Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung (Vorläufige Beschreibung)

Kiel, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 16

De passione domini

Papier — 210 Bl. — 21,2 × 14,8 cm — Norddeutschland — um 1443

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 76977, Piccard-Online 76961 (beide 1443, auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil VII, und 103, Teil I). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber zweikonturige Stange mit Kreuz: Piccard-Online 68546, Piccard-Online 68540 (beide 1442). Ochsenkopf im Profil, ohne Beizeichen: Piccard-Online 81624 (1443), Piccard-Online 81619 (1444). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: Piccard-Online 65857 (1434). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern: zwei Typen nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen und Maul: Piccard-Online 78486 (1417), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Traube ohne Beizeichen, Stiel einkonturig: WZIS DE0960-Mlf246_45 (1443–1458). Sonne, frei, ohne Beizeichen: Variante von WZIS DE1185-S319_231 (1430/1440, auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil II und IV sowie Cod. ms. Bord. 58H, Teil II), ein weiterer Typ nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil II). Axt: nicht nachweisbar. Waage, frei ohne Beizeichen, Schalen gerundet: nicht nachweisbar. Sichel/Sense: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil II). Zwei Buchstaben, PP mit Beizeichen Krone: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil I). Lagen: X (20). VIII–1 (35). VI (47). VI+1 (60). 5 VI (118)! VII (131)! VI+2 (144)! VII (158). VI (170). 2 V (190). VIII (206). Lagenzählung ab der zweiten Lage 1–15 (10 doppelt, dann Sprung auf 12) recto oben rechts auf dem ersten Bl. der Lage. Bleistiftfoliierung (19. Jh.). Zählfehler: ungezählte Bl. nach 68, 79, 118 und 140, jetzt jeweils mit den Zusatz a versehen. 13 Schaltzettel, z. T. unfoliiert: 1. zwischen 36 und 37: 15,5 × 6–7,5 cm. 2. Bl. 47: 15,5 cm hoch. 3. zw. 65/66: 12,5 × 6,5 cm. 4. zw. 67/68: 12,5 × 14 cm. 5. zw. 115/116: 8,8 × 10 cm. 6. 118a: 6 cm breit. 7. zw. 135/136: 12 × 5,5 cm. 8. zw. 139/140: 12 cm hoch. 9. 142: 10 cm hoch. 10. 149: 14 × 13 cm. 11. zw. 153/154: 14 × 6,5 cm. 12. zw. 154/155: 14,5 cm hoch. 13. zw. 199/200: 8,5 cm hoch. Schriftraum: 16–17 × 10 cm. 32–36 Zeilen. Eine Spalte. Bl. 159r–170v: Schriftraum: 18,5 × 12,5 cm. 40–45 Zeilen. Zwei Spalten. Von sechs Händen geschrieben. Hand 1: 1r–158v, 179r–183v und 187r–206v Bastarda von Nikolaus Thome, Hand 2: 155r jüngere gotische Kursive, Hand 3: 159ra–170vb ältere gotische Kursive, Hand 4: 171r–176r jüngere gotische Kursive, Hand 5: 176v–178v Bastarda, Hand 6: 184r–187r Bastarda. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Vereinzelt Maniculae am Rand. 3r–18r mit der Zeichung einer Mandorla auf jedem Bl., nur 3v, 4r und 18r mit einfachen Gesichtern im Profil mit Spruchbändern.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem Lederbezug, z. T. beschädigt. Streicheisenlinien. Auf dem VD oben ein Signaturschild aus dem frühen 17. Jh., Papier, 5,3 × 5,2 cm, Aufschrift Superioris … / Scamni primi / Lateris tertii / Liber II. Titelschild aus Pergament, 3,3 × 9,8 cm, Aufschrift Passio domini. Am oberen Rand des HD vier Löcher von der Befestigung der verlorenen Kettenöse. 2 x 2 Kantenbeschläge an den Ecken. Vier Schonernägel in Rosettenform, auf dem VD unten links fehlend, auf dem HD nur unten rechts und in der Mitte, ansonsten Löcher oder Stifte als Überreste erhalten. Drei Doppelbünde, an Kopf und Schwanz einfache Kapitalbünde. Zwei intakte Schließen, Schließenfensterlager in nordelbischer Art mit Zierlöchern und -kerben. Restauriert 2004 von Sabine Sturma-Bachem, Raesfeld. Leder am Rücken ergänzt. Einbandfragmente entnommen.

Fragmente: VS und HS ehemals in Kapsel A der UB Kiel unter der Signatur Cod. ms. KB A 10a und A 10b und A 10e, seit 2018 unter den Signaturen Cod. ms. Bord. 16-Bei-1–3. 1. Cod. ms. Bord. 16-Bei-1. VS Pergament. 21 × 6,5–14 cm. Um 1200. Carolino-Gotica. Oben und an einem seitlichen Rand beschnitten. Eine untere Ecke schräg abgerissen, sie haftet am folgenden Blatt. Schriftraum: ca. 18 × 12 cm. 19 Zeilen. Eine Spalte. Rubriken in Rot. Über den Textzeilen adiastematischen Neumen. Recto ein Aufkleber mit der Signatur Cod. MS. K. B. A 10a. Zwei Stempel der UB Kiel Kieler Universitätsbibliothek. Vermerk mit Bleistift 16. Verso anhaftende Lederreste. Aus einem Antiphonale officii. Recto. De nativitate Innocentium. (28. Dez.) R: CANTUS 6624. V: CANTUS 6624a. R: CANTUS 6050. V: CANTUS 6050a … R: CANTUS 7022. V: CANTUS 7022a. R: CANTUS 6266. V: CANTUS 6266b. R: CANTUS 6617. Verso. De Johanne ev. (27. Dez.) A: CANTUS 2536, 3051, 5056, 3786, 3495. R: CANTUS 6913. A: CANTUS 5310. 2. Cod. ms. Bord. 16-Bei-3. Streifen aus derselben Handschrift wie oben, der zum Teil vom VS überdeckt wurde. Pergament. 21 × 9,5 cm. Falz und Umschlag von ca. 2 cm für die Aufnahme der ersten Lage, Löcher von der Bindung. Abdrücke und Anhaftungen des umgeschlagenen Einbandleders. Signaturschild und Stempel wie oben. Recto. De trinitate. A: CANTUS 5358, 5267. R: CANTUS 7498. R: CANTUS 7718. V: CANTUS 7718a. R: CANTUS 6239. V: CANTUS 6239a. R: CANTUS 7755. V: CANTUS 7755a. Verso mit Textabklatsch vom VS, daher Überlagerung der Schriften. 3. Cod. ms. Bord. 16-Bei-2. HS Pergament. 19 × 24–25 cm. Aus derselben Handschrift wie oben. Teil eines an drei Seiten beschnittenen Doppelblattes. 18 Zeilen. Zwei Kolumnen. Rote Initialen über zwei Zeilen. Rubriken in Rot. Löcher von der Bindung. Signaturschild und Stempel Königl. Univ.-Bibliothek Kiel. Stark gewellt und verknickt, daher Auslassungen in der Erschließung. Recto a. A: CANTUS 5219, 1733, 1721, 1764, 1875. V: CANTUS 3387. R: CANTUS 6317. V: CANTUS 6317a. R: CANTUS 7161. V: CANTUS 7161a. R: CANTUS 6716. V: CANTUS 6716a. A: CANTUS 3309, 4994, 3182, 4270. Recto b. Sabbato per annum. R: CANTUS 7162. V: CANTUS 7162a. R: CANTUS 6495. V: CANTUS 6495a. R: CANTUS 7820. V: CANTUS 7820a. ›In matutina‹. A: CANTUS 1736, 2705, 3218, 3310. Dominica per annum. R: CANTUS 6946. V: CANTUS 6946a. A: CANTUS 2285, 2865. Verso a. A: CANTUS 2839, 2116 Feria V ad versperas‹. A: CANTUS 2988, 4139, 4567. ›Feria VI ad versperas‹. A: CANTUS 3215, 2367, 1197, 2328, 4316 Sabbato‹. A: CANTUS 3583, 2148, 1734. ›Dominica I post epiphaniam‹. A: CANTUS 2872, 4410. ›Dominica II post epiphaniam‹. A: CANTUS 2138. Verso b. A: CANTUS 3625 I: CANTUS 1011. A: CANTUS 2330 … 5203. 4. Teil des HS, ehemals in Kapsel C der UB Kiel (ohne Signatur), seit 2018 Cod. ms. Bord. 16-Bei-4. Pergament. 21 × 7 cm. Umschlag von ca. 2 cm. Vertikal geteiltes Blatt. 20 Zeilen. Rubriken in Rot. Rote Lombarden. Über den Textzeilen adiastematischen Neumen. Unter dem Umschlag der Vermerk mit Bleistift 16. Zwei Löcher am oberen Rand von der Kettenbefestigung. Aus derselben Handschrift wie die Fragmente oben. Recto De sancto Nicolao. (6. Dez.) R: CANTUS 7719. V: CANTUS 7719a. R: CANTUS 6550. V: CANTUS 6550a. A: CANTUS 1652, 2562, 3329, 4717. Verso De sancto Nicolao. R: CANTUS 6146. V: CANTUS 6146a. R: CANTUS 7474. V: CANTUS 7474a. R: CANTUS 6222. Diese Makulatur auch in Cod. ms. Bord. 23, 30, 103, 109 und 110. 5. Teil des HS, ehemals in Kapsel C der UB Kiel (ohne Signatur). Pergament. 21 × 7 cm. 14. Jh. Textualis. Vertikal geteiltes Blatt mit 10 Zeilen, darüber Notensystem mit diastematischen Neumen. Rubriziert, rote Lombarden. Recto ein Signaturschild Cod. MS. K. B. ohne Individualsignatur. Stempel Kieler Universitätsbibliothek. Durch die geringe Textmenge kaum bestimmbar. Recto De sancto Martino. (11. Nov.) V: CANTUS 6217a. R: CANTUS 6558. Verso mit Schriftabklatsch eines überklebten Blattes mit Noten und Schrift wie die Makulatur oben. 6. Innenseiten von VD und HD mit Schriftabklatsch. HD De sancto Nicolao. R: CANTUS 7474. V: CANTUS 7474a, 6222. 7. Acht entnommene Pergamentstreifen aus der Einbandrückenhinterklebung, die bei der Handschrift verwahrt werden. Starke Kleberreste, daher nicht lesbar.

Herkunft: Entstanden unter Einschluss einer älteren Lage (1417 nach Wasserzeichen) um 1445 in Norddeutschland unter Mitarbeit des Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Thome. Zahlreiche Wasserzeichen kommen auch in Cod. ms. Bord. 23 vor. Eingebunden wohl in Bordesholm im engen zeitlichen Rahmen unter Verwendung von Makulatur aus demselben Codex mit Cod. ms. Bord. 23, 30, 103 und 110. — Der Codex ist im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur L lxix: Passio domini extensa. Themata diversa in passionem domini verzeichnet. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) benannt mit Passio domini. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) betitelt mit Dionysius Areopagita super passionem domini etc.

Steffenhagen Nr. CCLXVI. — Ratjen, 47f. — Krämer, 98. — Kristeller 3, 586. — Schnabel, 72f., 75–79, 281f., 314, 316, 568.

1r Osterlied. Quer zur Leserichtung. Fünf Notenlinien. Hufnagelnotation. Krist ys op ghestanden van der marter alle des scole wii alle vro syn got schal vnser trost syn kyryeleson. Resurrexit Christus qui pro nobis passus passione cuius liberati sumus. Bo scema hucze stols mer twea sceducze chwelme boaz swessele twotrinam schebisma bely kirie. Bohemicum. Druck und Literatur: 2VL 1, 1197–1201. 2VL 11, 316. Salmen, 63. W. Salmen, H. W. Schwab, Musikgeschichte in Bildern, Neumünster 1971 (Quellen und Studien zur Musikgeschichte Schleswig-Holsteins 1), 11, Tafel 11 Abb. 1. Kühl Marienklage, 3f. nach dieser Hs. http://www.handschriftencensus.de/24389 (mit weiterer Literatur) . H. Kunstmann, Ein alttschechisches Osterlied aus Bordesholm, in: Zeitschrift für Slavische Philologie 23,2 (1955), 315–321. Borchling 2, 143f. W. Lipphardt, Studien zur Musikpflege in den mittelalterlichen Augustiner-Chorherrenstiften des deutschen Sprachgebietes, in: Jahrbuch des Stiftes Klosterneuburg N.F. 7 (1971), 7–102, hier 35, 39f., 45 (Nr. 10), 73f., Abb. 16. W. Thomas, Mittelniederdeutsche Osterlieder aus vorreformatorischer Zeit I, in: Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie 9 (1964), 121–133 (122 Anm. 3 Hs. erwähnt). Desweiteren ist das Bl. mit der Signatur beschrieben (19. Jh.), außerdem Tintendurchschlag.

1v–2r Sermo. Qui gladio pugnat [Mt 26,52]. Dicit Holcot super istud sapientiam: Pro cogitacionibus sensatis iniquitates illorum etc. [Sap 11,16] et sequitur: Quia per que peccat quis [Sap 11,17] … (2r) Die Fortsetzung nach einem Freiraum unter dem folgenden Text auf Bl. 2r unten. Respondit Anselmus quod non est sic scilicet sicud sola voluntas peccat sic sola punitur … — … Nichil igitur secundum Augustinum punitur in inferno nisi libera voluntas. Vgl. PL 158, 438.

2r Paulus Burgensis: Additio capituli VI ad postillam Nicolai de Lyra super evangelium Marci. ›In quo quis peccat in hoc puniendum est‹. Notandum quod licet Lyra videtur dicere in postillam Marci V capitulo de Christo quod non est verisimile quod tanto tempore ociosus etc. Cum quidam dicitur in addicionibus: Cum Christus etiam in hac vita … — … habere artem patris. Druck: GW M26502, Bd. 4, m[viii] vb–m [ix] ra. Gosselin, D1 Nr. 14–17, 19, D2 Nr. 22, 24–27, 29, 33–35, 37–39, 41, 47, 52; E5 Nr. 100, 102–104. Literatur: Stegmüller RB 6329 mit Suppl.

2v Descriptio picturarum. Vier Kreise nebeneinander mit Inschriften: Ymago Augustini, Gregorii, Ambrosii, Jeronimi. Darüber in roter Tinte Nennung der zugehörigen Evangelistensymbole: Figura aquile, femine facunde [!], leonis, bovis und jeweils eine Begründung: … quia profunde excellenter scripsit. (Augustinus). Iste ymagines quatuor doctorum depingantur quo ad habitum capitis … — … Ieroninus sub pilleo cardinali. In roter Tinte unter den Kreisen: Ymago viri ricinos teneretis.

2v Versus. ›Item alia pictura sub istos versus‹. Aquila canus heros vigilianus venator amator … 3 Verse. Auch in Mainz, SB, Hs I 37, 170r (Mainz 1, 82, dort vollständig wiedergeben) und München, BSB, Cgm 606, 222vb (München BSB 5,4, 352).

3r–18r De figuris veteris et novi testamenti. (3r) Federzeichnung: Eine Wolke, mittig das Gesicht eine bärtigen Mannes, rechts drei Wurfspieße, die aus der Wolke herauskommen. Apparebit dominus hec in nubibus emittens tria iacula in terram propter tria genera peccatorum. Darunter Bildbeschreibung. ›Virgo flexis genibus‹. Ponatur hec ymago virginis Marie … (3v) Annunciatio. Oben: Salvator in nubibus. Zwei Gesichter, David und Jesaja, mit Spruchbändern: Descendet pluvia in vellus [Ps 71,6] und Ecce virgo concipiet [Is 7,14]. Darunter eine Mandorla mit Inschriften, rechts: Rore madet tellus remanet tamen arida vellus, links: Vipera vim perdit Virgo salutatur Walther I 20383, 16902, 20555. In der Mitte Bildbeschreibungen zu Eva mit Schlange, Engel, Maria, Gideon. Unten: Ezechiel und Jeremias mit Spruchbändern: Porta hec clausa erit [Ez 44,2] und Novum facit dominus super terram [Ier 31,22]. Auf den folgenden Seiten jeweils eine Mandorla mit Inschriften, Gesichter mit Spruchbändern nicht mehr ausgeführt. (18v) De missione spiritus sancti. Prophetensprüche. David: Emitte spiritum tuum et creabuntur [Ps 103,30]. Salomon: Spiritus domini replevit orbem terrarum [Sap 1,7]. Johel: Super servos et ancillas meas effundam de spiritu meo [Ioel 2,29]. Ezechiel: Spiritum meum ponam in medio vestri [Ez 36,27]. Inschriften in der Mandorla, rechts: Pectora sacrorum replet … Celica flamma venit …, links: Lex est divina Moysi … A patre descendit super omnes spiritus almus. Sicud predixit a longo tempore psalmus. Vgl. Cornell, Biblia pauperum (siehe unten), 47. Insgesamt 30 typologische Gruppen mit Abweichungen von den gedruckten Texten. Ohne Bildbeschreibungen und um eine Gruppe erweitert auch in Cod. ms. Bord. 117, Teil II, 36r–41v, und Cod. ms. Bord. 119, 111r–116v. Vgl. die Drucke: A. C. Labriola/J. W. Smeltz, The Bible of the Poor [Biblia Pauperum]. A Facsimile and Edition of the British Library Blockbook C.9 d.2, Pittsburgh 1990. H. Cornell, Biblia pauperum, Stockholm 1925, 17–53 (Tituli). Literatur: 2VL 1, 843–852. G. Schmidt, Die Armenbibel des XIV. Jahrhunderts, Köln 1959, bes. 20–25. F. Röhrig, Rota in medio rotae. Ein typologischer Zyklus aus Österreich, in: Jahrbuch des Stifts Klosterneuburg NF 5 (1965), 105–109. H. Rost, Die Bibel im Mittelalter. Beiträge zur Geschichte und Bibliographie der Bibel, Augsburg 1939, 214–231.

18v De lamentatione Hieremiae. ›Tren. I‹. Peccatum peccavit Ihierusalem [Lam 1,8] … — … in umbra tua vivemus in gentibus. Tren. 4 [Lam 4,20]. Außerdem Lam 2,9; Lam 3,35; Lam 3,43; Lam 4,13.

19r–v Signa passionis domini secundum epistolam Dionysii Areopagita ad Apollophanem. ›Dyonisius eclipsis in passione domini quod fuerit universis‹. Dionisius Ariopagita dictus ex tali scilicet vico Ariopago qui erat vicus matris in quo colebatur Mars in templo … — … sed devotionem animarum. Von Bl. 115v wird auf diese Ausführungen verwiesen.

19v–20r Initia sermonum. Ingressu Ihesus [Lc 7,36]. Christus comedit cum peccatoribus ut eos ad primam provocaret … Weitere, später zugefügte Bibelstellen mit kurzen Auslegungen, vgl. die Notizzettel in Cod. ms. Bord. 88 und Bl. 20r unten nach dem folgenden Text.

20r Evangelium secundum Lucam 7,36–50. ›Luce VII‹. Rogabat Ihesum quidam Phariseus [Lc 7,36] … — … vade in pace [Lc 7,50].

20v Nota. ›Thema super passionem domini II Rg. III‹. Hec faciat mihi dominus et hec addat … [II Rg 3,35]. Numquam ignoratus quoniam princeps … [II Rg 3,38] … — … et flevit rex et universa populus super Abner. Vgl. II Rg 3,32. ›Hec thema est ad provocandum populum ad compassionem‹.

20v Nicolaus de Lyra: Postilla super evangelium Lucae. Cap. XIII. Excerptum. Nam antea erant inimici adinvicem … [Lc 23,12]. Nota secundum Cyryllum quod sicud dicitur Act. V quod in die professionis quando Iudei profitebantur se esse subditos … — … cum armatis eos interfecit ne [m]aior seductio fieret. ›Hoc vide Luce 13 secundum Lyram‹. Siehe auch den Ausschnitt in Cod. ms. Bord. 48, 110r–111v. Druck: GW M26502, Bd. 4, p[vi] rb. Gosselin Nr. 12–57, 99–109. Literatur: Stegmüller RB 5898 mit Suppl. Mohan, 147. Glorieux Répertoire Nr. 345, Nr. f49.

21r–131v De passione Christi. (21r–35v) Petrus Comestor: Historia scholastica. Cap. CVIII–CXXXVIII. ›De resurrectionis Lazari‹. Et abiit Ihesus [Io 10,40]. Erat autem quidam languens Lazarus [Io 11,1] … — … et captivi ducentur in omnes gentes. Additiones abweichend vom Druck. Teilweise gekürzte oder erweiterte Kapitel. Druck: PL 198, 1593–1610. (36r–130v) Passio domini secundum quatuor evangelistas. Et factum est postquam consummasset Ihesus [Mt 26,1] … Iudei enim incipiebant dies suos a vespera … — … et resurrectionem cupiebant impedire. Nur der Anfang aus der Historia scholastica, cap. CXLVII, PL 198, 1614. Am Rand: Hec verba … tenet magister in scholastica historia. (130v) Nota. Notandum circa premissa quod secundum Augustinum accelerabant Iudei eius sepultaram … — … antequam dies sollempnis pasce inciperetur scilicet ante vesperas sabbati. Auf den Rändern Anmerkungen, z. T. mit Bezugnahme auf Johannes Beleth, und Textergänzungen, ebenso auf den Schaltzetteln. Verweise auf andere Texte der Handschrift. 99v am Rand: ›Crucifixio Christi‹. Unus de istis clavis est Rome in quodam monasterio monialium ordinis fratrum minorum et est tam magnus sicud hic clavus que comparatur pro denario. Et in eodem monasterio est caput Iohannis baptiste deficiente ab eo inferiori mandibula que vidi in iubileo anno domini 1450.

131r Johannes Belethus: Rationale divinorum officiorum. Caput XCVI. ›De variis figuris sancte crucis‹. Johannes Beleth: Crux Christi seu domini multis modis in veteri testamento fuit prefigurata … — … Nam Christus portavit crucem in qua triumphavit unde dicitur portavit crucem cyreneus sed non sicut homo [et] deus. Am Ende leicht abweichend. Druck: PL 202, 99.

130r Isaias 49,22–23. ›De misteriis sancte crucis …Ecce ego levo ad gentes manum meam [Is 49,22] … — … in terra dimisso adorabunt te [Is 49,23] etc.

131v Johannes Belethus: Rationale divinorum officiorum. Caput XCVI. ›In die parasceves‹. Non conficitur corpus Christi quarti ratione secundum Johannes Beleth. Primo quia Christus hoc die revera pro nobis ymmolatus est … — … alius pugnabit pro vobis et vos tacebitis [Ex 14,14]. Alius scilicet Christus. Druck: PL 202, 100. Caput XCIX. ›In die cene domini‹. Una pars sacramenti scilicet corpus sub specie panis reservatur … — … ne hoc die consecratio fiat. Druck: PL 202, 103f.

132r–139v Sermones in parasceve domini. T26.
(132r–134r) Egressus Ihesus trans torrentem Cedron [Io 18,1]. Nota ad litteram: Homo conditus in ortum paradisi ponitur … Auch in Graz, UB, Vorau 383, 71v (Vorau, 222) und Uppsala, UB, C 375, 123v (Uppsala 4, 454).
(134v–138v) Conradus de Saxonia. Schneyer 1, 754 Nr. 108, 107.
(138v–139v) ›In parasceve anno 1443‹. Quam gloriosus fuit [II Rg 6,20]. Ad ista verba advertendo et subiungendo passionem Christi

139v–156v Passio domini secundum quattuor evangelistas. ›Concordantia quatuor evangeliorum secundum magistrum in scholastica historia‹. ›Sabbato ante palmarum‹. Ante sex dies pasce venit Iesus in Bethaniam [Io 12,1] … — … Illi autem abeuntes munierunt sepulchrum signantes lapidem cum custodibus [Mt 27,66]. ›Explicit textus concordatus‹.

156v–158v Johannes Contractus: Sermo in parasceve. T26. ›In die parasceve‹. O vos omnes [Lam 1,12]. Fratres karissimi hec verba poterat dicere Christus pendens in cruce manibus et pedibus crucificatus et omnia membra dolerent … In zahlreichen Hss., jedoch nicht bei Schneyer. Auf 156v am Rand in einem Kasten: Aliud thema. Anno 1444 in hec themate … tanguntur scilicet gravitas passionis huius solis et lune …

159ra–159vb Jacobus de Voragine: De tempore deviationis. Nota de septuagesima, sexagesima, quinquagesima et quadragesima instituta super ista tempora. Dicto de festivitatibus inter tempus quod partim continetur sub tempore reconcillationis partim sub tempore peregrinationis … — … ita nos debemus per penitentiam prius affligi ut digni valeamus comedere agnum vite. Druck: Maggioni LA cap. 31, 219–229.

159vb–170vb Sermones de passione domini. T26.
(159vb–160rb) Nuptie facte sunt [Io 2,1]. Dominus noster Ihesus Christus signis et miraculis invitavit homines ad fidem
(160va–161va) Sicut sponsa super sponsum sic Bersabee Uriam luxit … que sedebat in thoro maritali lugebat [I Mcc 1,28] quia dicitur: Auferetur ab illis sponsus [Mc 2,20] … Danach 161va Bemerkungen zu Velum templi scissum est a summo [Mt 27,51].
(161vb–163rb) Cum egressus fuero [Ex 9,29]. Legitur Exo. XX completis sermonibus quibus filios erudivit collegit pedes suos in lectulo … Auch in Karlsruhe, BLB, St. Blasien 77, 268v–271v (Karlsruhe 12, 70) und Hamburg, SUB, Petri 8, 165r–168r (Hamburg 4, 14).
(163rb–168va) Jacobus de Voragine. T23/6, T24, T24/4, T26. Schneyer 3, 243 Nr. 270, 273, 279, 283, 284.
(169vb–170vb) Cum venerit filius [Mt 25,31]. Sicut dicit Ysidorus in quolibet iudicio requiruntur III persone videlicet iudex reus et accusator … Vgl. mit anderem Thema vgl. Schneyer 3, 221 Nr. 6, ebenfalls von Jacobus de Voragine.

171r–176r De pace dei et de humilitate. ›Pax quare scribitur tribus litteris‹. Nota pax tribus litteris scribitur signatus trinitate personarum in unitate natura … — … armatus nec imperator. ›Alia deficiunt‹. Enthält ein längeres Zitat: (175v–176r) Adamus Perseniae: Epistola XX. Si vis igitur intelligere verbum dei si desideras eius … — … cui verax humilitas requiem procuravit. PL 211, 652. Bevor der Text beginnt, sind mehrere Zeilen durchgestrichen.

176v–178v Ps.-Bernardus Claraevallensis, Ps.-Hugo de Sancto Victore: Tractatus de interiori domo seu de conscientia aedificandi. Exzerpte aus den angegebenen Kapiteln. ›In dedicatione templi‹. (176v) Cap. 1,1. Conscientia in qua perpetuo anima est mansura edificanda est … — … erudit ad discernendum utrumque. (176v–177r) Cap. 1,2–1,5. Beata est anima qui in pace Christi fundata est … — … qui omnia forinseca reliquimus. (177r–v) Cap. 6,12–7,14. Redi ergo ad cor tuum … — … et ab eo consolationem recipiat. (177v–178v) Cap. 10–11. Multi querunt scientiam … — … quam quod decens est in se apprehendere potest. (178v) Cap. 14,23–15,24. Bona est conscientia … — … multe sunt sciencie hominum sed nulla est melior illa qua se homo cognoscit. ›Sic est finis laus deo‹. In dieser Form mit abweichenden Autorenzuschreibungen ebenfalls in Cod. ms. Bord. 21, 78v–80v, 56, 55r–60r, und 57, 144v–149v. Eine erweiterte Fassung in Cod. ms. Bord. 55, 13r–41v. Druck: PL 184, 507C–508C, 509A–B, 509C–510D, 513C–515B, 516B–517D, 520A–C. Literatur: Bloomfield 1787. Kurz 5/1, 49f. Glorieux Pour revaloriser Migne, 71. Goy Hugo von St. Viktor, 494 Nr. 12. M. Breitenstein, Der Traktat „Vom inneren Haus“. Verantwortung als Ziel der Gewissensbildung, in: Innovation in Klöstern und Orden des Hohen Mittelalters. Aspekte und Pragmatik eines Begriffs, Berlin 2012 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter 48), 263–292.

178v Thomas de Aquino: Summa theologiae. Pars III, qu. 83, art. 6, ag 1–3. Questio sancti Thome de Aquino ordinis predicatorum de casibus emergentibus circa sacramentum altaris … Ad quam sic proceditur videtur quod non possit sufficienter occurri defectibus … — … quod est inconveniens. Dieser Artikel vollständig in Cod. ms. Bord. 21, 149ra–va. Druck: Busa S. Thomae Aquinatis opera 2, 915.

179r–v Gregorius I papa: Excerpta ex operibus. (179r) Moralia in Iob. Lib. 33,15. Misit ad Pilatum uxor suo dicens: Nichil tibi et iusto illi etc. [Mt 27,19]. Gregorius super Matheum. Antiquo serpenti quasi avi dominus illusit dum ei in passione … — … pertulit dum humanitatis eius escam momordit. Hec ille. Edition: CC SL 143B, 1700. Literatur: CALMA 4, 418 Nr. 6. CPL 1708. Stegmüller RB 2634. CPPM 2A Nr. 2231. (179r–v) Homiliae in evangelia. Hom. 32. ›Exeuntes invenerunt hominem [Mt 27,32]. GregoriusQuia ipsis virtutibus quedam vitia iuxta sunt … — … sed per negligentiam concedisse videamur. Edition: CC SL 141, 280f. Literatur: CPL 1711. CPPM 2A Nr. 2289. CALMA 4, 417 Nr. 5. Stegmüller RB 2646. (179v) Moralia in Iob. Lib. 8,44. Plerumque hypocrite mira se abstinentia affligunt … — … sed tamen per amorem glorie mundo vivit. ›Hec ille‹. Edition: CC SL 143, 438f. Danach Notae.

180r–v Sermo. ›Pater my si fieri potest transeat a me calix [Mt 26,39].Iuxta hec queritur an alia sit voluntas filii quam patris. Dicendum secundum Augustinum idem Bertrandum super verba evangelii Johannis capitulo VI dicitur: Quia descendi de celo [Io 6,38]. Quod filii in quantum deus est et patris sui est una et eadem voluntas … — … et sic bene moriendo dicere possumus cum eo pater in manus tuas commendo spiritum meum. ›Hec Bertrandus‹. Bisher nicht unter den Predigten des Bertrandus de Turre nachgewiesen.

180v Ps.-Johannes Chrysostomus: Opus imperfectum in Matthaeum. Homilia I. Excerptum. ›Pater non sicud ego volo‹. Ysaac figurabat Christum quia Christus est de virgine etc. ille de anicula … Ille postquam mater eius parere posse cessaverat … — … sed non sicud ego volo sed sicud tu vis pater. ›Hec Chrisostomus omelia I super Mateum‹. Druck: PG 56, 613f. Literatur: Stegmüller RB 4350.

181r–182v Leo I papa: Tractatus septem et nonaginta. Excerpta ex sermone inserta. (181r) Tractatus LXII. Pater ignosce illis [Lc 23,24]. Leo in sermone desiderata sic dicit: De huius orationis potentia utique fuit ut predicatio apostoli Petri ex eis qui dixerunt … — … in augmentum dampnationis sue etiam moriendo peccaret. ›Hec ille‹. Druck: CC SL 138A, 379f. (181v) Tractatus LXV. Pater ignosce illis [Lc 23,24]. Leo in sermone qui incipit sermonem dilectissimi sic ait: Inanis fuisset species et nulli profutura ymago tolerancie eius passionis nisi vera divinitas … — … sed etiam exemplo fortitudinis roboraret. Druck: CC SL 138A, 396f. (181v) Tractatus LXIII. Quamvis enim infirmitates nostras que veniunt de peccato … — … ita nemo est qui non sit Christiane debitor discipline. Druck: CC SL 138A, 384f. (181v–182v) Tractatus LXV. Iniusta enim videretur eius ad pacientiam cohortatio … — … qui reformavit corpus humilitatis nostre conforme fieri corpori glorie sue vivens et regnans cum patre et cum spiritu sancto in secula seculorum. ›Amen. Hec ille‹. Druck: CC SL 138A, 397–399. Literatur: CPL 1657.

183r–v Bernardus Claraevallensis: Liber ad milites templi de laude novae militiae. Excerpta. (183r) Pars 18. Inclinato capite emisit spiritum [Io 19,30]. Bernardus in libro de laude nove militie de morte et vita Christi sic scribit: Amplius movet ad pietatem mortis Christi … — … et spem fecit morientibus resurgendi. Druck: Bernardi opera 3, 229f. (183r–v) Pars 22–23. ›Item ibidem de eo quod Christus quia homo erat mori potuit et quia iustus erat mors eius nos liberare potuit‹. Unde confidimus quod Christus mortem abstulit … — … alioquin et misericors et iustus simul esse non posset. Christus ergo et mori potuit cum sit homo et mortis moriendo solvere debitum cum sit iustus. Hec ille. Der letzte Satz leicht verändert, vgl. Bernardi opera 3, 234. Druck: Bernardi opera 3, 232. (183v) Pars 27–28. ›Item idem vide supra de infirmitate et maiestate Christi‹. Totum nobis de Christo valuit totum salutiferum … — … manet tamen propter veritatem dei vel ad tempus in nobis. ›Hec ille‹. Druck: Bernardi opera 3, 236. Literatur: CALMA 2, 309 Nr. 23.

184r–186v Sermo. Inclinato capite spiritum emisit [Io 19,30]. Quo abiit dilectus tuus [Ct 5,17]. Ubi sunt fideles anime lugentes Christi mortem

186v Versus. Abstineas fortis sit spiritus et caro casta. Vitaque longa preces sacre quoque sensus acutus. Hec Gregorius in moralibus‹.

187r Notizen zu Predigten. Nota sicud edificationis materialis artifex est causa efficiens principalis …

187v–190v Sermo in passione domini. T26. Hec est dies quam fecit dominus [Ps 117,24]. Hec verba prophetica si carissimi luculenter perspiciuntur … huius diei dominice passionis scilicet secundum quartam causam nobis describuntur … Darin enthalten: (188r–189v) Leo I papa: Tractatus septem et nonaginta. Tractatus LX de passione domini. ›Leo papa in sermone‹. Sacramentum dominice passionis non adhuc exspectamus manifestandum … — … et dum persequitur mortalem incidit salvatorem. Quod nobis de passione domini est magis letandum quam testandum. Insumat nobis ipse dominus Ihesus (189v) hodie tempore et hora passionis sue. CC SL 138A, 363–366. (189v) Tractatus LXI. Secundum Leonem papam in sermone qui incipit: Cum multis modis etc. Eunte domino ad locum clarificationis sue … — … quem in maiestate patris videbitis iudicantem. CC SL 138A, 371f. (190r) Setzt fort: Hec est igitur karissimi dies quam fecit dominus exultemus et letemur in ea [Ps 117,24]. Nulla homine nobis karissimi per similiter dominice passionis gesta est … Danach Verweise auf weitere Bibelstellen.

191r–195r Sermo in parasceve. T26. ›In parasceve‹. En ego morior [Gn 48,21]. Verbum istud est Iacob ad filios suos secundum autem allegoricam formam competitSchneyer 7, 5 Nr. 57.

195v–196v Gregorius I papa: Moralia in Iob. Lib. 33,12. Excerpta. ›De negacione Petri‹. Rabanus II Reg. XVIII de causa David cum Bersabee sic inquit: Ad hoc in sacra scriptura virorum talium id est David Petrus etc. Peccta sunt indita … — … et ne ad desperationem corruamus fovet. Lib. 33,14. Ad erudiendos enim sicut et nuper diximus … — … unde exercet iram nequissime voluntatis sue. Edition: CC SL 143B, 1693f., 1694–1696, 1698.

197r–198v Caesarius Arelatensis: Sermo 219 in natale sancti Stephani. S9. Excerptum. ›De inimicis diligendis‹. Maximus in sermone qui incipit: Lectio actuum apostolorum de sancto Stephano sic incipit super verbo: Positis autem genibus clamabat [Act 7,59]. Ubi inquit Maximus sic: Videte dilectissimi fratres … — … Quam rem nobis orantibus ipse prestare dignetur qui et pro se crucifigentibus patrem exoravit dicens: Pater dimitte illis amen. ›Et potest hec postilla notabilis recitari super verbis domini premissis circa pastorem quando oravit pro se crucifigentibus dicens: Pater dimitte illis quia nesciunt quid faciunt‹. Edition: CC SL 104, 868–870. Literatur: CPL 1008. CALMA 2, 539 Nr. 8.

198v–199r Bernardus Claraevallensis: Sermo 1 in annuntiatione beatae Mariae virginis. Excerptum. ›Judas penitentia ductus [Mt 27,3].Judas penitentia ductus etc. [Mt 27,3]. Gregorius dicit infructuosa et recte secundum Bernardum in quodam sermone de nativitate domini qui incipit: Ut inhabitet gloria in terra [Ps 84,10]. Ad hec etiam quod interna gloria nostra et testimonium conscientie nostre … Necesse est misericordia et veritas obviaverint … — … et glorietur in eo qui sibi testimonium perhibet in spiritu utique veritatis. Ein längerer Ausschnitt in Cod. ms. Bord. 45, 242r–244v. Druck: Bernardi opera 5, 16. Literatur: CALMA 2, 307 Nr. 12.

199r Themata sermonum in passione domini. ›Stabat iuxta crucem‹. Anselmus dicit quod in beata virgine Maria sola per istud triduum vera fides inconcussa remansit … Danach Hinweise zu Predigtthemen: Thema passione probanda: Potest esse quomodo Salomon dilexit Ethiopissam … Item thema Exo. XV: Sumpsit Maria [Ex 15,20]. Weitere Themen auf dem Schaltblatt zwischen Bl. 199 und 200. Beginnt: Alium sermonem de passione domini invenies post sermonem de cena domini …

199v–205r Registrum. ›Registrum huius libri‹. Primus sexternus ante passionem domini sunt prophecie … Passio domini postillata sequitur in novem sexterniis … — … vide post vocabularius 47.

205r Initium sermonis. Apprehendit Pilatus Ihesum [Io 19,1]. Ecce eius sanguis totus a corpore flagello exhibeatur cuius minima gutta suffecisset ad redemptionem … Darunter in roter Tinte Gegenüberstellung der kanonischen Stunden mit dem Leben Christi: Cristus hora: Nocte natus est Christus. Prima diei surrexit …

205v–206v Nicolaus de Lyra, Paulus Burgensis: Postilla super evangelia et additiones. (205v) Paulus Burgensis: Additio cap. XXI super evangelium Matthaei. ›Si enim cognovissent numquam crucifixissent dominum glorie [I Cor 2,8].Nota quod sicud dicitur in addicionibus super Lyram circa Mt. capitulo XXI. Licet scripture sacre prophetarum veteris et nove legis que mentionem expressa faciunt … — … non enim excedunt communem intelligentie humane capacitatem. Druck: GW M26502, Bd. 4, kiiii rb–va. Siehe auch 2r. (205v–206r) Additio cap. XXI super evangelium Matthaei. Illa autoritas beati Petri Act. III dicentis: Scio quod per ignorantiam fecistis [Act 3,17]. Secundum opinionem beati Thome proprie sonat: Eo enim quod habuerant ignorantiam … — … Connaturale est nobis a magis notis ad minus nota procedere. Druck: GW M26502, Bd. 4, kiiii vb–kv rb. (206r) Additio cap. XXI super evangelium Matthaei. ›Hic est heres‹. Illud igitur quidam dixissent in parabola Christi agricole. Non potest rationabiliter intelligi … — … ut cum possent superare sicud et alios primos missos. Druck: GW M26502, Bd. 4, kiiii vb. (206v) Nicolaus de Lyra: Postilla super evangelium Marci. Cap. I. Excerptum. Nota quod istud quidam dicit Lira in postilla Marci primo scilicet: Si cognovissent demones ipsum esse deum numquam inducissent etc. Non videtur ratio quare demones non induxissent iudeos ad crucifigendum Christum … — … Si cognovissent nunquam dominum glorie crucifixissent [I Cor 2,8]. Non est contra hoc loquitur enim de hominibus qui tanquam viatores quantumcumque mali sint non tamen communiter attingunt ad terminum dampnationis. ›Hec notabene‹. Druck: GW M26502, Bd. 4, liiii va. Literatur: Glorieux Répertoire Nr. 345, Nr. f48. Mohan, 147. Siehe auch oben. Paulus Burgensis: Additio cap. XIX super evangelium Iohannis. ›Milites diviserunt sibi vestimenta Christi Quod secundum Burgensem non videtur verisimile cum vestes Christi viles erant et milites se comuniter honestos … — … ut hoc videntes crederent ipsum fuisse maleficum. Druck: GW M26502, Bd. 4, C [vi] ra. Nota. ›Quid vultis mihi dare [Mt 26,15].Nota Christus traditus fuerit a deo et ab hominibus … — … Ihesum flagellatum tradidit voluntati eorum [Lc 23,25].


Abgekürzt zitierte Literatur

Bernardi opera Sancti Bernardi opera, hrsg. von J. Leclercq und H.-M. Rochais, Bd. 1–9, Rom 1957–1998
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Borchling 2 C. Borchling, Mittelniederdeutsche Handschriften in Skandinavien, Schleswig-Holstein, Mecklenburg und Vorpommern. Zweiter Reisebericht, Göttingen 1900 (Nachrichten von der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Philologisch-Historische Klasse 1900, Beiheft)
Busa S. Thomae Aquinatis opera S. Thomae Aquinatis opera omnia, ut sunt in indice thomistico additis 61 scriptis ex aliis medii aevi auctoribus, hrsg. von R. Busa, Bd. 1–7, Stuttgart 1980 (Index Thomisticus. Supplementum)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CANTUS CANTUS: A Database for Latin Ecclesiastical Chant. Indices of chants in selected manuscripts and early printed sources of the liturgical Office (http://cantus.uwaterloo.ca//)
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
Glorieux Pour revaloriser Migne P. Glorieux, Pour revaloriser Migne. Tables rectificatives, Lille 1952 (Mélanges de science religieuse; Année 9: Cahier supplémentaire)
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
Gosselin E. A. Gosselin, A Listing of the Printed Editions of Nicolaus de Lyra, in: Traditio 26 (1970), 399–426
Goy Hugo von St. Viktor R. Goy, Die Überlieferung der Werke Hugos von St. Viktor. Ein Beitrag zur Kommunikationsgeschichte des Mittelalters, Stuttgart 1976 (Monographien zur Geschichte des Mittelalters 14)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hamburg 4 Die Handschriften der S. Petri-Kirche Hamburg, beschrieben von T. Brandis. Die Handschriften der S. Jacobi-Kirche Hamburg, beschrieben von H. Maehler, Hamburg 1967 (Kataloge der Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg 4)
Karlsruhe 12 Die Handschriften von St. Blasien, beschrieben von P. Höhler und G. Stamm, Wiesbaden 1991 (Die Handschriften der Badischen Landesbibliothek in Karlsruhe 12)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Kühl Marienklage Die Bordesholmer Marienklage, hrsg. und eingel. von G. Kühl, in: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 24 (1898), 1–75, I–XIV (Musikbeilage)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Mainz 1 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 1: Hs I 1–Hs I 150, beschrieben von G. List und G. Powitz, Wiesbaden 1990
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
München BSB 5,4 Die deutschen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd 4: Cgm 501–690, beschrieben von K. Schneider, Wiesbaden 1978 (Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Monacensis 5,4)
PG Patrologiae cursus completus. Series Graeca, Bd. 1–161, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1857–1866
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Salmen W. Salmen, Musikgeschichte Schleswig-Holsteins von der Frühzeit bis zur Reformation, Neumünster 1972 (Quellen und Studien zur Musikgeschichte Schleswig-Holsteins 2)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Vorau Catalogus Voraviensis seu codices manuscripti bibliothecae canoniae in Vorau, bearbeitet von P. Frank, Vorau 1936
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)