Die Handschrift kam über den Chorherrn Marquard Brand nach Bordesholm. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur I ix mit den folgenden Titeln aufgeführt: Vocabularius exquo. Sermones de tempore. Statuta prepositure Hamburgensis. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) ohne passenden Titel. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) benannt mit 1. Vocabularius. 2. Sermones de tempore et conceptione b. virginis Mariae. 3. Statuta praepositorum Hamburgensium.

Merzdorf, 42. — Steffenhagen Nr. CXXXIII. — Ratjen, 109. — Borchling 2, 145. — Krämer, 100. — Schnabel, 39, 50, 53, 314, 316, 343, 543.

I

Papier — 154 Bl. — Itzehoe — um 1420

Wasserzeichen: Katze/Leopard, ganze Figur, frei, ohne Beizeichen: WZIS DE3510-Cod_91b_7 (1414–1419), WZIS DE5580-Cgm203_72 (1415–1421), WZIS DE1935-Mscr_Dresd_A_50_34 (um 1420), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Lagen: 12 VI (144). V (154). Lagenzählung 4–13 am Beginn der Lage recto oben rechts. Teilweise Falzstreifen in der Lagenmitte. Bleistiftfoliierung. Schriftraum: 19 × 10–11 cm. 30–35 Zeilen. Bastarda von einer Hand: 1r–154r. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen.

Herkunft: Der Handschriftenteil entstand kurz nach Cod. ms. Bord. 108 in Itzehoe. Verwendet wurde Papier mit Varianten der dort auffindbaren Wasserzeichen, siehe auch Teil II dieser Handschrift.

1r–154r Vocabularius Ex quo. Praefatio. In domini nomine Ihesu Christi amen. Ex quo vocabularii scilicet Katholicon Huwicio et Brevilogus in magnis voluminibus sub magno stilo sunt collecti. Textus. ›Sequitur de A‹. A id est sine prepositio. Ab van prepositio. Ab adera en sten … — … Zotica est virtus vitalis. Sprache "Nordniederdeutsch" . Gehört zur Redaktion P, Textgruppe Z, siehe Vocabularius Ex quo 1, 67, 226 (Sigle Ki2). Die Vorlage für diese Kopie war wahrscheinlich mit der von Cod. ms. Bord. 108 identisch. Siehe zum Druck und zur Literatur diese Beschreibung. http://www.handschriftencensus.de/5145. – 154v leer.

II

Papier — 72 Bl. — Itzehoe — um 1420

Wasserzeichen: Fisch, gekrümmt, mit Zähnen: Piccard-Online 44395, Piccard-Online 44396 (beide 1415), ebenfalls in Cod. ms. Bord. 108. Lagen: VIII (170). XII (194). XVIII–4 (226). Teilweise Falzstreifen in der Lagenmitte. Bleistiftfoliierung. Schriftraum: 24–25 × 18–19 cm. 42–44 Zeilen. Hauptsächlich von einer Hand geschrieben. Hand 1: 155r–224r ältere gotische Kursive von Marquard Brand, Hand 2: 225v. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen.

Herkunft: Da sich Wasserzeichen auch in einem in Itzehoe entstandenem Codex vorkommen (Cod. ms. Bord 108) und der Schreiber, Marquard Brand ebenfalls aus diesem Ort stammte, lässt sich die Entstehung der Abschrift hier vermuten.

155r–221r Sermones aurissa de tempore. Pars aestivalis. Teil 1. Am oberen Rand die Invocatio Assit ad inceptum sancta Maria meum.
(155r–156r) ›Sermo in die sancto resurrectionis domini nostri Ihesu Christi‹. (T28). Ihesum queritis Nazarenum [Mc 16,6]. Verba sunt angeli Christi resurrectionem nunciantis
(156r–158r) ›Textus‹. Dum transisset sabbatum Maria Magdalena [Mc 16,1]. Nam postquam Christus proxima feria sexta sepultus fuit et mulieres sancte ipsum viderant
(158r–160v) ›Feria secunda in pascha‹. (T28/2). Nonne oportuit pati Christum [Lc 24,26]. Cum dicat apostolus quia omnia portat verbo veritatis sue quomodo oportuit eum pati
(160v–163r) ›Tercia feria in pasche. Dominica in albis id est prima post pascha‹. (T29). Stetit Ihesus in medio discipulorum [Lc 24,36]. Hoc dignum erat magnifico regi ut post victoriam de inimicis habitam
(163r–165r) ›Quarta feria in festo pasche‹. (T28/4). Nemo discumbencium audebat interrogare [Io 21,12]. Servi cognoscentes vocem domini sui non dubitant
(165r–167r) ›Dominica prima que in albis dicitur‹. (T29). Pax vobis [Io 20,19]. Nihil melius nihil optabilius Christus suis caris discipulis
(167r–169v) ›Dominica secunda post pascha‹. (T30). Ego sum pastor [Io 10,11]. Quam felices in patria et digni omni honore erunt pastores
(169v–172r) ›Dominica tercia post pascha‹. (T31). Mundus gaudebit [Io 16,20]. Sunt plerique qui opinantur vane presentem vitam et futuram se possidere
(172r–174v) Dominica quarta post pascha. (T32). Cum venerit paraclitus [Io 16,8]. Hoc verbum dixit Ihesus discipulis cum adhuc ydiote et inillustrati essent
(174v–176v) Dominica quinta post pascha. (T33). Ego sum via veritas [Io 14,6]. Digne queritur quomodo salvator sit via
(176v–178r) Manete in me [Io 15,4]. Hoc verbum solum attendant fideles
(178r–179v) In inventione sanctae crucis. (S33). Lignum vite est hiis [Prv 3,18]. De quo ligno dicitur in psalmo et erit tamquam lignum quod plantatum est
(179v–182v) In litanis maioribus et minoribus. (T34). Amen dico vobis: Si quid petieritis [Io 16,23]. Ex quo fratres veritas Christi que fallere nescit
(182v–185v) In ascensione domini. (T36). Dominus quidem Ihesus postquam locutus est [Mc 16,19]. Augustinus in sermone festivitatis hodierne dicit: Salvator noster dilectissimi fratres ascendit in celum
(185v–187v) Dominica infra octavam ascensionis. (T37). Cum venerit paraclitus [Io 15,26]. Hee felices anime quibus hoc gratissimum donum hoc sacratissimo tempore missum fuerit
(187v–189v) In vigilia pentecostes. (T38). Factus est repente de celo [Act 2,2]. Hoc donum videlicet spiritum sanctum Christus discipulis ante passionem suam promisit
(189v–192r) Dominica pentecostes. (T39). Paracletus autem spiritus sanctus [Io 14,26]. Dicit Crysostomus super Matheum omelia I quod a principio non indigebamus litteris sive libris
(192r–194r) In festo sanctissimae trinitatis. (T40). Amen amen dico vobis [Io 3,3]. Locuturi de sanctissima trinitate occurrit verbum Bernardi super canticum sermone I
(194r–197r) In festo corporis Christi. (T41/5). Caro mea vere est cibus [Io 6,56]. Dominus et salvator noster fecit sicut amicus fidelis qui a suis recessurus amicis
(197r–200r) Dominica secunda post pentecosten. (T42). Misit servum suum [Lc 14,17]. Misit inquam servum suum secundum Gregorium id est ordines predicatorum omnes namque verbi dei
(200r–202v) ›De sancto Vito‹. (S42). Non veni pacem mittere [Mt 10,34]. Gladius iste est de quo salvator dicit verbum dei
(202v–204v) Dominica tertia post pentecosten. (T43). Congratulamini mihi [Lc 15,6]. Dicit philosophus primo metaphysice omnes homines naturaliter scire desiderant
(204v–206v) De sancto Johanne Baptista. (S44). Johannes est nomen [Lc 1,63]. Hec festivitas sancti est propter duo. Primo propter dignissimam nativitatem sancti Johannis
(206v–209r) ›Dominica quarta sermo‹. (T44). Estote misericordes [Lc 6,36]. Bona sunt opera misericordie corporalia sed meliora spiritualia
(209r–211r) ›De sanctis Petro et Paulo apostolis sermo‹. (S46). Tibi dabo claves [Mt 16,19]. Cum de clavibus audis dicere noli cogitare ferreis vel ligneis
(211r–213r) ›De uno confessore‹. (C6). Si oculus tuus fuerit simplex [Lc 11,34]. Ubi glosa oculus id est intencio quia sicud dicit Crysostomus super Johannem
(213r–216r) Dominica quinta post pentecosten. (T45). Duc in altum [Lc 5,4]. Hoc verbum dixit Christus Petro propter pisces capiendos
(216r–218v) Dominica sexta post pentecostes. (T46). Nisi habundaverit [Mt 5,20]. Sicud absque peccato non est hominem per verba falsa in errorem deducere
(218v–221r) De sancta Margareta. (S47). Media nocte clamor factus est [Mt 25,6]. Terribile et timendum verbum hiis qui secure in peccatis in campo huius mundi dormiunt
(221r) Dominica septima post pentecosten. (T47). Accepit panes [Mc 8,6]. Digne querendum est cum dominus salvator noster tante fuerit potencie … … et congregas ubi non sparsisti et timens abiit [Mt 25,24] etc. super quo. Bricht am Ende der Seite ab. Weitere Predigten dieser Reihe auf 240v–244r. Auch in Uppsala, Universitätsbibliothek, C 269, 2r–129r (Uppsala 3, 226–229).

221v–224r De peccato. Ingesamt ist der Text in drei Sermones unterteilt. Die ersten beiden sind kompiliert aus den angegebenen Kapiteln des Compendium theologicae veritatis, wobei die Wiedergabe nicht immer wörtlich erfolgt und die Abschnitte verkürzt sind. (221v–223r) Hugo Argentinensis: Compendium theologicae veritatis. Primus sermo. Aus Lib. 3, cap. II–V. ›Sabbato ante dominica invocavit‹. Dicas [!] ewangelista Marcus VI et ibi de navi scilicet prima que est secunda tabula. Post diluvium generale generis humani in Adam pro declaratione istius … — … procedit et crescit in delectacione perficitur in consensu. Sancti Bonaventurae opera, T. 7, 78–80 (stark verkürzt). ›Sequitur VII capitulo‹. Peccatum multa mala facit homini ante mortem … — … sine ulla misericordia occisus est. Sancti Bonaventurae opera, T. 7, 81–84 (stark verkürzt). (222r–v) ›Secundus sermo‹. Lib. 3, cap. VII. Item diabolus difficulter expellitur ab homine unde Lucas tunc assumpsit septem spiritus nequiores se et ingressus habitat ibi … — … aliud originale aliud actuale. Sancti Bonaventurae opera, T. 7, 84. Lib. 3, cap. VIII. Primo de originali peccato licet anima non sit ex traduce … — … sed secundum quod carnalis. Sancti Bonaventurae opera, T 7, 84f. (222v–223r) Lib. 3, cap. XII. Veniale peccatum minoris est culpe … — … de modica scintilla fit alius magnus ignis. Sancti Bonaventurae opera, T. 7, 88. Differencia inter mortale et veniale est quia peccatum veniale est libido sine voluptas … — … tunc peccatum committitur. Sancti Bonaventurae opera, T. 7, 88. Lib. 3, cap. XIII. Effectus peccati venialis primus est quia ad penam obligat … — … ad penam inferni eternaliter. Sancti Bonaventurae opera, T. 7, 88. Frei kompiliert aus cap. XV. Mortale peccatum dividitur in septem capita scilicet superbia etc. … — … et postea fortiter penitere. Sancti Bonaventurae opera, T. 7, 90–92. Literatur: RETM, H2430. Bloomfield 6399. Stegmüller RS 368. Mohan, 485. Distelbrink Nr. 75. Kaeppeli Nr. 1982. G. Steer, Hugo Ripelin von Straßburg. Zur Rezeptions- und Wirkungsgeschichte des ‘Compendium theologicae veritatis’ im deutschen Spätmittelalter, Tübingen 1981 (Texte und Textgeschichte 2). 2VL 4, 252–266. (223r–224r) ›Tertius sermo‹. Dicto de peccato in generale scilicet originale et actuale ad propositum revertor … — … sunt in remissionem peccatorum unde magna est auctoritas. Vide de oratione in summa confessoris liber III tit. XXXIIII q. CVII et in Clementinarum de reliquis et veneratione sanctorum secundum Johannem Andree et ibi satis plene. – 224v–225r leer.

225va–vb Sermo in dominica nona post pentecosten. (T49). Sedit populus manducare [I Cor 10,7]. Verba ista scripta sunt Corinthiis X et sumpta sunt Exodo. Heu hodie complentur in ecclesia quia hodie homines comedunt … — … et in celo saturabuntur. Bricht am Ende der Seite ab. Vollständig in Uppsala, UB, C 312, 66r–68v (Uppsala 4, 94), Dessau, SB, Georg Hs. 24, 201rb–203ra (Dessau, 25) und öfter. – 226r leer. 226v beschrieben mit Georgius Leoverdiensis, Georgius Leoverdiensis alias.

III

Papier — 12 Bl. — um 1422

Wasserzeichen: Buchstabe R, darüber Kreuz: Piccard-Online 29096 (1422), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Lagen: VI (238). Bleistiftfoliierung. Schriftraum: 21–22 × 15–16 cm. 38–40 Zeilen. Zwei Spalten der Breite 6–7 cm. Von einer Hand: 227r–238v in Bastarda geschrieben. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen.

Herkunft: Diese Lage wurde offensichtlich falsch eingebunden.

227ra–238vb Sermones de tempore.
(227ra–229rb) Dominica prima quadragesimae. (T19). Ductus est Ihesus [Mt 4,1]. Istud ewangelium legitur Matthei IIII capitulo et ostendit Matteus in eo veritatem humane
(229rb–231va) Dominica secunda quadragesimae. (T20). Assumpsit Ihesus Petrum [Mt 17,1]. Istud ewangelium habetur Mathei XVII et tractat de premio eterne retributionis per exemplum transfigurationis
(231va–234rb) Dominica tertia quadragesimae. (T21). Erat Ihesus eiciens demonium [Lc 11,14]. Istud ewangelium habetur Luce XI et est materia eque de quodam demonio et muto
(234rb–237va) Dominica quarta quadragesimae. (T22). Abiit Ihesus trans mare [Io 6,1]. Istud ewangelium habetur Iohannes VI in quo ponitur quodam miraculum de collatione cibi corporalis ut per hoc inducamur
(237va–238vb) Dominica in passione domini. (T23). Quis ex vobis [Io 8,46]. Istud ewangelium habetur Iohannes VIII. Materia est quedam disputatio facta inter Iudeos et Christum … … quia demones expello et gloriam meam non quero [Io 8,50] sicud demones. Bricht 238vb ab. Der Reklamant sed gloriam patris mei passt nicht zum folgenden Text. Bisher nicht nachgewiese Predigten.

IV

Papier — 18 Bl. — Itzehoe, Hamburg (?) — um 1420

Wasserzeichen: Die erste Lage wie in Teil II, die zweite Lage mit folgenden Wasserzeichen: Zwei Schlüssel, zweikonturiger Schaft, gekreuzt: Piccard-Online 120922 (1435), Piccard-Online 120963 (1434). Lagen: VI–2 (248). III+2 (256). Bleistiftfoliierung. 239r–246r: Schriftraum: 24–25 × 18–19 cm. 42–44 Zeilen. 247r–256v: Schriftraum: 21–22 × 15–16 cm. 38–40 Zeilen. Zwei Spalten der Breite 6–7 cm. Von drei Händen geschrieben. Hand 1: 239r–244r späte gotische Kursive von Marquard Brand, Hand 2: 245r–246r Bastarda, Hand 3: 247r–256v Bastrada. Rubriziert. Rote Lombarden.

Herkunft: Dieser Teil gehörte ursprünglich zum zweiten Faszikel und wurde mit Nachträgen und einer zusätzlichen Lage erweitert. Die Abschrift der Domstatuten weisen auf die Entstehung in Hamburg.

239r–240v Sermo in dominica secunda post pentecosten. (T42). Der Anfang fehlt. Das wiederholt vorkommende Bibelzitat ist: Homo quidam fecit [Lc 14,16] … Beginnt: … vero sunt fertiles et commendabiles … — … nam filii huius seculi sapientiores sunt filiis lucis [Lc 16,8]. Rogemus. Von derselben Hand wie auch die Sermones aurissa, die Predigt gehört aber nicht zur Reihe.

240v–244r Sermones aurissa. Pars aestivalis. Teil 2.
(240v–242v) ›Dominica decima. Sermo de ewangelio Luce quia si cognovisses‹. (T50). Quia si cognovisses [Lc 19,42]. Christus presciens civitatis peccatricis imminens excidium quod propter maliciam sacerdotum passura erat
(242v–244r) ›De sancto Laurencio archidyacono sermo‹. (S57). Qui odit animam [Io 12,25]. Ad hoc verbum attendunt illi que sperant se hominis vitam eternam
(244r) ›Dominica undecima ewangelium‹. (T51). Deus propicius esto michi peccatore [Lc 18,13]. Magna virtus humilitas cui post minima vicia indulgencia propinatur … — … vocata est captiva que docuit eos orare et fidem. Bricht am Ende der Seite ab. – 244v leer.

245r–246r Innocentius III papa: De miseria humanae conditionis. Lib. 1, cap. 1–10. Nota de miseria hominis conqueritur Jeremias‹. Quare de vulva matris mee egressus sum ut viderem laborem et dolorem [Ier 20,18]. Si talia locutus est quem dominus sanctificavit in utero matris sue … — … in diem sepulture in matrem omnium. Druck: Lotario dei Segni (Pope Innocent III). De miseria condicionis humane, hrsg. von R. E. Lewis, Athens/Georgia 1978 (The Chaucer Library), 93–109. Literatur: Bloomfield 1753 und Suppl. 2VL 4, 390–392. (246r) Direkt im Anschluss: Guillelmus de Sancto Theodorico: Brevis commentatio in cantica canticorum. Cap. 23, 20–47. ›De curribus dyaboli et dei‹. Tres sunt currus dyaboli quibus totum mundi perambulat … — … non de premio victorie. Druck: CC CM 87, 181f.

247ra–251va Sermones diversi.
(247ra–248rb) ›Sermo de conceptione beate virginis Marie‹. (S5). Tota pulcra es [Ct 4,7]. In hiis verbis commendatur beatissima virgo Maria ex duobus. Primo ex pulchritudine corporis
(248rb–250ra) ›Sequitur de tribus regibus‹. Auf dem unteren Rand ›De tribus regibus sermo‹. Tres filii Noe diviserunt orbem in tres partes. Sem in Azya … Istius Azye prima provincia dicitur India in qua ut in historiis trium regum orientalium … — … et sic per dictum dominum Hinricum Colonie sunt delate ubi requiescunt in presentem diem.
(250ra–251rb) ›Sermo de nativitate salvatoris nostri Ihesu Christi‹. (T6). Ex invidia diaboli [Sap 2,24] karissimi hec est dies in qua Christus natus est
(251rb–va) ›De Innocentibus sermo‹. (S11). Nota qualiter isti pueri ad passionem pervenerunt dicit magister in scolastica quod Antipater Idumeus neptem regis Arabie duxit … — … quia iam unus effluxerat annus eo tempore quo Iherosolimam abierat et redierat. Am Anfang wie Maggioni LA cap. 10, 98 Satz 15. Bisher nicht nachgewiesen.

251va–254rb Jacobus de Voragine: Legenda aurea. (251va–253ra) De laetania maiori et minori. ›Sequitur de rogationibus. Sermo in rogationibus‹. Nota ratio quare instituta est letania. Hec est quia pro magno et gravissimo morbo … — … quod demones adeo illud timent. Druck: Maggioni LA cap. 66, 473–478 mit Ausnahme der Sätze 48–50. (253ra–254rb) ›De ascensione domini‹. Nota primo unde ascendit. Respondetur de monte Oliveti versus Bethaniam in celos ascendit … — … quando locum paras et tibi in nobis et in te nobis. Druck: Maggioni LA cap. 67, 480 ab Satz 4, bis 492 mit zahlreichen Auslassungen.

254rb–255rb Sermo de sancto cruce. ›Sequitur de sancto cruce‹. (S33). Michi autem absit gloriari … [Gal 6,14]. Dat ze verne van my dat ik my ienighes dinghes vrouwe men des cruces unses heren Ihesu Christi. Quilibet homo in quo potest magis gaudere quam in hec quod Christus ita dilexit mundum … — … sicud rex cum ceptro. Bisher nicht nachgewiesen.

255va–256vb Statuta praepositurae Hamburgensis. ›Statuta prepositure Hamburgensis‹. Quoniam ad officium pertinet presidentis nunc antiquorum reservatione nunc vero novorum editione iurium seu statuorum … Nos Johannes de Gatzcow dei gratia prepositus Hamburgensis … — … in cuius rei evidentiam presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. Im Anschluss: Ista sunt nomina XXIIII seniorum. Primo Johannes Baptista Abel Noe … — … Zacharias Josephus. Mit Anmerkungen des Johannes Meyer auf Kopf- und Fußsteg. Ungedruckt. Eine Abschrift von Wilhelm Leverkus erwähnt bei Ratjen, 109. Literatur (ohne Erwähnung dieser Statuten): J. Wätjer, Das katholische Domkapitel zu Hamburg von den Anfängen bis zur Reformation und seine Wiedererrichtung 1996. Eine kanonistische Untersuchung, Frankfurt/M. 2001 (Adnotationes in ius canonicum 19). B. Vonderlage, Das hamburgische Domkapitel in seiner persönlichen Zusammensetzung bis zur Einführung der Reformation, Hamburg 1925, 32, 85. Meklenburgisches Urkundenbuch, hrsg. von dem Verein für Meklenburgische Geschichte und Alterthumskunde, Bd. 23, Schwerin 1911, Nr. 13373. A. Voßhall, Stadtbürgerliche Verwandtschaft und kirchliche Macht. Karrieren und Netzwerke Lübecker Domherren zwischen 1400 und 1530, Frankfurt a. M. 2016 (Kieler Werkstücke. Reihe E 12), 438.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Borchling 2 C. Borchling, Mittelniederdeutsche Handschriften in Skandinavien, Schleswig-Holstein, Mecklenburg und Vorpommern. Zweiter Reisebericht, Göttingen 1900 (Nachrichten von der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Philologisch-Historische Klasse 1900, Beiheft)
CANTUS CANTUS: A Database for Latin Ecclesiastical Chant. Indices of chants in selected manuscripts and early printed sources of the liturgical Office (http://cantus.uwaterloo.ca//)
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
Dessau Die lateinischen Handschriften der Stadtbibliothek Dessau. Bestandsverzeichnis aus dem Zentralinventar mittelalterlicher Handschriften (ZIH), bearbeitet von J. Fliege, Berlin 1986 (Deutsche Staatsbibliothek. Handschrifteninventare 10)
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Merzdorf J. F. L. Th. Merzdorf, Bibliothekarische Unterhaltungen. Neue Sammlung, Oldenburg 1850
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., Bd. 1–4, Berlin 2011
Sancti Bonaventurae opera Sancti Bonaventurae opera, Sixti V. Pont. Max. iussu diligentissime emendata et in hac nova editione tres in partes distributa, quarum una certa, altera dubia, supposititia tertia complectitur. Accedit Sancti Doctoris vita una cum diatriba historico-chronologico-critica in opera eiusdem, T. 1–13, Venedig 1751–1755
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Vocabularius Ex quo Vocabularius Ex quo. Überlieferungsgeschichtliche Ausgabe, Bd. 1–6, gemeinsam mit K. Grubmüller hrsg. von B. Schnell u. a., Tübingen 1988–2001 (Texte und Textgeschichte 22–27)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)