Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 23 Katalogisiert durch Kerstin Schnabel Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Kerstin Schnabel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)

Neukatalogisiert durch Kerstin Schnabel.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.

Kiel Christian-Albrechts-Universität zu Kiel Universitätsbibliothek Bordesholmer Handschriften Cod. ms. Bord. 23 Katalog von 1488 E xvi Zusammengesetzte theologische Sammelhandschrift Braunschweig Mitteldeutschland (Erfurt?) Norddeutschland 14. Jh., letztes Viertel 15. Jh., 1. Hälfte

Aus acht Teilen zusammengesetzt. I: 1r–76v, II: 77r–124v, III: 125r–203v, IV: 204r–230v, V: 231r–245v, VI: 246r–274v, VII: 275r–290v und VIII: 291r–306v.

308 Bl. 30 21

Holzdeckeleinband mit erneuertem rot gefärbten Lederbezug. Streicheisenlinien wohl nach dem Vorbild des zeitgenössischen Einbands. 2 x 4 Kanten- und Eckbeschläge, teilweise erneuert. Originalschließenteile übernommen. Lager, Haken und Gegenblech nach nordelbischer Art mit Zierlöchern und -kerben. Vier Doppelbünde, oben und unten einfache Kapitalbünde. Restauriert 1979. Neu gebunden von Hilde Grosse-Heitmeyer, Essen, vgl. auch den Einband von Cod. ms. Bord. 91. Vorn und hinten jeweils vier Vorsatzblätter sowie die Spiegelblätter erneuert.

Fragmente: Reste des originalen Einbands ehemals in Kapsel D2 der UB Kiel, bei der Restaurierung im November 1979 entnommen. Seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 23-Bei. 1. Drei Lederstücke von der Innenseite des umgeschlagenen Einbandleders, darauf Schriftfragmente mit Notation aus einem Antiphonale officii. 11–8 5 , 3–3,5 5,5 , 7,5 3 . Um 1200. Carolino-Gotica. Vgl. Cod. ms. Bord. 103 (Schriftabklatsch) sowie 16 (Schriftabklatsch), 30 und 110. 2. Neun ehemalige Falzstreifen aus Pergament, ca. 2–2,5 28–29 , bilden aneinander gelegt ein Doppelblatt. Löcher der ersten sowie der zweiten Bindung. Vier Spalten, eine nur rudimentär erhalten. Initialen in rot und blau, Binnenraumverziehrung und einfaches Faden-Fleuronné mit eingerollten Enden entlang des Schriftraums jeweils in der Gegenfarbe. Textualis. Norditalien. 13./14. Jh. Liber Extra. 3. Ein weiterer Streifen gleicher Größe eines anderen Blattes von dieser Hand. 4. Acht Streifen vergleichbarer Größe eines Blattes aus Pergament, ein mittlerer Streifen fehlt. Ebenfalls aus diesem Codex, aber von anderer Hand als die vorherigen Streifen geschrieben. 5. Ein weiterer, nicht mit den übrigen zusammenhängender Streifen eines Blattes von dieser Hand. 6. Ein Streifen aus einem Codex des 14. Jahrhunderts. 1,5–2 29 . Jüngere gotische Kursive. 7. Ein Streifen aus Pergament mit geringerer Breite, 2 16,6 .

Der Band entstand unter der Regie des Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Thome, der ältere Faszikel von anderen Händen mit eigenen Arbeiten aus verschiedenen Zeiträumen kombinierte. Seine zahlreichen Ergänzungszettel und Blätter mit Notaten, das umfangreiche Register mit Text- und Folionummerierung sowie die Überschriften zeugen von seiner intensiven Bearbeitung. Die Nachträge auf den freien oder beigefügten Blättern entstanden wahrscheinlich in Bordesholm, wo wohl auch die Bindung erfolgte. Siehe auch die Einbände und Makulatur von Cod. ms. Bord. 103 und 16. Mit dem letzgenannten Codex liegt der Entstehungszusammenhang aufgrund überschneidender Wasserzeichenvorkommen nahe.

Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) möglicherweise unter der Signatur E xvi mit folgenden Titeln verzeichnet: Evangelium Mathei et Johannis cum expositione. Questiones diverse in theologia. Questiones diverse de horis canonicis servandis. Orosius super cantica. De misteriis ad missam spectantibus. Copia latinitatis perfecte secundum regulas per diversas conjunctiones partium singularum. De ecclesiastico interdicto. Regule quedam cancellarie. Augustinus de decem cardinibus sive preceptis. Practica in quibusdam casibus medicinalibus. Im Verzeichnis von 1616 (Cod. ms. Bord. 2a) wohl unter dem Titel Liber scriptus geführt. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) bezeichnet mit IV evangelistae lat. Quaestiones et meditationes theologiae. Epistola magistri Samuelis Ismaelitae Marocchit. ad rabbi Isaac ex arabico in latinum vers. et alia.

Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020 Merzdorf, 34. Steffenhagen, Nr. CLIX. Ratjen, 50f. Krämer, 98. Franck Aufgeschlagen , 35. Schnabel, 39, 50, 72f., 75, 77, 280, 283f., 314, 316, 379, 449, 518f. I 77 Bl. Braunschweig um 1430 1r Johannes Marchesinus Mammotrectus De dimensione sacrae scripturae <note>(Pars II,9)</note> Scriptura sacra dimensione quadruplici variatur. Habet enim latitudinem in descriptione duorum testamentorum Iohannes scripsit in Grecia et hoc in Asia civitate Druck S. Berger, De glossariis et compendiis exegeticis quibusdam Medii Aevi sive de libris Ansileubi Papiae Hugutionis Guill. Britonis de Catholicon Mammotrecto aliis. Dissertatio critica, Paris 1879, 53f. Literatur Stegmüller RB 4777 und Suppl. 1r De interpretibus sacrae scripturae De interpretibus veteris testamenti secundum Isydorum sub Ptolomeio Philadopho Ante incarnationem domini annis 304 septuaginta interpretes primi transtulerunt de ebreo in grecum Ieronimus ultimo transtulit de ebreo in latinum Literatur Stegmüller RB 10859. 1v–33rb Evangelium Matthei cum commento 1v–2r Prologus Prologus super Matheum Matheus ex Iudea sicud in ordine primus ponitur ita evangelium primus scripsit in Iudea et operantis dei intelligendam diligenter esse dispositionem querentibus non tacere Finito prologo Druck Hugonis de Sancto Charo, Postillae in Vetus et Novum Testamentum, Venedig 1703, T. 6, 3rb–3vb. D. de Bruyne, Prefaces de la Bible latine, Namur 1920, 170f. Literatur Stegmüller RB 590. 2r–32r Textus Incipit textus Matthei Liber generationis Ihesu Christi filii David et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi Mit Interlinearglosse. 2r–32r Commentum Liber iste potest dividi in tres partes que in primo loquitur. Primo de Christi ingressu secundo de eius processu tertio de eius recessu Sciendum littera facit mentionem Notandum in genealogya salvatoris nullam sanctarum mulierum assumi . Sic est illud Ieronimi. Nicolaus de Lira intitulatur reprobare ex pluribus quia a genealogia Christi excluduntur tres reges per eius animam gladius transivit in tempore passionis Nota Angelus autem domini Notandum quod angelus domini lapidem ammoverat et solum Christi manifestaret resurrectionem faciem completam 32va–33rb Registrum super evangelium Matthaei Registrum super Mattheum Liber generationis. De Christi generatione. De traductione Marie de sepultura et resurrectione eius 33v–66v Evangelium Johannis cum commento 33v Prologus Prologus super Johannem Hic est Iohannes evangelista unus ex discipulus dei qui virgo electus ad deo est et querentibus fructus laboris et deo magisterii doctrina servetur Druck Hugonis de Sancto Charo (wie oben), T. 6, 277vb–278vb. D. de Bruyne, Prefaces (wie oben), 173. Literatur Stegmüller RB 624. 33v Commentum In isto prologo beatus Ieronimus principaliter tria facit. Primo describit huius scriptoris evangelii commendationem et hoc designatur quod ipse Christus est principum et finis canonice scripture 34r–66r Textus Johannes In principio erat verbum et verbum erat apud deum qui scribendi sunt libros 35r–66r Commentum Circa ewangelium Johannis nota quod intentio eius est declarare de dictis domini nostri Ihesu Christi ubi contemplemur facie ad faciem omnia feria et dominica Christi in speculo fuistis ad quod nos perducat Ihesus Christus. Amen 66va–vb Registrum super evangelium Johannis In principio erat verbum. De trinitate verbi et accepit quid ad te tu me sequere Versus Anna solet dici tres concepisse Marias Walther I 1060. 67r leer. 67v–69r De visitatione Mariae Visitatio Marie Cum angelus Gabriel ut legitur Luce primo: A deo missus in civitatem Galilee . Novum virgini salutationis obsequium attulisset et virgo non dubia sicuti Maria reversa est in domum suam id est celestem patriam quod nobis prestare dignetur Marie virginis filius qui est in secula seculorum benedictus. Amen Auf dem Kopfsteg 67v der Verweis De quo etiam infra 136 (271r). 69v–75v Quaestiones diversae Utrum liceat sacerdoti omnino a celebracione abstinere. Igitur secundum sanctum Thomam quod ut dicit Gregorius: Cum crescunt bona crescunt rationes bonorum quod tempus probationis est arbitrarium pensatis circumstanciis persone et dignitatis et aliis huiusmodi Am Ende Astesanus de Ast, Summa de casibus conscientiae, Lib. 4, Tit. XIII, Art. II. – 76r leer. 76v Beda Venerabilis In epistulas septem catholicas Lib. 4, cap. 3 De visione dei nota Secundum Bedam super canonicam Iohannis terciam: Scimus quoniam cum apparuerit ei erimus . Hec quoque Paulus aliis verbis explicat dicens: Cum Christus apparueris vita id est et ad oculos et ad mentem Hec Beda Druck CC SL121, 301f. Literatur CPL 1362. CPPM 2A Nr. 2011.

Papier

Wasserzeichen: Schlüssel, ein Schlüssel, zweikonturiger Schaft: Piccard-Online 120726 (1429, auch in Cod. ms. Bord. 43), Piccard-Online 120719 (1428, auch in Cod. ms. Bord. 43, 47 und 58E). Glocke mit Bindedrahtüberschneidung, ohne Beizeichen: Piccard-Online 40385 (1425), Piccard-Online 40397 (1426, auch in Cod. ms. Bord. 43). Werkzeug, Amboss, darüber einkonturiges Kreuz: Piccard-Online 122630 (1430). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange mit Stern: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 88). Bl. 48: Zwei Buchstaben, PP mit Beizeichen Krone: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 16).

77 Bl. Durchgängige Bleistiftfoliierung 1–76. Zählfehler: 44 doppelt, das zweite Bl. jetzt 44a. VI+1 (13). 2 VI (37). VI+1 (49)! VI+3 (64). VI (76). Durchgängige Lagenzählung ab der zweiten Lage 2–6. Die Bl. 67–76 recto gekennzeichnet mit den Buchstaben A–K. Bl. 1 in der Größe reduziert, 21 20,5 cm an die erste Lage gehängt, zwischen Bl. 13 und 14 ein ca. 6,5 cm breiter Umschlag. Mehrere zumeist unfoliierte Schaltzettel: 1. zwischen Bl. 39 und 40: 6,2 8 cm. 2. zw. 40/41: 6 18,5 cm. 3. zw. 44/44a: 11 20 cm. 4. zw. 44/45: 5,3 7,5 cm. 5. 48: Blatthöhe geringfügig vermindert, 29,5 cm. 6. zw. 52/53: 3,5 20 cm. 7. zw. 53/54: 20,5 8,5 cm. 8. zw. 54/55: 9,3 20,5 cm. 9. 56: 15,5 18,5 cm. 10. zw. 57/58: 10,2 17,5 cm. 11. zw. 59 zweigeteilt, insges.: 11,5 19,3 cm. 12. 60: 22 21,5 cm. 13. zw. 61/62: 3,8 19,5 cm. 14. und 15. zw. 64/65: 13,5 18,3 cm und 20,5 21 cm.

Bl. 1 mit 15 15 . Recto 28, verso 18 Zeilen.

Bl. 2r–66r Text mit 23–24 11–13 . 25–32 Zeilen.

Der Kommentar auf den seitlichen Texträndern, die äußere Spalte 4–5 cm, die innere 2–3 cm. Bis zu 64 Zeilen, zumeist aber kürzere Textblöcke. Die Register Bl. 32v, 33r und 66v zweispaltig, Spaltenbreite 8 cm.

Bl. 67v–75v und 76v einspaltig mit 24–25 16 . 42–44 Zeilen.

Auch Bl. 48 einspaltig.

Bastarda des Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Thome. Die Bl. 67v–75v und 76v mit den Nachträgen der älteren Hand. Auf 2r und 34r am Beginn der Evangelientexte rote Lombarde über vier Zeilen mit Aussparungen im Schaft. Ansonsten einfache rot-schwarze Lombarden über zwei Zeilen. Rubriziert. Kapitelzählung am Rand. Jeweils recto auf Kopfsteg Angabe des Evangeliums (Math. oder Joh.).

Die Überschneidungen der Wasserzeichen mit Cod. ms. Bord. 43 (Braunschweig 1429) sowie paläographische Eigenarten des noch jungen Schreibers Nikolaus Thome sprechen für die Entstehung auch dieses Handschriftenteils in Braunschweig. Die Bl. 67–74 mit undatierten Wasserzeichen (Ochsenkopf) wurden wohl später in eine urspünglich aus vier Bl. bestehende Lage eingeschoben und dann fortlaufend von der späteren Hand des Nikolaus Thome beschrieben. Ebenfalls ergänzt wurde Bl. 48.

II 48 Bl. Mitteldeutschland (Erfurt?) um 1440 77ra–104ra Quaestiones super theologia 77ra 1 Utrum substanciam dei umquam aliquis viderit et videtur quod non quia ita dicit dominus 77vb 2 Queritur si deus possit dici mutabilis et videtur quod non quia ita dicit: Ego deus et non mutor 78ra 3 Queritur quare peccatum hominis fuit remediabile demonis vero immediabile 78vb 4 Queritur quare deus voluit animam unire corpori cum melioris conditionis sit extra corpus 79rb 5 Queritur utrum anima sit creata ad hoc notandum 79rb 6 Queritur utrum angeli ante lapsum fuerunt beati ad hoc notandum 79va 7 Queritur si ignis infernalis possit affligere et cruciare animas et quod sic patet in divite malo 79vb 8 De missione angelorum Nota angeli qui mittuntur ad nos assumunt corpora aerea in quibus hominibus apparent 80ra 9 Queritur si homo habuit angelum ante lapsum vel si angelum habuisset si non peccasset 80rb 10 Queritur si Christus habuit angelum sicut alli homines et videtur quod non quia angelus non potuit exercere 80rb 11 Queritur si Antichristus debeat habere angelum et videtur quod non quia totaliter possidebitur a diabolo 80vb 12 Queritur si angelus possit mereri vel proficere in merito et videtur quod non quia angelus non est viator 81rb 13 De adventu Antichristi Nota quod adventus Antichristi fortiter instat et appropinquat secundum quod potest colligi ex scriptura 81vb 14 Queritur utrum omnes homines salventur et salvi fiant et videtur quod sic quia ita dicit Apostolus 82va 15 Queritur si voluntas dei semper impleatur et videtur quod sic quia ita dicit Augustinus 84ra 16 Queritur si spiritus sanctus mitti possit et videtur quod sic quia dominus dicit 85va 17 Queritur si sancti viri et boni possunt dare spiritum sanctum et videtur quod sic quia dicitur in ewangelio 88ra 18 Queritur si Christus secundum humanam naturam sit ubique et videtur quod sic quia humana natura unita est 89ra 19 Queritur si Christus secundum quod homo sit ubique ad hac nota Vgl. bis hier mit wenigen Ausnahmen Krakau, BJ, Cod. 457, 66–77 ( Krakau 3, 19). 89ra 20 Queritur si deus ab eterno fuit ubique sicut nunc et videtur quod sic quia cum deus sit infinitus 89va 21 Queritur si deus sciat mala sicud bona et videtur quod non quia dicit propheta 90ra 22 Queritur si deus possit peccare. Hec questio movetur circa epistolam Petri 91ra 23 Queritur utrum Cristus humanitatis an divinitatis an utriusque substancie nomen est ad quod respondendum 91rb 24 Utrum quis possit salvari sine magna sapientia et videtur quod non quia dicit Ysaia 91vb 25 Utrum ignorantia sit peccatum et videtur quod sic quia scriptum est 92ra 26 Utrum aliquis possit habere scientiam sine gratia quod patet quia multi heretici et clerici in peccato mortali 92va 27 Utrum quis teneatur ad impossibile et videtur quod non quia dicit Augustinus 92vb 28 Queritur si obmissio sit peccatum et quod sic videtur quia ita dicit glossa 93ra 29 Queritur si homo aliquis sciat se habere caritatem et videtur quod sic quia dicit Apostolus 94ra 30 Utrum caritas possit augeri vel minui et movetur illa questio ex hoc quia dicitur de caritate 94ra 31 Utrum homini semper debetur caritas cum datur ei spiritus sanctus. Sciendum quod spiritus sanctus quamquam datur 94va 32 Utrum caritas sit creata vel increata que movet hominem ad diligendum deum 94va 33 Queritur utrum ordo non sit in diligendis sicut in credendis. In credendis enim licet unum presupponit 95va 34 Iuxta premissa queritur utrum preceptum sit diligere inimicos affectu et effectu simile vel affectu solum 95va 35 Utrum hec mandatum: Diliges dominum deum tuum etc. possit impleri in via ad plenum 95vb 36 Queritur que sit magis propria an hoc quia diligimus dominum boni sumus vel quia dominus diligit nos 96ra 37 Queritur quo ordine angeli diligendi sunt. Ad hoc dicendum quod non sunt diligendi supra nos 96ra 38 Queritur de questione una quam magister reliquerit insolutam vel quam sint magis diligendi an filli an fratres mali 96rb 39 Utrum quis magis teneatur diligere filios an parentes ad hoc dicendum quod quantum ad effectum magis 96rb 40 Queritur si deus plus diligat iustum quam iniustum bonum quam malum 97ra 41 Utrum omnis teneatur habere perfectam caritatem unde nota quod caritas multiplex dicitur perfecta 97vb 42 Circa illa verba Augustini super Iohannem scilicet: Ego diligentes me diligo 98ra 43 Utrum magis teneatur diligere deum perfectus quam imperfectus dicendum quod quantum est ex precepto 98rb 44 Utrum irrationalia vel inanimata debeamus diligere ex caritate 98rb 45 Queritur si caritas possit esse mercennaria ad hoc dicitur 98vb 46 Queritur quid sit maioris meriti aut perfectionis diligere scilicet amicos an inimicos 98vb 47 Queritur si caritas semel habita possit amitti dicendum finaliter quod sic 99rb 48 Utrum dicenda sit vera caritas illa que amittitur ad hoc dicendum quod est veritas dominus 99rb 49 Utrum necesse sit eum quo amittit caritatem postea resurgere in equali caritate 100ra 50 Queritur utrum ille sit melior qui magis diligit dominum vel qui magis diligitur a domino 100rb 51 Utrum scientia evacuatur in patria et videtur quod sic quia vel dicitur 100vb 52 Utrum caritas evacuetur cum fide et spe in patria 101va 53 Utrum maneat ordo viae scilicet ille beati Ambrosii 102rb 54 Utrum maneat ordo dilectionis in patria qui est inter corpus nostrum et animam 102va 55 Utrum Christus dilexerit vel diligat reprobos ex caritate 102vb 56 Utrum eadem sit dilectio qua deus diligit se et qua diligit creaturas 103ra 57 Utrum eadem sit dilectio scilicet vel eterna vel temporalis qua deus diligit creaturas 103rb 58 Utrum deus omnes creaturas diligat equaliter etiam unigenitum filium 103vb 59 Utrum deus magis diligat peccatorem predestinatum sic ergo procedunt rationes ad utramque partem secundum alium et alium modum dilectionis Danach Nota. 104rb–107vb Hugo de Sancto Victore De sapientia animae Christi 104rb–va Prologus Questio pulcherima de scientia anime salvatoris Prudenti ac religioso verbi divini inter ceteros et pre ceteris scrutatori G. H. peccator. Aliquotiens accidisse comperi ut in rerum difficilium tractatione verba contempta habere quam cor perversum 104va–107vb Textus Queris de anima Christi id est de illo rationali spiritu sic tamen ut interim unusquisque in suo sensu humiliter abundare studeat non arroganter presumere. Vallete Amen Druck PL 176, 845–856. Literatur Goy Hugo von St. Viktor , 124–133. 108ra–va Ivo Carnotensis Epistula LXXX Questio de reconsecratione ecclesie vel altaris aut tabularum motarum Ivo dei gratia Carnotensis ecclesie minister venerabilis Fiscanensis monasterii abbati orationum munus mutuum et devotum servitium. De motione altaris vel parietum ecclesie que novit maxima de minimis de paucis plura coniicere. Valete Druck PL162, 101f. 108va–110ra Gualterus de Mauritania Epistula III Questiones certe de sancta trinitate Magistro Crisanto socio et amico sue karissimo V. salutem. In litteris vestris multa reperi de quibus consuluit me dilectio quam negare munus officii amico requirenti. Valete Druck Veterum scriptorum et monumentorum historicorum, dogmaticorum, moralium, amplissima collectio , T. 1, hrsg. von E. Martène und U. Durand, Paris 1724, 843–848. Les actes de la province ecclésiastique de Reims ou Canons et décrets des conciles, constitutions, statuts, et lettres des évêques , hrsg. von Th. Gousset, Bd. 2, Reims 1843, 268–272. Literatur L. Ott, Untersuchungen zur theologischen Briefliteratur der Frühscholastik unter besonderer Berücksichtigung des Viktorinerkreises Münster/Westfalen 1937 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen 34), 313f. 110rb–117rb Quaestiones 110rb Signa receptoris gratie dei Utrum homo scire possit quod sit in gratia vel non Diese Quaestio wurde später von Nicolaus Thome nachgetragen. 110va Utrum essentia divina et relacio distinguantur ex natura rei 111va Utrum paternitas dicitur a patre quod sic quia paternitas est in patre 112rb Utrum angelus sit in loco per suam substantiam quod sic quia angelus per suam substantiam est hic et non alibi 112va Utrum angelus possit esse in loco indivisibili sicut angelus est indivisibilis vel in loco divisibili 113ra Utrum angelus possit moveri localiter quod non quia moveri est passio corporis 113vb Utrum beata virgo potuit stetisse in peccato originali tantum per instans quod sic quia non includit 114rb Utrum in beata virgine fuerit fomes peccati quod sic quia omnis conceptus in originali peccato habuit formitem peccati 115ra Utrum corpus incipiens esse sacramentum sub specie panis in altari mutatur localiter quod non quia corpus Christi omnem locum retinet 115va Utrum hec propositio: Hoc est corpus meum prolata a sacerdote in missa sit vera de virtute sermonis et videtur quod non quia de virtute sermonis 116rb Utrum spiritus paciatur ab igne purgatorii quod non quia corpus non agit in spiritum secundum Augustinum super Genesim 116va Utrum videns deum videat omnia que deus videt quod non quia deus videt infinita 117ra Utrum diabolus sciebat Ihesum esse Christum in lege promissum et videtur quod sic quia dicitur Luce 4 diabolus dixit si filius dei es dic ut lapidem isti panes fiant. 117va–122rb Hugo de Sancto Victore (?) Epistula de praevaricatione Adae Epistola magistri Hugonis de IIII questionibus valde utilibus Questio vera. Questio prima talis est: Utrum tam bona fuit Christi passio quam mala fuit Ade prevaricatio et iustus sicut modo alter altero est peior licet per primam prevaricacionem sint omnes peccatores Explicit IIII questio Die Echtheit des Werkes ist umstritten. Ungedruckt. Literatur Hamesse/Szyller Nr. 35261 (Hs. erwähnt). L. Ott, Untersuchungen zur theologischen Briefliteratur (wie oben), 456–484. Goy Hugo von St. Viktor , 482f. O. Lottin, Quelques recueils d'écrits attribués à Hugues de Saint-Victor, in: Recherches de théologie ancienne et médiévale 25 (1958), 249, 269. 122va–124vb Hugo de Sancto Victore De sacramentis Christianae fidei Lib. 2, pars 14, cap. IX Utrum peccata redeant postquam semel dimissa fuerint Multe sunt questiones hominum qui enim querit nondum invenit quere ergo misericordiam ut iusticiam portare possis Druck PL176, 570–578. Literatur Goy Hugo von St. Viktor , 133–172.

Papier

Wasserzeichen: Mensch, Figur, Frau mit Kreuz: Piccard-Online 21236 (1439, auch in Teil IV und in Cod. ms. Bord. 91), Piccard-Online 21238 (1438). Vierfüßer, Ochse, zweikonturige Hörner: Piccard-Online 86036 (1438, auch in Cod. ms. Bord. 58H, Teil II), Piccard-Online 85975 (1439), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Sonne, frei, ohne Beizeichen: Variante von WZIS DE1185-S319_231 (1430/1440, auch in Teil IV, Cod. ms. Bord. 16 und 58H, Teil II), ein weiterer Typ nicht nachweisbar (dieser auch in Cod. ms. Bord. 16). Sichel/Sense: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 16). Ein Wasserzeichen nicht bestimmbar.

48 Bl. Durchgängige Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. 77–124. Zusätzliche Foliierung von zeitgenössischer Hand (1–42), bzw. Nummerierung der Texte sowie der Quaestionen (1–59). 4 VI (124). Durchgängige Lagenzählung auf dem jeweils ersten Bl. recto oben rechts. Schaltzettel zwischen Bl. 77 und 78: 15,2 18 cm.

24 16 . 38–42 Zeilen. Zwei Spalten.

Von vier Händen geschrieben, Hand 2–4 in jüngerer gotischer Kursive.

Hand 1: Bastarda des Nikolaus Thome auf 77ra–104ra, 110rb–116va, 117ra–b,

Hand 2: 104rb–110ra,

Hand 3: 116vb–117ra und

Hand 4: 117va–124vb.

Rote Lombarden über zwei bis vier Zeilen. Rubriziert. Auf den Blattstegen Rubriken, Nummerierungen, Gliederungszeichen, Textkorrekturen und einzelne Maniculae.

III 80 Bl. Holstein 1436 125r–134v Alanus ab Insulis Regulae coelestis iuris sive theologicae Boecius de trinitate Prologus Omnis scientia suis nititur regulis velut propriis fundamentis de hiis que paucis note sunt agendum est Textus Monas est qua quelibet res est una A deo removetur omnis pluralitas scilicet pluralitas partium que attenditur in corporeis que nimirum rationes catholicorum racionibus exponuntur Es handelt sich um einen gekürzte Fassung, teilweise werden nur die Regeln wiedergegeben. Vgl. die Drucke PL 210, 621–684 (unvollständig). N. M. Häring, Magister Alanus de Insulis. Regulae celestis iuris, in: Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge 48 (1981), 97–226. Literatur CALMA 1, 99 Nr. 34. Bloomfield 3678. Stegmüller RS 45. C. Bäumker, Handschriftliches zu den Werken des Alanus, in: Philosophisches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft 6 (1893), 163–175, 417–429. M.-Th. d'Alverny, Alain de Lille. Textes inédits avec une introduction sur sa vie et ses œuvres, Paris 1965 (Etudes de philosophie médiévale 52), 66–68. 135ra–147vb Quaestiones de sacramentis Utrum septem Utrum septem sunt sacramenta in numero et videtur quod non tot sunt sacramenta quot sunt vasa gracie susceptiva et est eternum etiam de istis Mit abweichendem Schluss auch in Uppsala, UB, C 185, 223r–245v ( Uppsala 2, 264), mit Bezug auf die Summula Adami in Eichstätt, UB, Cod. st 360, 271ra–287ra ( Eichstätt 2, 108), Prag, UB, XI. E. 4., 40r–56v ( Prag 2, 154) und Krakau, BJ, Cod. 718, 48r–59v ( Krakau5, 174f.). Literatur Bloomfield 6281 (4510). 148ra–vb De nominibus dei De nominibus dei notificantibus quedam sunt Noticionalia vel nocionalia que sic appellantur quia personas notificant aliquando dicuntur distinctiva quia personas adinvicem referunt Hec distinctio est domini Johanni Calderini collecta ex variis dictis sanctorum 149r–152v Sermo Nupie facte sunt . Quia speculationis mee est aliqua dicere de vita speculativa Io. de nupciis a quibus originem ducit sunt ergo nupcie quadriplices secundum Hugonem de sancto Victore Bisher nicht nachgewiesen. 153r–164v Innocentius III papa De sacro altaris mysterio Excerpta 153r–164r Lib. IV, cap. 1–42 (De eucharistia) Ecce nunc summum sacramenti verticem accedentes cum ad ipsum cor divini sacrificii penetramus quod si non frequentibus saltem ter in anno omnes communicent in pasca pentecoste et natali Es fehlen die Kapitel 26, 31 und 36. Teilweise abweichende Kapiteleinteilung. 164r–v Registrum De sacramento eucaristie quod sumptio eucaristie non est nimium differenda ubi agitur de diversis causis institutionis Auszüge des Textes auch in Cod. ms. Bord. 41, Teil II, 8v–36v, die aufgrund weiterer Textüberschneidungen mit diesem Handschriftenteil als Ergänzung verstanden werden dürften. Druck Innocenzo III. Il sacrosanto mistero , 244–330. PL 217, 851–882. Literatur 2VL4, 392–394. M. Maccarrone, Studi su Innocenzo III., Padua 1972 (Italia sacra 17), 344–378, 425–431. D. F. Wright, I manoscritti del De missarum mysteriis di Innocenzo III, in: Rivista di storia della chiesa in Italia 29 (1975), 444–452. Franz Messe , 453–457. Siehe auch http://www.geschichtsquellen.de/repOpus_02948.html. 165r–168v Arbor virtutum et vitiorum Opus istud vocatur arbor virtutum in quo tria consideranda sunt: Tytulus utilitas et intencio. Tytulus talis est hec est arbor 165r–167r Humilitas igitur radix omnium bonorum que in septimo flore hoc scripte sunt. Quibus rogemus dominum pro illis predictis virtutibus 167r–168v Arbor viciorum Dicto de arbore virtutum dicendum est de arbore viciorum in qua tria consideranda sunt: Quis titulus que materia que intencio unde Salomon considerans hos duos ultimos fontes oravit dominum dicens: Divicias et paupertates ne dederis michi Auch in Cod. ms. Bord. 41, Teil II, 1r–5v. Am Ende abweichend gegenüber Koblenz, LHA, Best. 701 Nr. 137, 161va–164rb ( Koblenz 1, 209 mit der weiteren Parallelüberlieferung) sowie Berlin, SBBPK, Ms. theol. lat. fol. 122, 332r–334r ( Berlin 13,2,1, 80). Literatur Bloomfield 3701. 169r–v De confessione 169r De confessione vide etiam in finem huius libri 138 Ad habendum salutifere confessionis expediende ordinem. Nota postquam confitens dixisset: Confiteor etc. sive latine sive in vulgari a rusticis de invidia furto et ceteris. Hec omnia tamen confessor a singulis non teneatur querere sed verbi necesse fuerit Vgl. die Literatur Bloomfield 221. P. Michaud-Quantin, Deux formulaires pour la confession du milieu du XIIIe siecle, in: Recherches de théologie ancienne et médiévale 31 (1964), 43–62. 169v Merkverse Quinque sensus Visus et auditus cum tactu gustus odorque Walther I 20652, 10531, 20647. Septem spiritualia Corrigit ignoscit confortat Septem sacramenta Locio crisma caro dolor unctio lectus et ordo Septem dona sancti spiritus Sapientia intellectus concilium Octo beatitudines Paupertas spiritus mitis lugens Novem pecceta aliena Iusso consilium Walther I 9990, 8817, 2821, 19669. Druck GW 12969, 170r–171r. GW M13797, 17r–18r. 170r–179v Hugo Argentinensis Compendium theologicae veritatis 170r–177v Lib. VII Liber VII et finis compendii theologice veritatis Finale iudicium quedam sunt antecedentia quedam que cum felici fine quisque beatus secundum merita recipiet sine fine. Amen Finitur liber VII et finis compendii theologice veritatis Druck Bonaventurae opera Peltier 8, 229–246. 177v–179r Lib. VI, cap. XV–XIX Digne sumentibus et suscipientes corpus Christi bonum multiplex consequuntur si infirmus reiiciat corpus domini suscipiatur prout diligentius potest Druck Bonaventurae opera Peltier 8, 212–215. Literatur Bloomfield 6399. Stegmüller RS 368. Kaeppeli Nr. 1982. Mohan, 485. Distelbrink Nr. 75. RETM H2430. G. Steer, Hugo Ripelin von Straßburg. Zur Rezeptions- und Wirkungsgeschichte des ‘Compendium theologicae veritatis’ im deutschen Spätmittelalter, Tübingen 1981 (Texte und Textgeschichte 2). 2VL 4, 252–266. 179r–v Tabula sacerdotum naufragantium et negligentiorum Sequitur alie negligentie commisse Tabula sacerdotum naufragantium et negligentiorum circa sacrificium altaris concurrentium Ad noticiam igitur subsequentium primo sciendum quod substancia vel forma consecrationis corporis Christi est sciendum quod pena ista arbitraria est secundum arbitrium non cuiuscumque sed prudentis et boni viri Si quem direxerit vel a periculis liberaverit hec tabula oret hic pro colligentis et scribentis anima Ebenfalls überliefert in Lüneburg, RB, Theol. 4° 25, 5r–v ( Lüneburg 3, 74). Danach theologische Bemerkungen beginnend mit: Alanus ab Insulis Summa de arte praedicatoria Excerptum De castitate Vis vitare luxuriam cave gulam que est luxuriam fomentum prefatio ad incontinentiam PL 210, 123. Der Abschnitt endet: quia super vestem meam miserunt sortem . 180r–191v Alfonsus Bonihominis Epistula rabbi Samuel de Fez de adventu messiae Prologus (Pars II) Ego magister Alphoncius genitur Hispanus hunc libellum antiquissimum scriptum Parisiis per manum modici servi vestri Alphonsi in nomine domini nostri misericordissimi in quo speramus. Amen Der Beginn des Prologs mit Widmung am Ende des Textes, siehe unten. Praefatio Incipit epistola translata de arabico in latinum per fratrem Alphoncium bonum hominem Hispanum ordinis predicatorum Epistola quam scripsit magister Samuel Israhelita de regnis civitate Marrochitani oriundus ad rabbi Ysaac magistrum synagoge qui est in Subiulmeza in regno predicto Conservet te deus o frater et permanere te faciat donec terminetur captivitas nostra et congregetur ista sperans per te deo volente ex testimoniis legis et prophetarum et aliarum scripturarum in veritate confirmari et in dubiis declarari Textus Quare nos Iudei sumus generaliter que habui ex prophetis quia de Alchorani testimonio non curo sed solum induxi quam multum fidei consonant Christiane Et sic est finis laus deo omnipotenti in secula seculorum. Amen Mit Ergänzungen und Verbesserungen auf den Rändern oder zwischen den Zeilen, besonders am Anfang. Außerdem mit Abweichungen, am Ende unvollständig. Druck GW M39817–M39889. PL 149, 335–365. M. Marsmann, Die Epistel des Rabbi Samuel an Rabbi Isaak. Untersuchung und Edition, München 1971, 202–438. Literatur Kaeppeli Nr. 146 (Hs. genannt). Stegmüller RB 1183,1. CALMA 1, 183 Nr. 4. G. G. Meerseman, La chronologie des voyages et des œuvres de frère Alphonse Buenhombre O. P., in: Archivum Fratrum Praedicatorum 10 (1940), 77–108. 2VL 1, 236f.; 7, 85–89. 191v Additio Notandum quod iste libellus videtur fuisse occultatus per Iudeos CCC et XXXVI annis nam iste doctor Rabbi Samuel dicit tamen de mille annis a tempore in hoc libello qui translatus est anno domini millesimo CCC XXXIX per fratrem presentem libellum de arabico transtulit in latinum et ad utilitatem canonicalem monasterii novi alias Bordesholm per me N. T. anno domini millesimo CCCC XXXVI ante dominicam palmarum collectus est. Orate pro ipso collectore Dieser Zusatz mit Ausnahme des Schlusses auch in Mainz, SB, Hs I 166, 133r ( Mainz 2, 91). 191v Prologus (Pars I) Prologus Reverendissimo in Christo patri fratri Hugoni magistro ordinis fratrum predicatorum interpretatum parvum exemplum vobis transmitto Tractatulus magistri Samuel Israhelite in quo probatur clare adventum Christi sive messie fuisse et precessisse 192ra–194rb De missa fornicarii Sacerdos fornicarius In nomine domini patris et filii et spiritu sancti. Utrum sacerdotis fornicarii ad perpetuam continenciam obligati liceat missam audiri etc. et arguitur ad partes illius questionis secundum Hostiensem infra de sententia excommunicationis caput primo libro sexto Auch in Gießen, UB, Hs. 804, 1ra–4va ( Gießen 2, 204) und Augsburg, UB, Cod. II. 1. 2° 114, 300rb–303vb ( Augsburg UB 1,2, 103). 194va–196ra Godefridus de Bremis Quaestio de horis canonicis Utrum beneficiati et in maioribus ordinibus constituti quamvis non beneficiati certis horis ad horas canonicas legendas personaliter sint astricti vel vigilias mortuorum obligantur patet ex premissis Et sic est finis questionis istius Auch in Cod. ms. Bord. 41, Teil II, 37r–40r, Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 157 Helmst., 210r–213r ( Wolfenbüttel Helmst. 1, 175) und Marburg, UB, Mscr. 37, 45v–48r ( Marburg, 108). Siehe auch Cod. ms. Bord. 103, Teil I, 145va–147rb und 147rb–149rb mit zwei weiteren Quaestionen, die in den beiden genannten Parallelhss. in gleicher Abfolge enthalten sind. Literatur Bertram Kanonisten , 22f. Schulte2, 91. 196rb leer. 196va–201ra Quaestiones et notae de horis canonicis 196va–200rb Presbiter de celebrandis missis hic notandum et querendum Queritur an propterea teneatur ad horas canonicas dicendas et videtur quod sic per capitulum I de celebratione missarum sed quia homo eius recipere recusat secundum rationale Unvollständig in Cod. ms. Bord. 41, Teil II, 41v–43r. 200va–vb Hore canonice debent dici vocaliter et non mentaliter et quare Rursus questio an sufficiat dicere horas canonicas in mente sine verbali expressione et videtur primo quod quia hore canonice soli deo porriguntur non tantum voce sed corde psallendum est hec ille dicit glossa I 201ra Item quero quando hore canonice sunt invente ad laudem domini elegerunt et habentur in hiis versibus: In matutino damnatur tempore Christi Christo bissena custodia ponitur hora Walther I 8988. 201ra–vb De decem mirabilibus in sacramento altaris Mirabilia que circa sacramentum altaris et corporis Christi. Communicare volens nota Nota homo Christianus volens communicare si est sanus corpore debet genua flectere manus componere Sciendum quod in hoc sacramento inveniuntur aliqua precipue mirabilia. Primum est quod virtute verbi divini transubstantiatur panis in corpus et vinum in sanguinem Christi et assate carnes sunt nocive sano autem sunt proficue Auch in Cod. ms. Bord. 41, Teil II, 40r–41v. Mit abweichdendem Schluss auch in Dresden, SLSUB, Mscr. Dresd. App. 2293, 102v ( Dresden 5, 21). Vgl. auch Koblenz, LHA, Best. 701 Nr. 138, 74v ( Koblenz 1, 218) und Best. 701 Nr. 164, 170rb–171r ( Koblenz 1, 344), Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 268 Helmst., 217r–v ( Wolfenbüttel Helmst. 1, 343) und Leipzig, UB, Ms. 483, 213v–214v ( Leipzig 1,1, 777). 202ra–rb Nota de horis canonicis Circa horas notandum Queritur quo tempore debent legi hore canonice hore sunt magis deputate. Hoc etiam vide in legenda aurea de dedicatione ecclesie 202v–203v leer.

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: Piccard-Online 64753 (1432, auch in Cod. ms. Bord. 96), Piccard-Online 65261 (1433), Piccard-Online 65235 , Piccard-Online 64813 (beide 1434). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume: WZIS DE4860-Ms1224_3 , WZIS DE4860-Ms1224_2 (beide 15. Jh., 1. Hälfte). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume und Stern: WZIS DE4860-Ms866_16 (nach 1446, auch in Teil V). Krone ohne Bügel, ohne Beizeichen: Piccard-Online 50550, Piccard-Online 50549 (beide 1437, auch in Teil VII). Turm, Säule, darüber Krone: Piccard-Online 100207 (1436), Piccard-Online 100201 (1438), WZIS DE1185-S300_173 (1430/1440). Vierfüßer, Ochse, zweikonturige Hörner: nicht nachweisbar.

80 Bl. Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. 125–203. Zählfehler: ein Bl. ungezählt, jetzt 173a. Zeitgenössische Tintenfoliierung bzw. Textzählung 43–96. VII (138). V (148). V+1 (159). V (169). V+1 (179)! 2 VI (203). Durchgängige Lagenzählung, hier 11–17. Bl. 152: 21 cm hoch, unteres Drittel fehlt. Bl. 175: 21,8 cm hoch.

Bl. 125v–148v mit 22–23 14–15 . 38–44 Zeilen. Zwei Spalten.

Bl. 124r, 149r–191v mit 23–24 15–16 . 38–44 Zeilen.

Bl. 192r–202r mit 25–26 16–17 . 52–56 Zeilen. Zwei Spalten.

Bastarda des Nikolaus Thome.

Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rubriziert.

IV 27 Bl. Norddeutschland um 1440 204ra–209ra Paulus Kölner De septem horis canonicis Tractatus de horis canonicarum Septies in die laudem dixi tibi . Hec verba habentur originaliter psalmo CXVIIIo et in XXI octenario decantamus nunc et in ewangelio in honori illius qui est benedictus in secula seculorum. Amen Literatur 2VL 5, 59f. Schneyer Winke , 241. Schulte 2, 384. 209ra–213rb De horis canonicis 209ra–212rb Primo moveo hanc questionem. Quis teneatur ad horas predictas canonicas dico secundum Hostigensem Archidiaconum et Johannem Andree que sed Azohi dicuntur sacramentalia misteria ad missam quia per eas ministrantur 212rb–213rb De hiis que ad missam spectant sequitur Quero generaliter utrum missa sit de integritate horarum in die penthecostes spiritum sanctum suis discipulis dedit in signum benedictionis eterne quam nobis concedere dignetur qui sit benedictus in secula seculorum. Amen Dieser Teil auch in Berlin, SBBPK, Ms. lat. fol. 215, 95v ( Berlin 13,2,2, 912). 213rb–215v Quaestiones 213rb Si quis horas canonicas devote dixerit et proventus ei proveniunt. Primo quia cunctas orationes eius alias deus libenter exaudit Vgl. Trier, StB/StA, Hs. 515/1593 oct., 110r (siehe ManuMed). 213v Querit beatus Gregorius: Quomodo post resurrectionem corpus dominicum si verum fuit corpus januis clausis ad discipulos intravit Vgl. Gregorius I papa, Homilia in evangelia, Lib. 2, Hom. 26, Druck: CC SL 141, 218, zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 16. 214r Queritur circa hoc quod dominus ait Joh. 20: Accipite spiritum sanctum . Quomodo spiritus sanctus datur cum deus sit Vgl. auch zu den folgenden drei Abschnitten Bonaventura, Commentum in Iohannem, 20, Druck: Bonaventurae opera 6, 514f. Queritur circa istud Joh. 20: Accipite spiritum sanctum . An sacerdos habeat potestatem ligandi et solvendi 214v Queritur consequenter circa istud Joh. 20: Quorum remiseritis peccata remittuntur eis . An sacerdotes possunt claudere ingressum regni celorum Queritur iuxta istud Joh. 20: Accipite spiritum sanctum . In contrarium videtur istud Matheum 16: Tibi dabo claves . Ergo videtur quod potestas relaxandi penam fuerit specialiter data Petro 215r Utrum si homo non peccasset deus nichilomius incarnatus fuisset 215v Queritur quomodo verbum gignitur a patre Sic deus fecit omnia verbo suo id est finito Joh. I: Omnia per ipsum facta sunt. 216ra–227va Rupertus Tuitensis Commentaria in Canticum Canticorum Origenis gestrichen und ersetzt durch: Orosius super canticum Osculetur me . Que est ista exclamatio tam magna tam repentina et si cupiant palmam martirii non attingerem qui ad hec illa Verkürzte Fassung. Ohne Prolog. Umfasst Buch 1, Zeile 1–42, 101–141, 285–442, 539–588, 641–669, 818–853, 887 (Ecce tu )–985; Buch 2, 349–395; Buch 3, 8–58, 341–415, 582–618, 716–777, 863–892; Buch 4, 25–129 ( unguentis.), Buch 5, 49–128 ( caput meum), 292–336, 455–484, 620 (Oculi eius )–676, 978–1019; Buch 6, 65–94, 261–331, 454–497, 773–807; Buch 7, 189–208, 306–371. Druck CC CM26, 10f., 13f., 18–22, 25f., 28, 33, 34–37, 51f., 60f., 69–71, 75f., 79–81, 83f., 85–88, 106–108, 112–114, 117f., 121–123, 131f., 134f., 139–141, 145f., 153f., 161f., 165f. Literatur R. Haacke, Die Überlieferung der Schriften Ruperts von Deutz, in: DA 16 (1960), 397–436. Stegmüller RB 7561 und Suppl. 227vb–229va Canticum canticorum Vox penitentie ecclesie sive synagoge Osculetur me super montes aromatum. 229vb–230v leer.

Papier

Wasserzeichen: Mensch, Figur, Frau mit Kreuz: Piccard-Online 21236 (1439, auch in Teil II). Sonne, frei, ohne Beizeichen: Variante von WZIS DE1185-S319_231 (1430/1440, auch in Teil II, Cod. ms. Bord. 16 und 58H, Teil II). Hand, mit Beizeichen, Schlüssel in Hand: zwei Typen nicht nachweisbar.

27 Bl. Durchgängige Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. 204–230 VI (215). VII+1 (230). Durchgängige Lagenzählung, hier Lage 18 und 19.

23–24 15–16 . 40–48 Zeilen. Zwei Spalten mit Ausnahme der Bl. 213v–215v.

Von vier Händen geschrieben.

Hand 1: 204ra–213v in jüngerer gotischer Kursive,

Hand 2: 213v–215v in der Bastarda des älteren Nikolaus Thome,

Hand 3: 216r–227va Bastarda von einer Hand, die auch Cod. ms. Bord. 41, Teil I und II schrieb,

Hand 4: 227vb–229va in später gotischer Kursive.

Zwei weitere Hände mit einem Textanteil von nur wenigen Zeilen auf 204ra und 213rb.

Am Anfang nur die Bl. 204r und 212r rubriziert. Ab 216r auch rote Lombarden über bis zu vier Zeilen.

V 15 Bl. Norddeutschland nach 1443 231r–243r Sermones in hymnum de virgine Maria ad vesperam Ave maris stella . In hoc versu continetur laus beate virginis quadripartita ut videntes eum semper colletemur prestante eodem filio tuo qui cum patre et spiritus sancto vivit et regnat deus per secula seculorum. Amen In der Literatur sowohl Alexander Neckam als auch Stephanus Langton zugeschrieben. Auch in Cod. ms. Bord. 33, Teil I, 155r–170v, und Cod. ms. Bord. 42, 65r–90r. Literatur Schneyer 1, 276f. Nr. 81–86; 5, 468 Nr. 25. CALMA 1, 172 Nr. 34. Sharpe Nr. 102, 53; Nr. 1669, 632. Glorieux Répertoire Nr. 104ab. Hamesse/Szyller Nr. 18200. R. Hunt, The schools and the cloister. The life and writings of Alexander Nequam (1157–1217), Oxford 1984, 149–153. 243v–245v Notae de gratia et de angelis Augustinus: Gratia est lux anime faciens hominem cognoscere peccatum suum Genera supernaturalium visionum Corporalis imaginaria intellectualis quod Paulus est raptus usque in tercium celum Vgl. Thomas de Aquino: Summa theologiae, Pars I, qu. 68, art. 4. Druck Busa S. Thomae Aquinatis opera , 2, 284. Notandum quod humanitati Christi triplex est gratia communicata in graciis habundat sicud caput corporale super cetera membra habet sensuum plenitudinem 243v–244v Ecclesia dicitur tripliciter Am Anfang: Bonaventura Breviloquium Pars V, caput II. Excerptum Generaliter et est adiutorium divinum creature liberaliter et gratis impensum et indifferenter subsequitur autem ne frustra velit Druck Bonaventurae opera 5, 253. Im Anschluss: Et sic dicitur gratia preveniens et subsequens et consummatur in gratia sempiterna ad quam merendam disponat nos dominus sua gratia qui sine fine celesti regnat in patria. Amen 244v Gratia ideo datur gracia quia gratis data est et gratis data quia non nostris meritis precedentibus 245r–v Notae et quaestiones de angelis De Angelis nota Utrum omnes homines habent angelum. Nota quod cuilibet homini quamdiu viator est intendit ergo in te vel deicere vel auferre a quibus vincitur Am Ende Aurelius Augustinus, Enarrationes in Psalmos, Ps. 54, Pars 6, CC SL 39, 660.

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange mit Blume und Stern: WZIS DE1935-Mscr_Dresd_R_93_155 (ohne Datierung), WZIS DE4860-Ms866_16 (nach 1446, auch in Teil III). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange mit Stern: Piccard-Online 76977 (1443, auch in Teil VII und in Cod. ms. Bord. 16).

15 Bl. Durchgängige Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. 231–245. Nummerierung der Texte. VII+1 (245). Durchgängige Lagenzählung, hier Lage 20. Bl. 245 nur 19 cm breit.

25 15–16 . 40–42 Zeilen.

Von Nikolaus Thome in Bastarda geschrieben. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriziert.

VI 29 Bl. Norddeutschland 14. Jh., letztes Viertel 15. Jh., 2. Viertel (Nachträge) 246ra–250rb Collatio super 'Surge et fac' Surge et fac . Amicus scripturarum studiorum zelator corporis et negligentie permaximus persecutor ut eo legitur ex epistola paululum cum pertransissem . Hac est ad ecclesiam triumphantem Can. III ad quam nos perducat qui vivit in secula benedictus. Bisher nicht nachgewiesen. 250rb–253rb Conradus de Ebraco Collatio ad prelatos et sacerdotes Perfecti estote II ad Corinthios ultimo. Reverendi patres ac domini si mores dignitatibus si virtutes statibus si honores rite compensamus de virtute in virtutem ad bravium pervenire valeatis felicitatis eterne et dominus dominancium deus et homo Ihesus Christus super omnia benedictus in secula amen Auch in Krakau, BJ, Cod. 1197, 85r ( Krakau 7, 26) und Prag, NB, III.G.18, 169r–173v ( Prag1, 544). Literatur CALMA2, 680 Nr. 4. 2VL 5, 160–162. Danach Nota von Nikolaus Thome. 253va–257ra Sermo Cras erit . Secundum summam venerabilis Hugonis de Sancto Victore in prologo celestis ierarchie beate Dyonisii Ariopagite duo simulacra erant proposita homini quod erit nobis salus crastina die et hec de thematis introductione Bisher nicht nachgewiesen. 257rb–vb Gregorius XI papa Bulla de nativitate Mariae Sequitur bulla de nativitate Marie de institutione quo ad ieiunium et vigiliam Gregorius episcopus servus servorum dei ad perpetuam rei memoriam. Quoniam ad laudem et gloriam summi parentis eterni dei pertinere dinoscuntur Hinc est quod perpetue virginis gloriose dei genitricis Marie precelsorum et mirificorum debita commemoracio beneficiorum ad eiusdem Christi fidelibus perpetuis futuris temporibus devotione qua congruit venerare. Nulli ergo omnino et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Anagnie VII ydus Septembris pontificatus nostri anno septimo 258ra–261ra Nicolaus de Dybin Viaticus dictandi Ad formandum salutacionem et ad meliorem ordinationem totius epistole requiruntur principaliter illa tria plus ab aliis commendatur 259va Ad habendam copiam latinitatis ex qua dictatorias copia latinitatis redundat Explicit tractatus de arte dictandi brevis et utilis Mit abweichendem Schluss ist dieser Auszug auch in Freiburg/Schweiz, Kantons- und Universitätsbibliothek, Ms. L 24, 138v–140r, überliefert (siehe http://www.e-codices.unifr.ch/en/description/bcuf/L0024/Jurot). Ungedruckt. Siehe auch die Auszüge in Cod. ms. Bord. 41, Teil IV, 191v–204v. In dieser Beschreibung auch weitere Literatur. Literatur H. Szklenar, Magister Nicolaus de Dybin. Vorstudien zu einer Edition seiner Schriften, ein Beitrag zur Geschichte der literarischen Rhetorik im späteren Mittelalter, München 1981 (Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 65), 126–153. 2VL 6, 1066. 261ra–va Forma et modus procedendi ad executionem gratiae Forma procedendi in gratia Habita littera bullata executor sive iudex sive executores N. clerico Caminensis dyocesis imperali auctoritate notarius Ego M. clericus Bremensis diocesis Marquardus Brand dico et propono quod a X diebus et citra ad meam noticiam pervenit auditore vel auditoribus sive de presentando vel depresentando tractandam audiendam decidendam et fine debito terminandam Mit Abweichungen und Umstellungen, vgl. GW M25019, 1r–4v. 261vb und 262r leer. 262v–264r Petrus de Sampsone Statuta synodalia ecclesiae Nemausensis Cap. X, I–IV. De sententia excommunicationis vel interdicto Nota de sententia excommunicationis et interdicto Quia periculosum est multipliciter prelatis ecclesiarum et rectoribus in subditos majoris excommunicationis sentenciam promulgare ac conferre alia ecclesiastica sacramenta Danach mit Kürzungen Cap. V–XVI. Cavere debent sacerdotes et rectores ecclesiarum quod sive de mandato superiorum sententie propria auctoritate proferunt sententiam Cum ego rector talis ecclesie Thomes Nicolaum primo secundo et tercio monuerit non est decedentibus in penitentia denegari Danach weitere Anmerkungen. Der vollständige Text in Cod. ms. Bord. 46, 250ra–263rb, und 119, 139r–160v. Siehe zur Literatur die Beschreibung zur erstgenannten Hs. Druck Martène/Durand 4, 1055–1061. 264r De interdicto Religiosi an et quando teneantur ad observandum interdictum nota Si matrix ecclesia servat interdictum tunc cum domino et religiosi teneantur observare religiosi debuerunt servare interdictum et iura servare 264v leer. 265r–267v Summula de interdicto Prologus Summula de ecclesiastis interdictis Johannis Calvani doctoris decretis Ad honorem dei et gloriose virginis Marie matris sue ut Extra De usu pallii. Incipit summula brevis editionis que tempore interdicti prohibentur vel conceduntur Textus Queritur ergo primo et principaliter que prohibentur vel conceduntur tempore interdicti nervus et tonsura ecclesiastice potestatis. De consuetudine 'Cum inter vos' concesse Christi ecclesie a Christo cui est honor et gratia in secula seculorum. Amen Explicit tractatus de ecclesiastica censura compilatus per dominum Johannem Calvanum doctorem decretis Diversen Verfassern zugeschrieben: Johannes de Lignano, Johannes Calvanus, Galvanus de Bettino de Bononia und Christianus de Opiter. Zur Literatur siehe Jena 2, 273. Frankfurt 1, 84. 267v–269r Regulae cancellariae apostolicae Regulae domini Bonifatii papae IX, Nr. 17–38a Regule cancellarie domini pape Item voluit et ordinavit XIII kl. Marcii pontificatus sui anno quinto quod per signaturam suam fiat ut petitur quis habeat gratiam expectativam cum clausula anteferri vel cum data Vo ydus Der Text bricht nach vier Zeilen auf dieser Seite ab, der Rest leer. Kanzleiregeln auch in Cod. ms. Bord. 103, Teil II, S. 178f. Druck Ottenthal, 60–65. http://www.uni-marburg.de/fb06/forschung/webpubl/magpubl/bonifaz9.pdf. Literatur A. Meyer, Die geplante neue Edition der spätmittelalterlichen päpstlichen Kanzleiregeln, in: Stagnation oder Fortbildung? Aspekte des allgemeinen Kirchenrechts im 14. und 15. Jahrhundert. hrsg. von M. Bertram, Tübingen 2005 (Bibliothek des Deutschen Historischen Instituts in Rom 108), 117–131. A. Meyer, Emil von Ottenthal revisited: Unterwegs zu einer erweiterten Neuedition des spätmittelalterlichen Regulae cancellariae apostolicae, in: Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung 122 (2005), 218–236. A. Meyer, Spätmittelalterliche päpstliche Kanzleiregeln, in: Von der Ordnung zur Norm. Statuten in Mittelalter und Früher Neuzeit, hrsg. von G. Drossbach, Paderborn 2010, 95–108. 269v–270v Quaestiones de pluralitate uxorum Gratianus XXXII q. IIII format questionem. An propter sterilitatem uxoris licet ex ancilla prolem suscipere Ad primam questionem arguitur quod non est contra legem nature sic non est contra legem nature habere plures uxores quod una esset plurium uxor licet dispensavit quod unus esset maritus plurium 271r–273v Enarratio in evangelium Lucae 1,39–55 Exurgens Maria . Hec verba immediate sequuntur ewangelium super missus est Gabriel. In hec ewangelio occultum salvatoris ostendit Lucas adventum in hunc mundum in secula scilicet duranti quia usque in finem seculi credentes non deerunt que de semine sunt Abrahe. 273v–274r Nota de magnificat Hec nota circa istud magnificat anima mea dominum quod secundum Holcot super istud sapientie ad finem scilicet: In omnibus enim magnificasti quod quadruplices sunt homines qui in hac vita seipsos magnificant et tibi arguetur et communicatur a seipso Ie 2: Arguet te malitia tua. Anschließend in roter Tinte: Potes formare sermonem finitum ex hiis premissis et secundum premissa sic: Magnificat animam etc Primo dicendo quomodo Maria magnificat dominum 274r–v Hugo de Sancto Victore Explanatio in canticum beatae Mariae Excerpta (Pars I) Hugo super magnificat Ex prologo Magnificat anima mea dominum. Quis dubitet beatam Mariam recens sancti spiritus in laudem salvatoris sui proferre Ex textu Clamavit iam tunc sapientia dei in illa beata anima et ad salvatorem misericordia Propterea magnificamus dominum et in salutari exsultamus ut in futuro salva reciperetur. Unde et sancta ecclesia Der Text bricht ab, die Fortsetzung auf 289v. Mit kurzen Auslassungen. Nachgetragen von Nikolaus Thome. Druck PL 175, 413; 415–420. Literatur Goy Hugo von St. Viktor , 383–392. Am Ende der Verweis auf Bl. 289v.

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, ohne Beizeichen: Piccard-Online 64462 , Piccard-Online 64463 (beide 1384). Vierfüßer, Bock (Ziege), Kopf, Profil: WZIS DE4860-Ms1372_61 , WZIS DE4860-Ms1372_75 (beide 1386–1415). Krone ohne Bügel, ohne Beizeichen: zwei Typen nicht nachweisbar.

29 Bl. Durchgängige Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh., hier 246–274. V (255). V–1 (264). VI–2 (274). Durchgängige Lagenzählung, hier die Lagen 21–23.

Bl. 246r–261v mit 22–24 15–16 . 45–50 Zeilen. Zwei Spalten.

Bl. 262v–277v mit 22–24 16–17 . Bl. 265r–267v mit 52–54 Zeilen, danach 40–45 Zeilen. Einspaltig.

Von fünf Händen geschrieben.

Hand 1: 246ra–261ra späte gotische Kursive,

Hand 2: 261ra–261va späte gotische Kursive von Marquard Brand,

Hand 3: 262v–264r und 269v–274v Bastarda des Nikolaus Thome (Nachträge auf freien Blättern),

Hand 4: 265r–267v späte gotische Kursive,

Hand 5: 267v–269r späte gotische Kursive.

Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriziert.

Die Nachträge auf den freien Blättern von Abschriften aus dem späten 14. Jh. stammen von den beiden Bordesholmer Chorherren Nikolaus Thome und Marquard Brand.

VII 16 Bl. Norddeutschland um 1443 275ra–282ra Aurelius Augustinus Sermo IX Augustinus de decem cordis sive preceptis Dominus et deus noster misericors et miserator longanimus et multum misericors erit ergo illud sabbatum sabbatorum ut quod hic desideramus ibi inveniamus. Amen Der Text ist durch die fehlenden Blätter unvollständig, reicht bis Zeile 578 (281vb): ut ergo cantetis. Auf 282ra von anderer Hand nur eine Textspalte mit dem Schluss von Zeile 751: iubet Christus ecce nunc rogat Christus bis zum oben angegebenden Ende. Druck CC SL 41, 105–139, 150f. Literatur CPL 284. CPPM1A Nr. 456. Kurz 5/1, 79 Nr. 13 (Hs. erwähnt). Kurz 5/2, 228 (Hs. erwähnt). 282rb leer. 282va–289rb Registrum Registrum huius libri In primis VI sexternis sunt ewangelia Mathei et Johannis cum textuali expositione et notatibus quibusdam. Sequuntur questiones post hec secundum ordinem per numerum signate questionum infra sequuntur quedam precepta in quo quibusdam casibus medicinalibus per duos sexternos per totum 138 Im Anschluss einige Nachträge, die sich auf die Ergänzungen auf den Bl. 214r–215v beziehen. Auflistung aller Quaestionen. Haupttitel in Rot. Die Einträge hier wiederholen sich oftmals auf den Texträndern, z. T. quer zur Leserichtung, der entsprechenden Stelle. Mit Angabe der Textnummer bzw. Folia. Blätter eines Textes sind teilweise mit Buchstabenfolgen kenntlich gemacht. 289v–290r Hugo de Sancto Victore Explanatio in canticum beatae Mariae Excerpta (Pars II) Unde et sancta ecclesia sed etiam pro animabus fidelium suorum orat. Nunc ad ordinem narrationis recurramus Sic enim dictum est: Anima mea magnificat et spiritus exsultat quia sine debito promisit sine dolo exhibuit Druck PL 175, 420–432. Literatur Kurz 5/2, 228 (Hs. erwähnt). Siehe den ersten Teil oben, Bl. 274r–v, hier ebenfalls von Nikolaus Thome. 290v leer.

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange mit Stern: Piccard-Online 76977 (1443, auch in Teil V und in Cod. ms. Bord. 16), Piccard-Online 76961 (1443, auch in Cod. ms. Bord. 16). Krone ohne Bügel, ohne Beizeichen: Piccard-Online 50550 , Piccard-Online 50549 (beide 1437, auch in Teil III).

16 Bl. Durchgängige Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. 275–290. VI–2 (284). III (290). Durchgängige Lagenzählung, hier die Lagen 24 und 25. Bl. 281 beschnitten, nur 18 cm breit.

23 14,5–15 . 35–44 Zeilen. Zwei Spalten mit Ausnahme von 289v und 290r.

Von drei Händen in Bastarda geschrieben.

Hand 1: 275ra–281vb,

Hand 2: 282ra,

Hand 3: 282va–290r von Nikolaus Thome.

Bl. 275r eine rote Lombarde über vier Zeilen. Diese Seite rubriziert, ebenso die Bl. 282v–290r.

VIII 16 Bl. um 1437 291r–305r Tractatus medicinalis Capitulum de causis impedientibus ne mulier concipiat Nota quod ille cause interdum ne plurimum se tenent ex parte mulieris interdum tamen licet ratio se tenent ex parte viri in crastinum detur uncia I aloes citatim cum decoctione absintei dando et exsequendo ista que dieta sunt in cura temporis de causa frigida Wohl aus einem umfangreicheren Traktat entnommen. 305r–306v De confessione Modus et forma salutifere confessionis Zunächst Auflistung der virtutes theologicae, cardinales und speciales animae (timor, spes, gaudium, dolor). Expositiones Iusticia Ad deum. Si laudare dei neglexisti non reddens gratiarum actiones Si totam intencionem tuam in deum non ordinasti et retulisti 305v In quinque sensibus corporalibus. In visu Si delectatus es inspicere pulcras mulieres vel concupitum contra legem dei De septem peccatis mortalibus. Superbia Si bonum a domino acceptum Auflistungen zumeist beginnend mit Si 306r–v Decem precepta 1. Non adorabis deos alienos Si dubitasti de trinitate patrum et unitate essentie divine ex aspectu certarum personarum vel alias

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, Nase und weiteren Gesichtsmerkmalen, darüber Blume an einkonturiger Stange: Variante von Piccard-Online 81220 (1437), Piccard-Online 81220 (1435).

16 Bl. Durchgängige Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. 291–306. 2 IV (306). Durchgängige Lagenzählung, hier die Lagen 26 und 27.

23–24 18 . 43–47 Zeilen. Einspaltig.

Von Nikolaus Thome geschrieben.

Bl. 305r–306v rubriziert.