Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 16 Katalogisiert durch Kerstin Schnabel Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Kerstin Schnabel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)

Neukatalogisiert durch Kerstin Schnabel.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.

Kiel Christian-Albrechts-Universität zu Kiel Universitätsbibliothek Bordesholmer Handschriften Cod. ms. Bord. 16 Katalog von 1488 L lxix De passione domini Norddeutschland um 1443 1r Osterlied Quer zur Leserichtung. Fünf Notenlinien. Hufnagelnotation. Krist ys op ghestanden van der marter alle des scole wii alle vro syn got schal vnser trost syn kyryeleson. Resurrexit Christus qui pro nobis passus passione cuius liberati sumus. Bo scema hucze stols mer twea sceducze chwelme boaz swessele twotrinam schebisma bely kirie. Bohemicum. Druck und Literatur 2VL 1, 1197–1201. 2VL 11, 316. Salmen, 63. W. Salmen, H. W. Schwab, Musikgeschichte in Bildern, Neumünster 1971 (Quellen und Studien zur Musikgeschichte Schleswig-Holsteins 1), 11, Tafel 11 Abb. 1. Kühl Marienklage , 3f. nach dieser Hs. http://www.handschriftencensus.de/24389 (mit weiterer Literatur) . H. Kunstmann, Ein alttschechisches Osterlied aus Bordesholm, in: Zeitschrift für Slavische Philologie 23,2 (1955), 315–321. Borchling 2, 143f. W. Lipphardt, Studien zur Musikpflege in den mittelalterlichen Augustiner-Chorherrenstiften des deutschen Sprachgebietes, in: Jahrbuch des Stiftes Klosterneuburg N.F. 7 (1971), 7–102, hier 35, 39f., 45 (Nr. 10), 73f., Abb. 16. W. Thomas, Mittelniederdeutsche Osterlieder aus vorreformatorischer Zeit I, in: Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie 9 (1964), 121–133 (122 Anm. 3 Hs. erwähnt). Desweiteren ist das Bl. mit der Signatur beschrieben (19. Jh.), außerdem Tintendurchschlag. 1v–2r Sermo Qui gladio pugnat . Dicit Holcot super istud sapientiam: Pro cogitacionibus sensatis iniquitates illorum etc. et sequitur: Quia per que peccat quis 2r Die Fortsetzung nach einem Freiraum unter dem folgenden Text auf Bl. 2r unten. Respondit Anselmus quod non est sic scilicet sicud sola voluntas peccat sic sola punitur Nichil igitur secundum Augustinum punitur in inferno nisi libera voluntas Vgl. PL 158, 438. 2r Paulus Burgensis Additio capituli VI ad postillam Nicolai de Lyra super evangelium Marci In quo quis peccat in hoc puniendum est Notandum quod licet Lyra videtur dicere in postillam Marci V capitulo de Christo quod non est verisimile quod tanto tempore ociosus etc. Cum quidam dicitur in addicionibus: Cum Christus etiam in hac vita habere artem patris Druck GW M26502, Bd. 4, m[viii] vb–m [ix] ra. Gosselin, D1 Nr. 14–17, 19, D2 Nr. 22, 24–27, 29, 33–35, 37–39, 41, 47, 52; E5 Nr. 100, 102–104. Literatur Stegmüller RB 6329 mit Suppl. 2v Descriptio picturarum Vier Kreise nebeneinander mit Inschriften: Ymago Augustini, Gregorii, Ambrosii, Jeronimi. Darüber in roter Tinte Nennung der zugehörigen Evangelistensymbole: Figura aquile, femine facunde, leonis, bovis und jeweils eine Begründung: quia profunde excellenter scripsit. (Augustinus). Iste ymagines quatuor doctorum depingantur quo ad habitum capitis Ieroninus sub pilleo cardinali In roter Tinte unter den Kreisen: Ymago viri ricinos teneretis. 2v Versus Item alia pictura sub istos versus Aquila canus heros vigilianus venator amator 3 Verse. Auch in Mainz, SB, Hs I 37, 170r ( Mainz 1, 82, dort vollständig wiedergeben) und München, BSB, Cgm 606, 222vb ( München BSB 5,4, 352). 3r–18r De figuris veteris et novi testamenti 3r Federzeichnung: Eine Wolke, mittig das Gesicht eine bärtigen Mannes, rechts drei Wurfspieße, die aus der Wolke herauskommen. Apparebit dominus hec in nubibus emittens tria iacula in terram propter tria genera peccatorum. Darunter Bildbeschreibung. Virgo flexis genibus Ponatur hec ymago virginis Marie 3v Annunciatio Oben: Salvator in nubibus. Zwei Gesichter, David und Jesaja, mit Spruchbändern: Descendet pluvia in vellus und Ecce virgo concipiet . Darunter eine Mandorla mit Inschriften, rechts: Rore madet tellus remanet tamen arida vellus, links: Vipera vim perdit Virgo salutatur Walther I20383, 16902, 20555. In der Mitte Bildbeschreibungen zu Eva mit Schlange, Engel, Maria, Gideon. Unten: Ezechiel und Jeremias mit Spruchbändern: Porta hec clausa erit und Novum facit dominus super terram . Auf den folgenden Seiten jeweils eine Mandorla mit Inschriften, Gesichter mit Spruchbändern nicht mehr ausgeführt. 18v De missione spiritus sancti Prophetensprüche David: Emitte spiritum tuum et creabuntur. Salomon: Spiritus domini replevit orbem terrarum. Johel: Super servos et ancillas meas effundam de spiritu meo. Ezechiel: Spiritum meum ponam in medio vestri. Inschriften in der Mandorla, rechts: Pectora sacrorum replet Celica flamma venit , links: Lex est divina Moysi A patre descendit super omnes spiritus almus. Sicud predixit a longo tempore psalmus. Vgl. Cornell, Biblia pauperum (siehe unten), 47. Insgesamt 30 typologische Gruppen mit Abweichungen von den gedruckten Texten. Ohne Bildbeschreibungen und um eine Gruppe erweitert auch in Cod. ms. Bord. 117, Teil II, 36r–41v, und Cod. ms. Bord. 119, 111r–116v. Vgl. die Drucke A. C. Labriola/J. W. Smeltz, The Bible of the Poor [Biblia Pauperum]. A Facsimile and Edition of the British Library Blockbook C.9 d.2, Pittsburgh 1990. H. Cornell, Biblia pauperum, Stockholm 1925, 17–53 (Tituli). Literatur 2VL 1, 843–852. G. Schmidt, Die Armenbibel des XIV. Jahrhunderts, Köln 1959, bes. 20–25. F. Röhrig, Rota in medio rotae. Ein typologischer Zyklus aus Österreich, in: Jahrbuch des Stifts Klosterneuburg NF 5 (1965), 105–109. H. Rost, Die Bibel im Mittelalter. Beiträge zur Geschichte und Bibliographie der Bibel, Augsburg 1939, 214–231. 18v De lamentatione Hieremiae Tren. I Peccatum peccavit Ihierusalem in umbra tua vivemus in gentibus. Tren. 4 Außerdem Lam 2,9; Lam 3,35; Lam 3,43; Lam 4,13. 19r–v Signa passionis domini secundum epistolam Dionysii Areopagita ad Apollophanem Dyonisius eclipsis in passione domini quod fuerit universis Dionisius Ariopagita dictus ex tali scilicet vico Ariopago qui erat vicus matris in quo colebatur Mars in templo sed devotionem animarum Von Bl. 115v wird auf diese Ausführungen verwiesen. 19v–20r Initia sermonum Ingressu Ihesus . Christus comedit cum peccatoribus ut eos ad primam provocaret Weitere, später zugefügte Bibelstellen mit kurzen Auslegungen, vgl. die Notizzettel in Cod. ms. Bord. 88 und Bl. 20r unten nach dem folgenden Text. 20r Evangelium secundum Lucam 7,36–50 Luce VII Rogabat Ihesum quidam Phariseus vade in pace 20v Nota Thema super passionem domini II Rg. III Hec faciat mihi dominus et hec addat . Numquam ignoratus quoniam princeps et flevit rex et universa populus super Abner Vgl. II Rg 3,32. Hec thema est ad provocandum populum ad compassionem 20v Nicolaus de Lyra Postilla super evangelium Lucae Cap. XIII. Excerptum Nam antea erant inimici adinvicem . Nota secundum Cyryllum quod sicud dicitur Act. V quod in die professionis quando Iudei profitebantur se esse subditos cum armatis eos interfecit ne maior seductio fieret Hoc vide Luce 13 secundum Lyram Siehe auch den Ausschnitt in Cod. ms. Bord. 48, 110r–111v. Druck GW M26502, Bd. 4, p[vi] rb. Gosselin Nr. 12–57, 99–109. Literatur Stegmüller RB5898 mit Suppl. Mohan, 147. Glorieux Répertoire Nr. 345, Nr. f49. 21r–131v De passione Christi 21r–35v Petrus Comestor Historia scholastica Cap. CVIII–CXXXVIII De resurrectionis Lazari Et abiit Ihesus . Erat autem quidam languens Lazarus et captivi ducentur in omnes gentes Additiones abweichend vom Druck. Teilweise gekürzte oder erweiterte Kapitel. Druck PL 198, 1593–1610. 36r–130v Passio domini secundum quatuor evangelistas Et factum est postquam consummasset Ihesus Iudei enim incipiebant dies suos a vespera et resurrectionem cupiebant impedire Nur der Anfang aus der Historia scholastica, cap. CXLVII, PL 198, 1614. Am Rand: Hec verba tenet magister in scholastica historia. 130v Nota Notandum circa premissa quod secundum Augustinum accelerabant Iudei eius sepultaram antequam dies sollempnis pasce inciperetur scilicet ante vesperas sabbati Auf den Rändern Anmerkungen, z. T. mit Bezugnahme auf Johannes Beleth, und Textergänzungen, ebenso auf den Schaltzetteln. Verweise auf andere Texte der Handschrift. 99v am Rand: Crucifixio Christi. Unus de istis clavis est Rome in quodam monasterio monialium ordinis fratrum minorum et est tam magnus sicud hic clavus que comparatur pro denario. Et in eodem monasterio est caput Iohannis baptiste deficiente ab eo inferiori mandibula que vidi in iubileo anno domini 1450 . 131r Johannes Belethus Rationale divinorum officiorum Caput XCVI De variis figuris sancte crucis Johannes Beleth: Crux Christi seu domini multis modis in veteri testamento fuit prefigurata Nam Christus portavit crucem in qua triumphavit unde dicitur portavit crucem cyreneus sed non sicut homo et deus Am Ende leicht abweichend. Druck PL 202, 99. 130r Isaias 49,22–23 De misteriis sancte crucis Ecce ego levo ad gentes manum meam in terra dimisso adorabunt te etc 131v Johannes Belethus Rationale divinorum officiorum Caput XCVI In die parasceves Non conficitur corpus Christi quarti ratione secundum Johannes Beleth. Primo quia Christus hoc die revera pro nobis ymmolatus est alius pugnabit pro vobis et vos tacebitis. Alius scilicet Christus Druck PL 202, 100. Caput XCIX In die cene domini Una pars sacramenti scilicet corpus sub specie panis reservatur ne hoc die consecratio fiat Druck PL 202, 103f. 132r–139v Sermones in parasceve domini T26 132r–134r Egressus Ihesus trans torrentem Cedron . Nota ad litteram: Homo conditus in ortum paradisi ponitur Auch in Graz, UB, Vorau 383, 71v ( Vorau, 222) und Uppsala, UB, C 375, 123v ( Uppsala 4, 454). 134v–138v Conradus de Saxonia Schneyer 1, 754 Nr. 108, 107. 138v–139v In parasceve anno 1443 Quam gloriosus fuit . Ad ista verba advertendo et subiungendo passionem Christi 139v–156v Passio domini secundum quattuor evangelistas Concordantia quatuor evangeliorum secundum magistrum in scholastica historia Sabbato ante palmarum Ante sex dies pasce venit Iesus in Bethaniam Illi autem abeuntes munierunt sepulchrum signantes lapidem cum custodibus Explicit textus concordatus 156v–158v Johannes Contractus Sermo in parasceve T26 In die parasceve O vos omnes . Fratres karissimi hec verba poterat dicere Christus pendens in cruce manibus et pedibus crucificatus et omnia membra dolerent In zahlreichen Hss., jedoch nicht bei Schneyer . Auf 156v am Rand in einem Kasten: Aliud thema. Anno 1444 in hec themate tanguntur scilicet gravitas passionis huius solis et lune 159ra–159vb Jacobus de Voragine De tempore deviationis Nota de septuagesima, sexagesima, quinquagesima et quadragesima instituta super ista tempora Dicto de festivitatibus inter tempus quod partim continetur sub tempore reconcillationis partim sub tempore peregrinationis ita nos debemus per penitentiam prius affligi ut digni valeamus comedere agnum vite Druck Maggioni LAcap. 31, 219–229. 159vb–170vb Sermones de passione domini T26 159vb–160rb Nuptie facte sunt . Dominus noster Ihesus Christus signis et miraculis invitavit homines ad fidem 160va–161va Sicut sponsa super sponsum sic Bersabee Uriam luxit que sedebat in thoro maritali lugebat quia dicitur: Auferetur ab illis sponsus Danach 161va Bemerkungen zu Velum templi scissum est a summo . 161vb–163rb Cum egressus fuero . Legitur Exo. XX completis sermonibus quibus filios erudivit collegit pedes suos in lectulo Auch in Karlsruhe, BLB, St. Blasien 77, 268v–271v ( Karlsruhe 12, 70) und Hamburg, SUB, Petri 8, 165r–168r ( Hamburg 4, 14). 163rb–168va Jacobus de Voragine T23/6, T24, T24/4, T26. Schneyer 3, 243 Nr. 270, 273, 279, 283, 284. 169vb–170vb Cum venerit filius . Sicut dicit Ysidorus in quolibet iudicio requiruntur III persone videlicet iudex reus et accusator Vgl. mit anderem Thema vgl. Schneyer 3, 221 Nr. 6, ebenfalls von Jacobus de Voragine. 171r–176r De pace dei et de humilitate Pax quare scribitur tribus litteris Nota pax tribus litteris scribitur signatus trinitate personarum in unitate natura armatus nec imperator Alia deficiunt Enthält ein längeres Zitat: 175v–176r Adamus Perseniae Epistola XX Si vis igitur intelligere verbum dei si desideras eius cui verax humilitas requiem procuravit PL 211, 652. Bevor der Text beginnt, sind mehrere Zeilen durchgestrichen. 176v–178v Ps.-Bernardus Claraevallensis Ps.-Hugo de Sancto Victore Tractatus de interiori domo seu de conscientia aedificandi Exzerpte aus den angegebenen Kapiteln. In dedicatione templi 176v Cap. 1,1 Conscientia in qua perpetuo anima est mansura edificanda est erudit ad discernendum utrumque 176v–177r Cap. 1,2–1,5 Beata est anima qui in pace Christi fundata est qui omnia forinseca reliquimus 177r–v Cap. 6,12–7,14 Redi ergo ad cor tuum et ab eo consolationem recipiat 177v–178v Cap. 10–11 Multi querunt scientiam quam quod decens est in se apprehendere potest 178v Cap. 14,23–15,24 Bona est conscientia multe sunt sciencie hominum sed nulla est melior illa qua se homo cognoscit Sic est finis laus deo In dieser Form mit abweichenden Autorenzuschreibungen ebenfalls in Cod. ms. Bord. 21, 78v–80v, 56, 55r–60r, und 57, 144v–149v. Eine erweiterte Fassung in Cod. ms. Bord. 55, 13r–41v. Druck PL184, 507C–508C, 509A–B, 509C–510D, 513C–515B, 516B–517D, 520A–C. Literatur Bloomfield1787. Kurz 5/1, 49f. Glorieux Pour revaloriser Migne , 71. Goy Hugo von St. Viktor , 494 Nr. 12. M. Breitenstein, Der Traktat „Vom inneren Haus“. Verantwortung als Ziel der Gewissensbildung, in: Innovation in Klöstern und Orden des Hohen Mittelalters. Aspekte und Pragmatik eines Begriffs, Berlin 2012 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter 48), 263–292. 178v Thomas de Aquino Summa theologiae Pars III, qu. 83, art. 6, ag 1–3 Questio sancti Thome de Aquino ordinis predicatorum de casibus emergentibus circa sacramentum altaris Ad quam sic proceditur videtur quod non possit sufficienter occurri defectibus quod est inconveniens Dieser Artikel vollständig in Cod. ms. Bord. 21, 149ra–va. Druck Busa S. Thomae Aquinatis opera 2, 915. 179r–v Gregorius I papa Excerpta ex operibus 179r Moralia in Iob Lib. 33,15 Misit ad Pilatum uxor suo dicens: Nichil tibi et iusto illi etc.. Gregorius super Matheum. Antiquo serpenti quasi avi dominus illusit dum ei in passione pertulit dum humanitatis eius escam momordit. Hec ille. Edition CC SL 143B, 1700. Literatur CALMA 4, 418 Nr. 6. CPL 1708. Stegmüller RB2634. CPPM2A Nr. 2231. 179r–v Homiliae in evangelia Hom. 32 Exeuntes invenerunt hominem . Gregorius Quia ipsis virtutibus quedam vitia iuxta sunt sed per negligentiam concedisse videamur Edition CC SL 141, 280f. Literatur CPL 1711. CPPM2A Nr. 2289. CALMA 4, 417 Nr. 5. Stegmüller RB2646. 179v Moralia in Iob Lib. 8,44 Plerumque hypocrite mira se abstinentia affligunt sed tamen per amorem glorie mundo vivit Hec ille Edition CC SL 143, 438f. Danach Notae. 180r–v Sermo Pater my si fieri potest transeat a me calix . Iuxta hec queritur an alia sit voluntas filii quam patris. Dicendum secundum Augustinum idem Bertrandum super verba evangelii Johannis capitulo VI dicitur: Quia descendi de celo . Quod filii in quantum deus est et patris sui est una et eadem voluntas et sic bene moriendo dicere possumus cum eo pater in manus tuas commendo spiritum meum Hec Bertrandus Bisher nicht unter den Predigten des Bertrandus de Turre nachgewiesen. 180v Ps.-Johannes Chrysostomus Opus imperfectum in Matthaeum Homilia I. Excerptum Pater non sicud ego volo Ysaac figurabat Christum quia Christus est de virgine etc. ille de anicula Ille postquam mater eius parere posse cessaverat sed non sicud ego volo sed sicud tu vis pater Hec Chrisostomus omelia I super Mateum Druck PG 56, 613f. Literatur Stegmüller RB 4350. 181r–182v Leo I papa Tractatus septem et nonaginta Excerpta ex sermone inserta 181r Tractatus LXII Pater ignosce illis . Leo in sermone desiderata sic dicit: De huius orationis potentia utique fuit ut predicatio apostoli Petri ex eis qui dixerunt in augmentum dampnationis sue etiam moriendo peccaret Hec ille Druck CC SL 138A, 379f. 181v Tractatus LXV Pater ignosce illis . Leo in sermone qui incipit sermonem dilectissimi sic ait: Inanis fuisset species et nulli profutura ymago tolerancie eius passionis nisi vera divinitas sed etiam exemplo fortitudinis roboraret Druck CC SL 138A, 396f. 181v Tractatus LXIII Quamvis enim infirmitates nostras que veniunt de peccato ita nemo est qui non sit Christiane debitor discipline Druck CC SL 138A, 384f. 181v–182v Tractatus LXV Iniusta enim videretur eius ad pacientiam cohortatio qui reformavit corpus humilitatis nostre conforme fieri corpori glorie sue vivens et regnans cum patre et cum spiritu sancto in secula seculorum Amen. Hec ille Druck CC SL 138A, 397–399. Literatur CPL 1657. 183r–v Bernardus Claraevallensis Liber ad milites templi de laude novae militiae Excerpta 183r Pars 18 Inclinato capite emisit spiritum . Bernardus in libro de laude nove militie de morte et vita Christi sic scribit: Amplius movet ad pietatem mortis Christi et spem fecit morientibus resurgendi Druck Bernardi opera 3, 229f. 183r–v Pars 22–23 Item ibidem de eo quod Christus quia homo erat mori potuit et quia iustus erat mors eius nos liberare potuit Unde confidimus quod Christus mortem abstulit alioquin et misericors et iustus simul esse non posset. Christus ergo et mori potuit cum sit homo et mortis moriendo solvere debitum cum sit iustus. Hec ille Der letzte Satz leicht verändert, vgl. Bernardi opera 3, 234. Druck Bernardi opera 3, 232. 183v Pars 27–28 Item idem vide supra de infirmitate et maiestate Christi Totum nobis de Christo valuit totum salutiferum manet tamen propter veritatem dei vel ad tempus in nobis Hec ille Druck Bernardi opera 3, 236. Literatur CALMA 2, 309 Nr. 23. 184r–186v Sermo Inclinato capite spiritum emisit . Quo abiit dilectus tuus . Ubi sunt fideles anime lugentes Christi mortem 186v Versus Abstineas fortis sit spiritus et caro casta. Vitaque longa preces sacre quoque sensus acutus. Hec Gregorius in moralibus 187r Notizen zu Predigten Nota sicud edificationis materialis artifex est causa efficiens principalis 187v–190v Sermo in passione domini T26 Hec est dies quam fecit dominus . Hec verba prophetica si carissimi luculenter perspiciuntur huius diei dominice passionis scilicet secundum quartam causam nobis describuntur Darin enthalten: 188r–189v Leo I papa Tractatus septem et nonaginta Tractatus LX de passione domini Leo papa in sermone Sacramentum dominice passionis non adhuc exspectamus manifestandum et dum persequitur mortalem incidit salvatorem. Quod nobis de passione domini est magis letandum quam testandum. Insumat nobis ipse dominus Ihesus 189v hodie tempore et hora passionis sue CC SL 138A, 363–366. 189v Tractatus LXI Secundum Leonem papam in sermone qui incipit: Cum multis modis etc. Eunte domino ad locum clarificationis sue quem in maiestate patris videbitis iudicantem CC SL 138A, 371f. 190r Setzt fort: Hec est igitur karissimi dies quam fecit dominus exultemus et letemur in ea . Nulla homine nobis karissimi per similiter dominice passionis gesta est Danach Verweise auf weitere Bibelstellen. 191r–195r Sermo in parasceve T26 In parasceve En ego morior . Verbum istud est Iacob ad filios suos secundum autem allegoricam formam competit Schneyer 7, 5 Nr. 57. 195v–196v Gregorius I papa Moralia in Iob Lib. 33,12. Excerpta De negacione Petri Rabanus II Reg. XVIII de causa David cum Bersabee sic inquit: Ad hoc in sacra scriptura virorum talium id est David Petrus etc. Peccta sunt indita et ne ad desperationem corruamus fovet Lib. 33,14 Ad erudiendos enim sicut et nuper diximus unde exercet iram nequissime voluntatis sue Edition CC SL 143B, 1693f., 1694–1696, 1698. 197r–198v Caesarius Arelatensis Sermo 219 in natale sancti Stephani S9. Excerptum De inimicis diligendis Maximus in sermone qui incipit: Lectio actuum apostolorum de sancto Stephano sic incipit super verbo: Positis autem genibus clamabat . Ubi inquit Maximus sic: Videte dilectissimi fratres Quam rem nobis orantibus ipse prestare dignetur qui et pro se crucifigentibus patrem exoravit dicens: Pater dimitte illis amen Et potest hec postilla notabilis recitari super verbis domini premissis circa pastorem quando oravit pro se crucifigentibus dicens: Pater dimitte illis quia nesciunt quid faciunt Edition CC SL 104, 868–870. Literatur CPL 1008. CALMA 2, 539 Nr. 8. 198v–199r Bernardus Claraevallensis Sermo 1 in annuntiatione beatae Mariae virginis Excerptum Judas penitentia ductus . Judas penitentia ductus etc. . Gregorius dicit infructuosa et recte secundum Bernardum in quodam sermone de nativitate domini qui incipit: Ut inhabitet gloria in terra . Ad hec etiam quod interna gloria nostra et testimonium conscientie nostre Necesse est misericordia et veritas obviaverint et glorietur in eo qui sibi testimonium perhibet in spiritu utique veritatis Ein längerer Ausschnitt in Cod. ms. Bord. 45, 242r–244v. Druck Bernardi opera 5, 16. Literatur CALMA 2, 307 Nr. 12. 199r Themata sermonum in passione domini Stabat iuxta crucem Anselmus dicit quod in beata virgine Maria sola per istud triduum vera fides inconcussa remansit Danach Hinweise zu Predigtthemen: Thema passione probanda: Potest esse quomodo Salomon dilexit Ethiopissam Item thema Exo. XV: Sumpsit Maria . Weitere Themen auf dem Schaltblatt zwischen Bl. 199 und 200. Beginnt: Alium sermonem de passione domini invenies post sermonem de cena domini 199v–205r Registrum Registrum huius libri Primus sexternus ante passionem domini sunt prophecie Passio domini postillata sequitur in novem sexterniis vide post vocabularius 47 205r Initium sermonis Apprehendit Pilatus Ihesum . Ecce eius sanguis totus a corpore flagello exhibeatur cuius minima gutta suffecisset ad redemptionem Darunter in roter Tinte Gegenüberstellung der kanonischen Stunden mit dem Leben Christi: Cristus hora: Nocte natus est Christus. Prima diei surrexit 205v–206v Nicolaus de Lyra Paulus Burgensis Postilla super evangelia et additiones 205v Paulus Burgensis Additio cap. XXI super evangelium Matthaei Si enim cognovissent numquam crucifixissent dominum glorie . Nota quod sicud dicitur in addicionibus super Lyram circa Mt. capitulo XXI. Licet scripture sacre prophetarum veteris et nove legis que mentionem expressa faciunt non enim excedunt communem intelligentie humane capacitatem Druck GW M26502, Bd. 4, kiiii rb–va. Siehe auch 2r. 205v–206r Additio cap. XXI super evangelium Matthaei Illa autoritas beati Petri Act. III dicentis: Scio quod per ignorantiam fecistis . Secundum opinionem beati Thome proprie sonat: Eo enim quod habuerant ignorantiam Connaturale est nobis a magis notis ad minus nota procedere Druck GW M26502, Bd. 4, kiiii vb–kv rb. 206r Additio cap. XXI super evangelium Matthaei Hic est heres Illud igitur quidam dixissent in parabola Christi agricole. Non potest rationabiliter intelligi ut cum possent superare sicud et alios primos missos Druck GW M26502, Bd. 4, kiiii vb. 206v Nicolaus de Lyra Postilla super evangelium Marci Cap. I. Excerptum Nota quod istud quidam dicit Lira in postilla Marci primo scilicet: Si cognovissent demones ipsum esse deum numquam inducissent etc. Non videtur ratio quare demones non induxissent iudeos ad crucifigendum Christum Si cognovissent nunquam dominum glorie crucifixissent. Non est contra hoc loquitur enim de hominibus qui tanquam viatores quantumcumque mali sint non tamen communiter attingunt ad terminum dampnationis Hec notabene Druck GW M26502, Bd. 4, liiii va. Literatur Glorieux Répertoire Nr. 345, Nr. f48. Mohan, 147. Siehe auch oben. Paulus Burgensis Additio cap. XIX super evangelium Iohannis Milites diviserunt sibi vestimenta Christi Quod secundum Burgensem non videtur verisimile cum vestes Christi viles erant et milites se comuniter honestos ut hoc videntes crederent ipsum fuisse maleficum Druck GW M26502, Bd. 4, C [vi] ra. Nota Quid vultis mihi dare . Nota Christus traditus fuerit a deo et ab hominibus Ihesum flagellatum tradidit voluntati eorum

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 76977 , Piccard-Online 76961 (beide 1443, auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil VII, und 103, Teil I). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber zweikonturige Stange mit Kreuz: Piccard-Online 68546 , Piccard-Online 68540 (beide 1442). Ochsenkopf im Profil, ohne Beizeichen: Piccard-Online 81624 (1443), Piccard-Online 81619 (1444). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: Piccard-Online 65857 (1434). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern: zwei Typen nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen und Maul: Piccard-Online 78486 (1417), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Traube ohne Beizeichen, Stiel einkonturig: WZIS DE0960-Mlf246_45 (1443–1458). Sonne, frei, ohne Beizeichen: Variante von WZIS DE1185-S319_231 (1430/1440, auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil II und IV sowie Cod. ms. Bord. 58H, Teil II), ein weiterer Typ nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil II). Axt: nicht nachweisbar. Waage, frei ohne Beizeichen, Schalen gerundet: nicht nachweisbar. Sichel/Sense: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil II). Zwei Buchstaben, PP mit Beizeichen Krone: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil I).

210 Bl. 21,2 14,8 Bleistiftfoliierung (19. Jh.). Zählfehler: ungezählte Bl. nach 68, 79, 118 und 140, jetzt jeweils mit den Zusatz a versehen. X (20). VIII–1 (35). VI (47). VI+1 (60). 5 VI (118)! VII (131)! VI+2 (144)! VII (158). VI (170). 2 V (190). VIII (206). Lagenzählung ab der zweiten Lage 1–15 (10 doppelt, dann Sprung auf 12) recto oben rechts auf dem ersten Bl. der Lage.

13 Schaltzettel, z. T. unfoliiert: 1. zwischen 36 und 37: 15,5 6–7,5 . 2. Bl. 47: 15,5 hoch. 3. zw. 65/66: 12,5 6,5 . 4. zw. 67/68: 12,5 14 . 5. zw. 115/116: 8,8 10 . 6. 118a: 6 breit. 7. zw. 135/136: 12 5,5 . 8. zw. 139/140: 12 hoch. 9. 142: 10 hoch. 10. 149: 14 13 . 11. zw. 153/154: 14 6,5 . 12. zw. 154/155: 14,5 hoch. 13. zw. 199/200: 8,5 hoch.

16–17 10 . 32–36 Zeilen. Eine Spalte.

Bl. 159r–170v: 18,5 12,5 . 40–45 Zeilen. Zwei Spalten.

Von sechs Händen geschrieben.

Hand 1: 1r–158v, 179r–183v und 187r–206v Bastarda von Nikolaus Thome,

Hand 2: 155r jüngere gotische Kursive,

Hand 3: 159ra–170vb ältere gotische Kursive,

Hand 4: 171r–176r jüngere gotische Kursive,

Hand 5: 176v–178v Bastarda,

Hand 6: 184r–187r Bastarda.

Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Vereinzelt Maniculae am Rand. 3r–18r mit der Zeichung einer Mandorla auf jedem Bl., nur 3v, 4r und 18r mit einfachen Gesichtern im Profil mit Spruchbändern.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem Lederbezug, z. T. beschädigt. Streicheisenlinien. Auf dem VD oben ein Signaturschild aus dem frühen 17. Jh., Papier, 5,3 5,2 , Aufschrift Superioris / Scamni primi / Lateris tertii / Liber II. Titelschild aus Pergament, 3,3 9,8 , Aufschrift Passio domini. Liber catenatus Am oberen Rand des HD vier Löcher von der Befestigung der verlorenen Kettenöse. 2 x 2 Kantenbeschläge an den Ecken. Vier Schonernägel in Rosettenform, auf dem VD unten links fehlend, auf dem HD nur unten rechts und in der Mitte, ansonsten Löcher oder Stifte als Überreste erhalten. Drei Doppelbünde, an Kopf und Schwanz einfache Kapitalbünde. Zwei intakte Schließen, Schließenfensterlager in nordelbischer Art mit Zierlöchern und -kerben. Restauriert 2004 von Sabine Sturma-Bachem, Raesfeld. Leder am Rücken ergänzt. Einbandfragmente entnommen.

Fragmente: VS und HS ehemals in Kapsel A der UB Kiel unter der Signatur Cod. ms. KB A 10a und A 10b und A 10e, seit 2018 unter den Signaturen Cod. ms. Bord. 16-Bei-1–3. 1. Cod. ms. Bord. 16-Bei-1. VS Pergament. 21 6,5–14 . Um 1200. Carolino-Gotica. Oben und an einem seitlichen Rand beschnitten. Eine untere Ecke schräg abgerissen, sie haftet am folgenden Blatt. Schriftraum: ca. 18 12 cm. 19 Zeilen. Eine Spalte. Rubriken in Rot. Über den Textzeilen adiastematischen Neumen. Recto ein Aufkleber mit der Signatur Cod. MS. K. B. A 10a. Zwei Stempel der UB Kiel Kieler Universitätsbibliothek. Vermerk mit Bleistift 16. Verso anhaftende Lederreste. Aus einem Antiphonale officii Recto. De nativitate Innocentium. (28. Dez.) R: CANTUS6624. V: CANTUS6624a. R: CANTUS6050. V: CANTUS6050a R: CANTUS7022. V: CANTUS7022a. R: CANTUS6266. V: CANTUS6266b. R: CANTUS6617. Verso. De Johanne ev. (27. Dez.) A: CANTUS2536, 3051, 5056, 3786, 3495. R: CANTUS6913. A: CANTUS5310. 2. Cod. ms. Bord. 16-Bei-3. Streifen aus derselben Handschrift wie oben, der zum Teil vom VS überdeckt wurde. Pergament. 21 9,5 . Falz und Umschlag von ca. 2 cm für die Aufnahme der ersten Lage, Löcher von der Bindung. Abdrücke und Anhaftungen des umgeschlagenen Einbandleders. Signaturschild und Stempel wie oben. Recto. De trinitate. A: CANTUS5358, 5267. R: CANTUS7498. R: CANTUS7718. V: CANTUS7718a. R: CANTUS6239. V: CANTUS6239a. R: CANTUS7755. V: CANTUS7755a. Verso mit Textabklatsch vom VS, daher Überlagerung der Schriften. 3. Cod. ms. Bord. 16-Bei-2. HS Pergament. 19 24–25 . Aus derselben Handschrift wie oben. Teil eines an drei Seiten beschnittenen Doppelblattes. 18 Zeilen. Zwei Kolumnen. Rote Initialen über zwei Zeilen. Rubriken in Rot. Löcher von der Bindung. Signaturschild und Stempel Königl. Univ.-Bibliothek Kiel. Stark gewellt und verknickt, daher Auslassungen in der Erschließung. Recto a. A: CANTUS5219, 1733, 1721, 1764, 1875. V: CANTUS3387. R: CANTUS6317. V: CANTUS6317a. R: CANTUS7161. V: CANTUS7161a. R: CANTUS6716. V: CANTUS6716a. A: CANTUS3309, 4994, 3182, 4270. Recto b. Sabbato per annum. R: CANTUS7162. V: CANTUS7162a. R: CANTUS6495. V: CANTUS6495a. R: CANTUS7820. V: CANTUS7820a. In matutina. A: CANTUS1736, 2705, 3218, 3310. Dominica per annum. R: CANTUS6946. V: CANTUS6946a. A: CANTUS2285, 2865. Verso a. A: CANTUS2839, 2116 Feria V ad versperas. A: CANTUS2988, 4139, 4567. Feria VI ad versperas. A: CANTUS3215, 2367, 1197, 2328, 4316 Sabbato. A: CANTUS3583, 2148, 1734. Dominica I post epiphaniam. A: CANTUS2872, 4410. Dominica II post epiphaniam. A: CANTUS2138. Verso b. A: CANTUS3625 I: CANTUS1011. A: CANTUS2330 5203. 4. Teil des HS, ehemals in Kapsel C der UB Kiel (ohne Signatur), seit 2018 Cod. ms. Bord. 16-Bei-4. Pergament. 21 7 . Umschlag von ca. 2 cm. Vertikal geteiltes Blatt. 20 Zeilen. Rubriken in Rot. Rote Lombarden. Über den Textzeilen adiastematischen Neumen. Unter dem Umschlag der Vermerk mit Bleistift 16. Zwei Löcher am oberen Rand von der Kettenbefestigung. Aus derselben Handschrift wie die Fragmente oben. Recto De sancto Nicolao. (6. Dez.) R: CANTUS7719. V: CANTUS7719a. R: CANTUS6550. V: CANTUS6550a. A: CANTUS1652, 2562, 3329, 4717. Verso De sancto Nicolao. R: CANTUS6146. V: CANTUS6146a. R: CANTUS7474. V: CANTUS7474a. R: CANTUS6222. Diese Makulatur auch in Cod. ms. Bord. 23, 30, 103, 109 und 110. 5. Teil des HS, ehemals in Kapsel C der UB Kiel (ohne Signatur). Pergament. 21 7 . 14. Jh. Textualis. Vertikal geteiltes Blatt mit 10 Zeilen, darüber Notensystem mit diastematischen Neumen. Rubriziert, rote Lombarden. Recto ein Signaturschild Cod. MS. K. B. ohne Individualsignatur. Stempel Kieler Universitätsbibliothek. Durch die geringe Textmenge kaum bestimmbar. Recto De sancto Martino. (11. Nov.) V: CANTUS6217a. R: CANTUS6558. Verso mit Schriftabklatsch eines überklebten Blattes mit Noten und Schrift wie die Makulatur oben. 6. Innenseiten von VD und HD mit Schriftabklatsch. HD De sancto Nicolao. R: CANTUS7474. V: CANTUS7474a, 6222. 7. Acht entnommene Pergamentstreifen aus der Einbandrückenhinterklebung, die bei der Handschrift verwahrt werden. Starke Kleberreste, daher nicht lesbar.

Entstanden unter Einschluss einer älteren Lage (1417 nach Wasserzeichen) um 1445 in Norddeutschland unter Mitarbeit des Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Thome. Zahlreiche Wasserzeichen kommen auch in Cod. ms. Bord. 23 vor. Eingebunden wohl in Bordesholm im engen zeitlichen Rahmen unter Verwendung von Makulatur aus demselben Codex mit Cod. ms. Bord. 23, 30, 103 und 110.

Der Codex ist im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur L lxix: Passio domini extensa. Themata diversa in passionem domini verzeichnet. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) benannt mit Passio domini. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) betitelt mit Dionysius Areopagita super passionem domini etc.

Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020 Steffenhagen Nr. CCLXVI. Ratjen, 47f. Krämer, 98. Kristeller 3, 586. Schnabel, 72f., 75–79, 281f., 314, 316, 568.