de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 24
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Zusammengesetzte theologisch-juristische Sammelhandschrift

Papier — 371 Bl. — 28,8 × 20,5 cm — Erfurt / Prag (?) / Rostock — 15. Jh., 1. Hälfte

Aus fünf Teilen zusammengesetzt. I: 1r–223v, II: 227r–238v (3 foliierte Bl. herausgetrennt), III: 239r–260v, IV: 261r–308v, V: 309r–372v.

Halbledereinband. Holzdeckel mit Elefantenpapier überzogen. 20. Jh. Restauriert von Jens Blutau, Kiel. Vorn und hinten jeweils zwei Bl. hinzugefügt.

Herkunft: Die Handschrift kam wohl über den Besitz des Nikolaus Voppe nach Bordesholm. Darauf deuten die vereinzelten Randbemerkungen von seiner Hand hin. Zugleich entstanden Teile der Hs. während seiner Aufenthaltszeit in Erfurt, bes. Teil II. Die erwähnten Personen in Teil V gehörten zu seinem Umfeld. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur O xxviii mit folgenden Titeln verzeichnet: Acta Consilii Basiliensis. De proprietatis vicio in viris religiosis. Epistola principis demonorum [!] ad diversos status mundi. Instructio morituri cum observationibus. Meditationes Augustini. Tractatus de novicio proficere cupienti. Meditatio abbatis Cesariensis in passione domini. Instituta et statuta Carthusiensis. Oratio sancte Brigitte. Johannes Caldrinus super caput 'Si celebrat' de clerico excommunicato. Tractatus de symonia. De violatione ecclesie et cimeterii et eorum reconciliatione. Libellus de interdicto Johannis Andree. Tractatus de sponsalibus et matrimonio Johannis Andree alias summa super quarto decretalium. Tractatus de contractibus Conradi de Helyaco. Tractatus domini Andree de Mysna contra quosdam tractatus censuum. Scriptum Mychaelis Blyden contra tractatum domini Andree. Responsio Andree ad eundem. Questio Henrici de Gandavo utrum liceat emere redditus ad vitam. Tractatus de usura. Brocardica Bartholomei Brixiensis. Questiones dominicales eiusdem. Questiones venerales ejusdem. Duo tractatus de contractibus. Speculum aureum de symonia doctoris Enghelscad. Repertorium decreti. Metra Biblie. Remissorium materie titulorum decretalium ad decretum. Repertorium Johannis Caldrini de auctoritatibus que inducantur ex biblia in compilationibus decretorum et decretalium epistolarum. Im Verzeichnis von 1616 (Cod. ms. Bord. 2a) findet sich der Titel: Viginti quinque tractatuli quorum primus dicta acta consilii Basiliensis. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) geführt als 1. Tractatuli XXX varii, quorum primus acta concilii Basilensis alias Brocardica. 2. Bartholomaei quaestiones dominicales, venerales, juridicae.

Merzdorf, 65f. — Steffenhagen Nr. CXLVI. — Ratjen, 51–53. — Krämer, 98. — Schulz Bohemica, 8. — Kristeller 3, 586. — W. Seńko, Piotr Wysz z Radolina (*ok. 1354–†1414) i jego dzieło "Speculum aureum", Warschau 1996 (Studia Przegla̧du tomistycznego 2), 21–23. — Schnabel, 59f., 64–70, 602f.

I

Papier — 223 Bl. — Erfurt — um 1443

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE4860-Ms800_342 (15. Jh., auch in Cod. ms. Bord. 112,2), WZIS DE1185-S326_125 (1435), Piccard-Online 75819 (1441, auch in Cod. ms. Bord. 117, Teil II), Piccard-Online 75794 (1442, auch in Cod. ms. Bord. 117, Teil II), Piccard-Online 76290 (1440). Krone ohne Bügel, ohne Beizeichen, zwischen zwei Bindedrähten: Piccard-Online 50243 (1443), Piccard-Online 50181 (1439). Traube ohne Beizeichen, zweikonturiger Stiel: Piccard-Online 129156, Piccard-Online 129155 (beide 1439, auch in Cod. ms. Bord. 117, Teil II), Piccard-Online 129020, Piccard-Online 129021 (beide 1441). Traube mit Beizeichen, Blätter: WZIS DE0960-Mlf214_186 (15. Jh.), WZIS DE5580-Clm14304_43 (1442). Säule: nicht nachweisbar. Lagen: 18 VI (214)! VI–3 (223). Pergamentstreifen zur Falzverstärkung in der Lagenmitte. Vereinzelt Reklamanten. Durchgängige zeitgenössische Tintenfoliierung 1–343, danach Bleistiftfoliierung. Zählfehler: 136 und 244 doppelt, ein Bl. nach 174 ungezählt, jetzt 174a, 224–226 herausgetrennt. Auf dem ersten Bl. Tintenfraß. Schriftraum: 21,5–22 × 14,5–15 cm. 40–42 Zeilen. Zwei Spalten. Bastarda von zwei Händen. Hand 1: 1ra–28vb, Hand 2: 28vb–223vb schlaufenlose Bastarda. 93v Randnotizen von dem späteren Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Voppe, siehe auch 308v. Rote Lombarden über drei Zeilen, bei Hand 1 nur die Umrisse der Buchstaben. Rubriziert.

1ra–6rb Decreta concilii Basiliensis. Sessio 31. (1ra–3rb) Eugenius IV papa: Decretum de suspensione. Sacrosancta generalis sinodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata universalem ecclesiam legitime representans ad perpetuam rei memoriam. Audivit omnis ecclesia iam a plurimo tempore quo pacto hec sancta sinodus inter cetera ob reformationem ecclesie dei in caritate … — … et eis intimatum fuisset. Datum in sessione publica in ecclesia maiori Basiliensi sollempniter celebrata nono kalendas februarii anno domini M CCCC XXXVIII [24.1.1438] . Ausgaben: Monumenta conciliorum generalium seculi decimi quinti. Concilium Basileense, bearb. von F. Palacky, Wien 1886, T. 3,1, 25–30. Mansi 29, Sp. 165–169. COGD 2,2, 1045–1051. (3rb–5va) Decretum de collatione beneficiorum. ›Sequitur decretum collationis beneficiorum in partibus per ordinales [!] una cum qualificationibus ut infrascripta‹. Sacrosancta generalis sinodus Basiliensis … Placuit divine pietati hoc tempore animos hominum qui variis abusibis irretiri ceperant … — … et debite puniantur. Ausgaben: Monumenta conciliorum (wie oben), T. 3,1, 21–25. Mansi 29, Sp. 161–165. COGD 2,2, 1039–1045. (5v–6rb) Decretum de causis. ›Sequitur decretum de causis‹. Sacrosancta generalis sinodus Basiliensis … Ecclesiastice sollicitudinis studium iugitur invigilare convenit … — … et ordinationibus eiusdem sancte sinodi in suo robore remanentibus. Datum in sessione nostra publica in ecclesia maiori Basiliensi sollempniter celebrata nono kalendas februarii anno domini millesimo quadragentesimo tricesimo octavo [24.1.1438] . Ausgaben: Monumenta conciliorum (wie oben), T. 3,1, 20f. Mansi 29, Sp. 159f. COGD 2,2, 1036–1039. Literatur: Helmrath Basler Konzil.

6rb–12rb Tractatus universitatis Erfordensis de neutralitate. (9.8.1440). Reverendissimo Christo patri domino domino Theoderico dei gratia sancte Maguntine sedis archiepiscopo sacrique Romani imperii per Germanium archicancellario nedum per organum venerabilis magistri Hinrici Lobuigk legum doctoris … — … Christus ipse pacis auctor concedat qui cum patre et spiritu sancto perpetue vivit et regnat. Amen. Druck: Historia universitatis Parisiensis ipsius fundationem, nationes …, hrsg. von C. DuBoulay, T. 5: Ab anno 1400 ad anno 1500, Frankfurt/M. 1966, Nachdruck der Ausg. Paris 1670, 462–471. Literatur: Helmrath Basler Konzil, 143f. Anm. 255. Siehe auch die umfangreiche Literatur zur Beschreibung von Jena, ThULB, Ms. El. f. 36, 222vb–227vb (Jena 1, 101f.).

12rb–17va Tractatus universitatis Viennensis de neutralitate. (1440). ›Tractatus universitatis Wiennensis de neutralitate fundatus super decreto 'Frequens' in concilio Constantiensi decretato‹. Circa materiam unionis quam inierunt reverendissimi patres et illustrissimi principes … — … in quo et ipsi noscuntur Christum ducem imitari etc. ›Et sic est finis‹. Druck: Historia universitatis Parisiensis (wie oben), 471–479. Literatur: Helmrath Basler Konzil, 144 Anm. 256.

17vb–21ra Henricus de Bitterfeld: De horis canonicis. Septies in die [Ps 118,164]. Quamvis deus semper et omni tempore a nobis sit laudandus … — … qui devote septem horas cottidie de persolvit vitam eternam habebit quam nobis concedat qui vivit sine fine et regnat amen. Parallel überliefert in Cod. ms. Bord. 25, 233va–235rb, Cod. ms. Bord. 45, 190r–213v, und Cod. ms Bord. 49, 190v–194v. Druck: GW 12194–12198. Literatur: CALMA 5, 357 Nr. 6. Kaeppeli Nr. 1716. Zumkeller Nr. 384. 2VL 3, 699–703. Hamesse/Szyller Nr. 30469. Tříška Repertorium, 144f. Madre, 331. V. Koudelka, Heinrich von Bitterfeld († c. 1405), Professor an der Universität Prag, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 23 (1953), 53–56. Direkt im Anschluss: (21ra–rb) Hugo de Sancto Caro: Tractatus super missam seu speculum ecclesiae. De modo incipiendi horas canonicas. Nota tribus modis contingit nos peccare ore corde et opere … — … sine me nihil potestis facere [Io 15,5]. In dieser Textkombination auch in einigen Druckausgaben, GW 12195, 12197. Druck: Hugonis a St. Charo, Tractatus super missam seu Speculum ecclesiae, hrsg. von G. Sölch, Münster 1940 (Opuscula et textus historiam ecclesiae eiusque vitam atque doctrinam illustrantia, Ser. liturgica 9), 8–55, hier 54f. Literatur: Kaeppeli Nr. 1990. Bloomfield 1589 und Suppl. Hamesse/Szyller Nr. 16021. Glorieux Répertoire Nr. 2aw. RETM H2440-80/5–80/55.

21rb–23vb Stanislaus de Scarbimiria (?): Quaestio de horis canonicis. Utrum omnes clerici tam in sacris ordinibus constituti quam quicumque beneficiati ad explendas horas canonicas obligentur … — … audivi et narravi de extravagante sive constitutione quadam de horis beate virginis sed non certus nec ascenso etc. Hoc per magistrum Stanislaum de Scarbimiria licentiatum manum. Bisher nicht nachgewiesen. Zum mutmaßlichen Verfasser siehe: L. Ehrlich, Paweł Włodkowic i Stanisław ze Skarbimierza (Paulus Vladimiri und Stanislaus de Skarbimiria), Warschau 1954, 87–135, 195–207. K. Stopka, A. K. Banach, J. Dybiec, The history of the Jagiellonian University, übersetzt von T. Bałuk-Ulewiczowa, Krakau 2000, 16, 21.

23vb–28vb Petrus de Ceffona (?): Epistula Luciferi rectoris inferni ad praelatos. Lucipher princeps tenebrarum et tristitie profunda regens Achirontis imperia … — … in robor et fidem omnium et singulorum premissorum. ›Iste esset nonus processus etc.‹ Am Ende abweichend. Diversen Verfassern zugeschrieben (Heinrich von Langenstein, Petrus Claraevallensis, Petrus de Ceffona). Auch in Cod. ms. Bord. 25, 238ra–240va. Druck: H. C. Feng, Devil's letters. Their history and significance in church and society, 1100–1500, PhD Northwestern University 1982, 353–362. G. Zippel, La Lettera del Diavolo al clero, dal secolo XII alla Riforma, in: Bullettino dell'Istituto Storico Italiano per il Medio Evo 70 (1958), 125–180, hier 166–174. Literatur: J. B. Russell, Lucifer. The devil in the Middle Ages, Ithaca 1984. R. Lützelschwab, Flectat cardinales ad velle suum? Clemens VI. und sein Kardinalskolleg. Ein Beitrag zur kurialen Politik in der Mitte des 14. Jahrhunderts, München 2007, 39–41 mit Anm. K. J. Heilig, Zu zwei "Teufelsbriefen" des 14. und 15. Jahrhunderts, in: Historisches Jahrbuch 52 (1932), 495–500. Hohmann Nr. 119. Rep. font. 9, 127. Roth, 20. LMA 8, 592f. P. Lehmann, Die Parodie im Mittelalter, Stuttgart 21963, 61f.

28vb–31va Summa vitiorum de proprietate. ›De proprietatis vicio in viris religiosis‹. Sequitur de peccato proprietatis in viris religiosis. Ad cuius peccati detestationem possumus ponere XII exempla. Primum est in Gen. XIXo legitur quod uxor Loth post se respiciens versa est … — … si hec duo pronomina tollerentur meum et tuum. Bis 30ra eine Predigt des Alanus ab Insulis, Schneyer 1, 79 Nr. 137. Setzt fort mit dem zweiten von fünf Teilen: ›De XII stulticiis quibus laborat in proprietarius‹. Secundo possunt valere ad detestationem huius peccati XII stulticie quibus ostenditur laborare proprietarius. Primum quod ipse valde fatuus mercator est … Auch in Koblenz, LHA, Best. 701 Nr. 263, 60rv–61r (Koblenz 2, 318). Literatur: Hamesse/Szyller Nr. 30488. J.-P. Rothschild, Bibliographie annuelle du Moyen Age tardif 7 (1997), Nr. 1299 (Hs. erwähnt).

31va–38vb Speculum de arte bene moriendi. (31va) Prologus. ›Incipit tractatus de arte moriendi‹. In nomine sancte et individue trinitatis Amen. Cum de presentis exilii miseria mortis transitus … (31vb–38vb) Textus. Cum omnium terribilium mors corporis est terribilissima sicut ait philosophus: Mors tamen anime tanto est terribilior … — … ut cum his omnibus in tuo conspectu gaudeat in eternum qui vivis etc. Ebenfalls überliefert in Cod. ms. Bord. 38, Teil III, 72r–81v. Druck: GW 592, 592a, 25972614 (2597, 1r17v). Literatur: Bloomfield 1076 und Suppl. Kaeppeli Nr. 965. Madre, 292–295. O'Connor. Rudolf Ars moriendi, 75–78. 2VL 6, 1056 und 9, 40–49.

38vb–39ra Orationes de vulneribus Christi. ›Infrascripte collecte pertinent ad letaniam ordinis Cisterciensium‹. Domine Ihesu Christe fili dei vivi tua sacrosancta supplex adoro vulnera tua … — … et ab omni malo presenti et futuro custodias qui vivis. (39ra) Domine Ihesu Christe propter honorem vulnerum tuorum et per honorem sancte mortis … — … numquam permittas me desperare. Mit dem vorherigen und den folgenden fünf Texten auch überliefert in Weimar, HAAB, Oct 52, 1r–20r (Weimar 1, 268–270).

39ra–39rb Oratio pro morituro. ›Oratio pro morituro‹. Benedicat te deus pater qui in principio cuncta creavit ex nichilo … — … Christe audi nos kyrie eleison Christe eleison kyrie eleison. Zur Parallelüberlieferung siehe oben.

39r Forma absolutionis. ›Forma absolutionis in articulo mortis‹. Auctoritate dei omnipotentis et beatorum apostolorum Petri et Pauli … — … et a culpa et pena peccatorum. In nomine patri et filii et spiritus sancti amen. Zur Parallelüberlieferung siehe oben.

39rb–39vb Modus disponendi se ad mortem. ›Sequitur alius modus disponendi se ad mortem quem practicavit quidam cellita et est ordinis Carthusiensis‹. Ego frater N. indignus nomine Carthusiensi confiteor tibi clementissime deus pater … — … in futuro iudicio hoc signum + magni regis est Ihesu Christi. Nota post absolutionem infirmi a sententiis et peccatis … Zur Parallelüberlieferung siehe oben. Literatur: Rudolf Ars moriendi, 84f. sowie Anm. 10.

39vb–40ra Oratio. Pax domini nostri Ihesu Christi et integritas beate Marie virginis … — … Redemisti me domine deus veritatis [Ps 30,6].

40ra–40va Sex missae pro defunctis efficaces. Quidam egregius doctor in sermone publice predicavit quod qui devota intentione infra scriptas sex missas legerit … (40rb–va) Prima missa est de exaltacione sancte crucis … — … nos tecum resurgere ita ut ipsa a te nunquam separaretur in perpetuum. Amen. Ebenfalls in der oben erwähnten Hs. Weimar, HAAB, Oct 52, 19v–20r, sowie in Weimar, HAAB, Q 108, 316r–v (Weimar 2, 531) und Gießen, UB, Hs 784, 25ra–rb (geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2007/4936/pdf/784.pdf).

40va–45rb Ps.-Aurelius Augustinus: Manuale. ›Meditationes sancti Augustini episcopi‹. (40va–vb) Prologus. Quoniam in medio laqueorum positi sumus cum facile a desiderio celesti frigescimus … (40vb–44rb) Cap. I–XVII. Tu celum et terram imples … — … superexcellens gloria erit cum deum videbimus in nobis quem cernere totus finis. (44rb) Cap. XX. Magna res est amor … — … et eam intendere sibi facit. (44rb–47rb) Cap. XX–XXIV. Anima quam tangit amor dei … — … que in eis sunt non cessant michi dicere ut amem deum meum ad quem nos perducat filius dei qui vivit et regnat. Druck: PL 40, 951–959, 960–962. Literatur: Kurz 5/1, 155–158.

45rb–49va Henricus de Calcar: Exercitatorium monachale. Volens purgari de viciis peccatis gratiamque impetrare et indulgenciam consequi salutarem … — … viriliter igitur age et confortaberis. Ama deum ante omnia similiter et ama pro [!] Christum et amaberis sine dubio nunc et in eternum. ›Amen‹. Auch in Cod. ms. Bord. 57, 177r–187r, vorhanden. Edition: K. Hirsche, Prolegomena zu einer neuen Ausgabe der Imitatio Christi nach dem Autograph des Thomas von Kempen, Bd. 1, Berlin 1873, 482–504. Literatur: Ebd., 464–482, 505–520. CALMA 5, 385 Nr. 4. Bloomfield 6533 und Suppl. 2VL 2, 318–384. Hamesse/Szyller Nr. 33697. Emery Prolegomena, 588–617. Rüthing Kalkar, 150–154.

49va–51rb Henricus de Calcar: Epistula secunda ad Petrum. ›Incipit libellus eiusdem prefati magistri pro novicio in deum prospicere cupienti etc‹. Ex quo iam viam dei arripuisti prepara animam tuam … — … et spiritualem omni tempore ille qui est benedictus in eternum amen. Wie vorheriger Text auch in Cod. ms. Bord. 57, 187v–191v, enthalten. Edition: Die Korrespondenz und der Liber exhortacionis des Heinrich von Kalkar, hrsg. von Á. Orbán, Salzburg 1984 (Analecta Cartusiana 111), 35–47. Literatur: Rüthing Kalkar, 120f. CALMA 5, 387 Nr. 18.

51va–56va Henricus de Calcar: Informatio meditationis de passione domini. ›Meditatio abbatis Cesariensis in passione domini‹. (51va) Prologus. In deuteronomio legitur quod cum sanctus Moyses daret populo praecepta legis dixit: Meditaberis in eis sedens [Dt 6,7] … — … in omnes sensus suos debet in huiusmodi salutifera meditacione occupare. ›Explicit prologus‹. (51va–56va) Textus. ›Incipit meditatio‹. Igitur peracto completorio revolvat devotus clericus vel monachus cuiuscumque status vel condicionis fuerit in animo suo … — … quia tamen omni tempore in hora digne querendum est. Dominus noster Ihesus Christus qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat deus in secula benedictus amen. Druck und Literatur: H. Lindeman, Een Tractaat over de overweging van’s Heeren lijden aan Hendrik von Calcar toegeschreven, in: Ons geestelijk erf 7 (1933), 71–88. Weitere Literatur: Rüthing Kalkar, 108–112. CALMA 5, 387f. Nr. 19. Der letzte Abschnitt gesondert aufgeführt bei J.-P. Rothschild, Bibliographie annuelle du Moyen Age tardif 7 (1997), Nr. 5340, mit Erwähnung dieser Hs.

56va–vb Gregorius I papa: Libri dialogorum. Lib. 3, cap. 26. ›Gregorius‹. Duo sunt Petre tormentorum genera martirii unum in occulto alterum quoque in publico nam et si persecutio desit exterius … — … qui ex persecutione mortuus non est. ›Petrus‹. Multos horum suspicor martirium subire potuisse si eos tempus persecutionis invenisset. Druck: Gregorius Dialogi 2, 370, 372. Literatur: CPL 1713. CALMA 4, 413 Nr. 1. (56vb) Im Anschluss Kompilation aus kurzen Exzerpten. Ps.-Eusebius Cremonensis: Epistula ad Damasum de morte Hieronymi. Cap. XXXIII. Certe nil nocet homini magis quam mala societas. PL 22, 261. Cap. XXVIII. Nemo me excusans dicat … — … non subvenies fur es et latro. ›Hec ille‹. PL 22, 257. Text sowie Auszüge auch in Cod. ms. Bord. 30, Teil II und III, sowie Cod. ms. Bord. 38, Teil II, 43r–69v. Die Literaturangaben in der Beschreibung erstgenannter Hs.

56vb–57rb Hymnus de beata Maria. Ave Maria gratia plena dominus tecum … Ave ave florens rosa mater dei speciosa diligenter inquisita et sitienter concupita cur diligentem despicis … — … et me tuo fer dilecto porrecta mihi dexteram. Druck: AH 46 Nr. 148, 3–13 (mit kleineren Abweichungen).

57va–58rb Ps.-Birgitta Suecica: Orationes de passione Christi. ›In nomine domini amen‹. Incipiunt orationes sancte Brigitte canonizate Rome a domino Bonifatio nono et sunt quindecim ammonictiones sancte passionis domini nostri Jesu Christi pater noster et ave Maria ad qualem ammonitionem dicantur. Sequitur prima ammonitio quam diligenter legas. Pater noster ave Jesu Christe eterna dulcedo te amantium iubilus excedens omne gaudium … — … per veram caritatem custodire latum mundatum tuum nimis [Ps 118,96]. Amen. Entgegen der Ankündigung nur 10 Gebete. Druck: GW 43624383. Leroquais 2, 98f. Literatur: Haimerl, 74 und 92. U. Montag, Das Werk der hl. Birgitta von Schweden, München 1968, 25–34. 2VL 1, 867–869.

58va–59ra De institutione ordinis Cartusiensis. ›Institutio Carthusiensis‹. Sicut patres nostri narraverunt nobis fuit quidam magnus clericus … — … que domus carthusia ex nomine nuncupatur. Auch in Cod. ms. Bord. 57, 141r–142r. Druck: PL 152, 127f. Literatur: F. Cygler, Vom Wort Brunos zum gesetzten Recht der Statuten über die Consuetudines Guigonis. Propositum und Institutionalisierung im Spiegel der kartäusischen Ordensschriftlichkeit (11.–14. Jh.), in: Schriftlichkeit und Lebenspraxis im Mittelalter. Erfassen, Bewahren, Verändern, hrsg. von H. Keller/C. Meier/T. Scharff, München 1999 (Münstersche Mittelalter-Studien 76), 95–109.

59ra–60vb De constitutionibus ordinis Cartusiensis. ›Hec sunt statuta ordinis Carthusiensis‹. Cum singulis personis nostri Carthusiensis ordinis instituta nosse cupientibus … — … quamvis nulla sint themere [!] despiciant. ›Expliciunt statuta ordinis Carthusiensis‹. Literatur: Meier Werke, 82f.

61ra–76vb Matthaeus de Cracovia: De squaloribus romanae curiae. (61ra–rb) Prologus. Moyses sanctus et tamquam solitudinis amicus … (61rb–76vb) Textus. Et quia malum est formaliter privacio quamvis multa positiva materialiter et subiective mala sint … — … secundum regulam sibi datam et non ultra. Hic ignis usque ad perdicionem … usque ad infernum novissima nisi ad eius extinctionem diligentissime laboretur. Der Text gehört zur ersten Redaktion. Druck: Quellen zur Kirchenreform im Zeitalter der großen Konzilien des 15. Jahrhunderts, hrsg. von J. Miethke und L. Weinrich, Darmstadt 1995 (Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe 38a), 60–160. Mateusze z Krakova ‘De praxi Romanae curiae’, hrsg. von W. Seńko, Warschau 1969, 72–121. Literatur: Bloomfield 3106. H. Heimpel, Zu zwei Kirchenreform-Traktaten des beginnenden 15. Jahrhunderts. Die Reformschrift "De praxi curiae Romanae" ("Squalores Romanae curiae", 1403) des Matthäus von Krakau und ihr Bearbeiter, das "Speculum aureum de titulis beneficiorum" (1404/05) und sein Verfasser, Heidelberg 1974 (Studien zur Kirchen- und Reichsreform des 15. Jahrhunderts 2, Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, Phil.-Hist. Klasse 1974,1), 10–30. G. Sommerfeld, Über den Verfasser und die Entstehungszeit der Traktate „De squaloribus curiae Romanae“ und „Speculum aureum de titulis beneficiorum“, in: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, N.F. 18,3 (1903), 417–433. Nuding Matthäus von Krakau, 145–173 (150 Anm. 137, 256, 333 Hs. erwähnt). Beifuss Matthäus von Krakau, 47–52. 2VL 6, 179f. Nechutová Literatur Böhmen, 267.

77ra–78va Johannes Calderinus (?): Compilatio de irregularitate. ›Hec notula subsequens est compilata super caput 'Si celebrat' de clerico excommunicato [X 5.27.10] ministrante per dominum Johannem Caldrini doctorem doctorem Bononie de irregularitate continens utilia‹. Quia de multis causis dubitatur an propter celebrationem divinorum sit quis irregualaris … — … si quis episcopus in concilio et in predicta decretali 'Cum medicinalis' de sententia excommunicationis [VI 5.11.1] et cap. 'Is cui' libro VI [VI 5.11.20]

78vb–85ra Casus iudiciales. Inter reverendum in Christo patrem dominum A. dei gratia Bremensis ecclesie archiepiscopum ex una ac archidiaconum eiusdem ecclesie Bremensis parte ex altera super nonnullis iurisdictionibus … — … eiusdem ecclesie noviter exorta.

85rb–91ra Johannes Andreae: De modo observandi interdictum. ›Libellus de interdicto Johannis Andreae‹. De modo observandi interdictum. Memoriale quoddam simplicibus colligendo sciendum est quod quicumque universitas populus civitas locus vel terra est … — … ne in contemptum leve peccatum veniat in mortale. Druck: GW 1728. Literatur: Schulte 2, 223.

91rb–96rb Johannes Andreae: Summa super quarto libro decretalium sive summa de sponsalibus et matrimoniis. Christi nomine invocato ad honorem ipsius et revendissimum patris mei domini archidiaconi Bononiensis qui divinam imitatus potentiam de me nichilo fecit aliquid … Ego Johannes Andree parvus decretorum doctor summam brevissimam super quarto libro decretalium compilavi … — … faciunt bene ad secundam partem rubrice et non ad propositum unde quid dicunt vide parte Jo. Andree. Erweiterte Fassung. Druck: GW 17511756. Literatur: Schulte 2, 214–216. Stintzing, 186–193. HQL 1, 379.

96va–104va Conradus de Ebraco: Tractatus de contractibus. (96va) Prologus. ›De contractibus reddituum‹. Queritur utrum omnes redditus vel census de camera vel fisco communitatis alicuius vel persone singularis … (96va–104va) Textus. Premitto igitur primo quod in pluribus locis ut audivi communitates alique civitatum oppidorum castrorum villarum collegiarum et monasteriorum aut etiam persone singulares coartate per indigentiam pecuniarum … — … sic quod quis super laboricio unius magne civitatis emat unum pro 10 eo modo quo quisque inolevit. ›Explicit de contractibus disputatio a doctore Pragensis studii magistro Conrado de Ebraco doctore in theologia‹. Verglichen mit Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 42.2. Aug. 2°, 9ra–17vb (Wolfenbüttel Aug. 3, 228) und 83.5 Aug. 2°, 50ra–56rb (Wolfenbüttel Aug. 4, 52). Siehe auch im Folgenden. Literatur: CALMA 2, 681 Nr. 22. 2VL 5, 160–162. Schulte 2, 435.

104vb–112vb Andreas de Misna (?): Tractatus de contractibus censuum ad reemptionem et ad vitam. ›Incipit tractatus venerabilis domini predicatoris cuiusdam domini Andrea de Mysna qui in pluribus partibus predicavit contra quosdam contractus censuum‹. Quicumque vult emere census licitos et securos ad vitam vel ad tempus sive perpetue … — … propter indigenciam eorum ergo voluntas turbata est secundum de symonia Matheum etc. Hec Johannes Calderini [!]. ›Hic expliciunt collecta de contractibus censuum ad reemptionem et ad vitam‹. Die Rubrik wurde auf dem Kopfsteg nachgetragen. Auch in Uppsala, UB, C 555, 93v–97v (Uppsala 6, 10), Göteborg, UB, Ms. lat. 31, 151vb–158rb (Göteborg, 58), Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 42.2. Aug. 2°, 18ra–26rb (Wolfenbüttel Aug. 3, 228) und 83.5 Aug. 2°, 56va–62rb (Wolfenbüttel Aug. 4, 52). In den beiden Wolfenbütteler Hs. sind ebenfalls der vorangegangene und der nachfolgende Text enthalten. Literatur: CALMA 1, 248 Nr. 1 (Hs. erwähnt).

112vb–117ra Andreas de Misna: Tractatus 'Nos Jesko' sive Consilium de contractibus an et quando sint usurarii in censibus emendis. ›Sequitur alius contractus domini Andree predicatoris viri multum eruditi et sancte vite‹. Nos Jesko de Gretz Johannes de Ach Procopius Bohnslay et ceteri consules memorati et cives maioris civitatis Pragensis … — … secundum formam que posita est in principio videlicet nos Jesko iudex etc. Auch in Halle, UBL, Ye Fol. 60, 2r (Handschriftencensus östliche Bundesländer, 141), Leipzig, UB, Ms. 861, 128ra–134va (http://www.manuscripta-mediaevalia.de/hs/projekt-Leipzig-pdfs/Ms%20861.pdf) sowie die beiden oben erwähnten Wolfenbütteler Hs.

117ra–118vb Michael Bliden: Rescriptum contra Andreae de Misna tractatum ‚Nos Jesko‘. ›Sequitur rescriptum domini Michaelis Bliden contra tractatum domini Andree qui incipit 'Nos Jesko'‹. Ticius civis Pragensis a Lucio concive emit duas sexaginta census annui perpetuo percipiendas de domo et area ipsius Lucii. Queritur utrum sit usura vel licitum … — … Hec dominus Michael Blide doctor decretorum anno domini Mo CCCCo II circa festum pasce. Idem quero que fuit causam … nec solvat. Auch in Augsburg, UB, Cod. II. 1 2° 129, 156ra–va (Augsburg UB 1,2, 134, Hs. erwähnt sowie weitere Literatur). Literatur: Fijałek, 2, 315 Anm. 2. Tříška Repertorium, 371 (Hs. erwähnt). P. Moraw, Die Juristenuniversität in Prag (1372–1419), verfassungs- und sozialgeschichtlich betrachtet, in: Schulen und Studium im sozialen Wandel des hohen und späten Mittelalters, hrsg. von J. Fried, Sigmaringen 1986 (Vorträge und Forschungen 30), 480.

118vb–124vb Andreas de Misna: Responsio ad Michaelem Bliden. ›Sequitur responsio domini Andree ad scriptum domini Michaelis Bliden‹. Titius civis Pragensis et infra dummodo contractus non sit usuarius … — … quod huiusmodi ius aliquando pro 20 aliquando pro 18 ematur. Wie der oben erwähnte Text in Augsburg, UB, Cod. II. 1 2° 129, 156va–160rb (Augsburg UB 1,2, 134), am Ende abweichend. Literatur: Fijałek, 2, 315 Anm. 2.

124vb–127vb Andreas de Misna: Responsio ad magistrum Stanislaum. ›Sequitur responsio domini Andree ad casum magistri Stanislay‹. Habet domum cuius annuus census 30 sexagenis etc … — … quod contractus ille est illicitus. Literatur: Fijałek, 2, 315 Anm. 2.

127vb–129ra Andreas de Misna: De materia contractuum. ›Sequitur alius contractus de eadem materia compilatur a sepe dicto domino Andrea circa annos domini 1404‹. Petrus emit duas sexagenas annui census perpetui super domo ipsius … — … ex mutuo super domo non tamen quia omnino simile ymmo pocius quia omnino ius. Auch in Krakau, BJ, Cod. 423, 285r–287v (Krakau 2, 292 mit dem hier folgenden Text zusammengefasst) und Berlin, SBBPK, Ms. Magdeb. 145, 279ra–280rb (Berlin 4,2, 148). Literatur: J.-P. Rothschild, Bibliographie annuelle du Moyen Age tardif 16 (2006), Nr. 2713. Fijałek, 2, 312–315.

129rb–130rb Henricus Bernstein: De peccato revenditionis et emptione reddituum ad vitam. ›Istud quod sequitur scripsit quidam iurista in Wyenna postquam vidit et perlegit tractatus de censibus prius seu ante scriptos in eodem isto volumine‹. Licet de materia contractuum scilicet venditionis reddituum ad vitam … — … hanc materiam introduxi ad materiam cuiusdam repeticionis capituli ad materiam de emptione et vendicione quam feci licet exiliter in studio Wyennensi. ›Henricus Bernsteyn‹. Ebenfalls in den oben erwähnten Hss. Augsburg, UB, Cod. II. 1. 2° 129, 160rb–161ra (Augsburg UB 1,2, 134) und Krakau sowie in Berlin, SBBPK, Ms. Magdeb. 145, 280rb–281rb (Berlin 4,2, 148). Literatur: Tříška Repertorium, 144.

130rb–133vb Henricus Gandavensis: Quodlibeta. (130rb–131vb) Quodlibet 1, Quaestio 39. ›Hic sequitur determinatio magni magistri in theologica Parisiensis Heinrici de Gandavo in primo quolibet questio 39 quam publice disputavit‹. (130rb) Utrum licet emere redditus ad vitam et arguitur quod non licet emere redditus ad vitam pro precio statim dando … — … quod usura nomine thacos appellatur. Auslassung. (130rb–131vb) Unde de usura quod sit peccatum et iniquitas … — … et forte licet muliercule ad sue cupiditatis excusationem tale consilium a religiosis se accepisse dicant menciuntur in hoc. (132ra–133ra) Quodlibet 2, Quaestio 15. ›Doctor sollemnis Henricus de Gandavo secunda quolibet questio 15‹. Utrum licitum sit vendere redditus ad vitam et arguebatur quod nullo modo licet vendere redditus ad vitam … — … quia in iudicium non deducitur et multa per pacienciam tollerantur etc. (133ra–vb) Quodlibet 8, Quaestio 24. ›Sequitur alia questio eiusdem doctoris‹. Arguitur quod non licet emere redditus perpetuos … — … ad argumentum quod plures tales emunt aut consulunt aliis ut emant respondendum est sicut ibi responsum fuit. ›Henricus de Gandavo 8 quodlibet questione 24‹. Edition: Henrici de Gandavo opera omnia, hrsg. von R. Macken u. a., Löwen 1979– (Ancient and medieval philosophy 2), Bd. 5, 209f., 211–218; Bd. 6, 96–101. Quodlibet 8 bisher nicht in dieser Reihe ediert, siehe daher Quodlibeta Magistri Henrici Goethals a Gandauo …, Paris 1518, 333v–334r. Literatur: Hamesse/Szyller Nr. 16590 (Hs. erwähnt). Trusen Rentenkauf, 150f. Henrici de Gandavo opera omnia, hrsg. von R. Macken u. a., Bd. 1: Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, Löwen 1979 (Ancient and medieval philosophy 2), 325 (Hs. erwähnt). CALMA 5, 404–406 Nr. 41, 42, 48.

133vb–135va Aegidius Romanus: Quodlibet 5, Quaestio 25. (133vb–134vb) Egidius Romanus frater ordinis heremitarum sancti Augustini doctor eximius in 5to quolibet questione 25 ad sic procedebatur ostendebatur quod non licet emere redditus ad vitam … — … quod sine rapina esse non potest. (134vb–135va) Viso quomodo usura est illicita de levi potest ostendi … — … non potest licite fieri et si religiose persone darent tale consilium non benefacerent. (135va) Hec Egidius Romanus frater heremitarum ordinis. Si census constituatur vel ad rem referatur … — … Hec notat dominus Johannes de Lignano in caput 'Consuluit' extra de usuris [X 5.19.10]. Druck: A. Romanus, Quodlibeta revisa, correcta et varie illustrata, hrsg. von P. D. de Coninck, Löwen 1646, 336a–338a; 338a–339b. Literatur: CALMA 1, 68 Nr. 45. Zumkeller Nr. 58 und Suppl. Glorieux Répertoire Nr. 400ze.

135va–136rb Henricus Gandavensis: Quodlibet 4, Quaestio 33. ›Doctor sollemnis‹. Utrum doctoribus contrariantibus aliquid agibilium et agere secundum unam opinionem est sine omni periculo peccati … Quidam dicunt esse usura et ita mortale peccatum quidam vero non arguitur quod moraliter peccat se ponens in illo periculo … — … in agendo contra scientiam contra illud reputatur morale esset peccatum mortale. ›Henricus de Gandavo 4a quodlibet questio 33‹. Edition: Henrici de Gandavo Opera omnia (wie oben), Bd. 4, 420–422. Literatur: CALMA 5, 405 Nr. 44. Weitere Literatur siehe oben.

136rb–136vb Epistula de emptione et reemptione. ›Epistola responsiva ad questionem in materia emptionis et reemptionis‹. Sallutem et veram pacem in domino. Venerabiles et dilectissimi fratres mei quia licenciam quam postulatis ut ille monachus et frater vester ad primam suam per XL miliaria distantem accedere possit … — … et salubriter ad vota dirigat in agendis. Datum etc. III die Octobris 1407 [3.10.1407] Bisher nicht nachgewiesen.

136ara–143vb De usura. Videndum est quare sic vocatur usura quando et in quibus rebus usura dicatur. Quare est mala quid est usura et per hoc infertur ad decissionem … — … ex omnibus peccatis elicit aliquid bonum ut dicit beatus Augustinus in enchiridion. Auch in Erfurt, UFB Erfurt/Gotha, CA. qu. 168, 128v–139r (Erfurt, 143). Literatur: J.-P. Rothschild, Bibliographie annuelle du Moyen Age tardif 15 (2005), Nr. 2702.

144ra–160vb Bartholomaeus Brixiensis: Brocarda iuris canonici. Quoniam secundum iuris veritatem in multis imminet correctio facienda idcirco multa ego Bartholomeus Brixiensis … — … quia cum ignorancia penes animum sit non posset aliter probari. ›Explicit brocardica Damasi‹. Drucke genannt in: CALMA 1, 699 Nr. 4. Literatur: Schulte 2, 84. DDC 2, 216f. Kuttner, 419–422. Hove, 449f. HQL 1, 375. Dolezalek Bd. 1 (unter dieser Hs.).

161ra–223vb Bartholomaeus Brixiensis: Quaestiones dominicales et veneriales. (161ra) Prologus. Ad honorem omnipotentis dei ecclesiae Romanae cui presidet Gregorius IX et ad utilitatem Bononie et ibi studentium ego Bartolomeaus Brixensis inter scholares … — … in sufficienciam tollerare. (161ra–223vb) Textus. Quidam habens uxorem condemnatus est de crimine capitali … — … contrarium videtur per iura in prima parte allegata. ›Et sic est finis huius opusculi Brixiensis compositis‹. Druck: Brixiensis Bartholomaeus, Quaestiones dominicales, Lyon 1572. Literatur: CALMA 1, 699 Nr. 3. Schulte 2, 86. M. Bertram, Kanonistische Quästionensammlungen von Bartholomäus Brixiensis bis Johannes Andreae, in: Proceedings of the Seventh International Congress of Medieval Canon Law, Cambridge 23–27 July 1984, hrsg. von P. Linehan, Città del Vaticano 1988 (Monumenta iuris canonici, Series C, Subsidia 8), 265–281.

II

Papier — 11 Bl. — Erfurt — um 1410

Wasserzeichen: Vierfüßer, Esel, ganze Figur: Piccard-Online 85794 (1410), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Lagen: VI–1 (227–238)! Pergamentstreifen zur Falzverstärkung in der Lagenmitte. Durchgängige Foliierung (siehe oben). Zusätzliche Foliierung von 98–108. Foliiertes Bl. 230 herausgeschnitten. Schriftraum: 21 × 14,5 cm. 44–46 Zeilen. Zwei Spalten. Von zwei Händen in jüngerer gotischer Kursive geschrieben. Hand 1: 227ra–233rb, Hand 2: 233va–238vb sowie randständige Anmerkungen auch zum Text von Hand 1, jedoch durch Blattbeschnitt fragmentarisch. Rote Lombarden über drei Zeilen. Rubriziert.

227ra–233rb Tractatus de contractibus cum approbatione Dini de Radicofani. Abbas monasterii sancti Jacobi de consensu conventus vendidit Petro ementi de omnibus monasterii sui bonis … — … quam tetigit in conclusione quarta. (229vb) Dubitari solet a quibusdam in dubium vertentibus an valeat contractus emptionis census facti … — … contractus licite celebrari praeter vicium usurarum etc. etc. ›Ego Dinus permissione divina Januensis archiepiscopus hanc conclusionem pono et in testimonium propria manu subscribens sigillum meum propria manu appendi. Ego Awillus rector ecclesie sancti Pancrati Uticensis diocesis decretorum doctor hiis allegacionibus tamquam veris assencio et sigillum meum apposui cum aliis dominis decem doctoribus utriusque iuris qui adheserunt et se subscripserunt et premissarum conclusionum allegationibus tanquam veris assenserunt‹. Textverlust durch das herausgetrennte Bl. 230 (vgl. mit Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 157 Helmst., 202r–209v (Wolfenbüttel Helmst. 1, 174f.). Der zweite Teil Johannes de Montenigro oder Johannes de Lignano zugeschrieben, siehe Kaeppeli Nr. 2502. Literatur: Trusen Rentenkauf, 140–158. Steffenhagen Rentenkauf, 355–370. McCall, 422 Nr. 12.

233va–238vb De contractibus. ›In nomine patris et filii et spiritus sancti amen‹. Protestatione hac presentis quod non omnino decidendi materiam questionis subscripte assumpsi repetendam ipsius decisionem superioribus relinquendo et precipue determinationi domini mei domini Johannis de Lignano… Et quomodo sub hiis terminis civitas seu persona singularis de certis possessonibus suis specificatis … — … ut etiam in principio repeticionis huiusmodi si sic dici mereatur ante omnia fueram protestatus. Auch in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 271 Helmst., 203v–208v (Wolfenbüttel Helmst. 1, 351), hier jedoch am Anfang und Ende leicht erweitert. (238vb) ›Post sermones qui secuntur invenies plures alias concordantias de reemptionibus‹. 1. Hec mando vobis ut diligatis invicem [Io 15,17] … — … 22. Stetit Ihesu in medio discipulorum suorum. (CANTUS 5032).

III

Papier — 24 Bl. — Prag (?) — nach 1411

Wasserzeichen: Horn um 90° gedreht, Band oberhalb: Piccard-Online 119777 (1411), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Lagen: VIII (252)! IV (260). Pergamentstreifen zur Falzverstärkung in der Lagenmitte. Durchgängige Foliierung (siehe oben). Zählfehler: 244 doppelt, nach 250 ein Bl. ungezählt (250a). Schriftraum: 23,5–24 × 14,5–15 cm. 40–44 Zeilen. Zwei Spalten. Eine Hand in jüngerer gotischer Kursive. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rubriziert.

239ra–260va Petrus de Radolin: Speculum aureum. (239ra–vb) Prologus. Reverendissimis in Christo patribus et dominis dominis sacrosancte ecclesie Romane ac universalis ecclesie cardinalibus nec non aliarum … — … ut puta recipientes ab eis beneficia in nomine domini. (239vb–260va) Textus. ›Capitulum primum in quo ponitur definitio et tytulo et ipsius declaratio‹. Petrus nunc restat tibi ut quod de natura titulorum beneficialium … — … pro ecclesie consilio generali. Amen. ›Explicit speculum aureum de symonia per manus egregii doctoris magistri Engelsthale studio Pragensi presentatum doctoris famosissimi studii eiusdem anno incarnationis MCCCCXIII circiter‹. Der erwähnte Johannes [!] Engelschalk stellte nach Heimpel (wie unten), 36f. das Werk an der Universität Prag vor. Bei Heimpel auch der Hinweis auf das gleichlautende Explicit in der Hs. Prag, UB, X D 10, 83r–99b (Prag 2, 68). Ausgaben: W. Seńko, Piotr Wysz z Radolina (wie oben), 73–169 (11, 21–23 Hs. erwähnt). Monarchiae sancti Romani imperii, hrsg. von M. Goldast, Frankfurt/M. 1614, T. 2, 1527–1558. Literatur: V. Schulz, Bohemica knihoven v Hamburce, Kielu, Kodani a Rostoku, in: Věstník Královské České Společnosti Náuk. Třída filosoficko-historicko-jazykozpytná 29 (1897), Teil XXIX, 9 (Hs. erwähnt). H. Heimpel, Zu zwei Kirchenreform-Traktaten (wie oben), 31 Anm. 52 und 36f. mit Anm. 65 (Hs. erwähnt). J.-P. Rothschild, Bibliographie annuelle du Moyen Age tardif 7 (1997), Nr. 4569 (Hs. erwähnt). H. Jordan, Ein Dialog über die Reformation der Kirche aus dem Jahre 1404, in: Neue kirchliche Zeitschrift 22 (1911), 653–661, 738–743. Nechutová Literatur Böhmen, 276. M. Markowski, Die philosophischen Anschauungen und Schriften des Peter Wysz von Polen, Lublin 1992. – 260vb leer.

IV

Papier — 47 Bl. — um 1427

Wasserzeichen: Vierfüßer, Katze/Leopard, ganze Figur: WZIS DE3315-GMLII.E.119._1, WZIS DE3315-GMLII.E.119._8 (beide 1420/1430), Piccard-Online 85160 (1426). Vierfüßer, Hund/Fuchs, ganze Figur: WZIS DE4860-Ms1451_112 (1427), WZIS DE3315-GMXXXVI.E.108._4 (1420/1440). Ochsenkopf mit Augen und Nase, weitere Gesichtsmerkmale, darüber Stern: Piccard-Online 81149 (1426), Piccard-Online 80906 (1427). Fabelwesen, Greif, frei, ganze Figur: WZIS DE3315-GMXXXIV.E.106._33 (1431/1440). Lagen: 3 VI (296). VI–1 (308)! Pergamentstreifen zur Falzverstärkung in der Lagenmitte. Durchgängige Foliierung (siehe oben). Bl. 301 herausgeschnitten. Schriftraum: 23,5–24 × 16,5–17 cm. 43–45 Zeilen, ausgenommen 305r–308r mit 38–40 Zeilen und 300r–305v: Schriftraum: 23–24 × 12–13 cm. 18–20 Zeilen des Haupttextes. Von zwei Hände geschrieben. Hand 1: 261r–300r und 306r–308r in jüngerer gotischer Kursive, Hand 2: 300r–305v in Bastarda. Rubriziert. Anfangs einige Korrekturen und Anmerkungen am Rand. 300r–305v Haupttext mit zweizeiliger Wortglosse. Rote senkrechte Trennstriche zwischen den Wörtern. Wortzählung. Hier auch rote Lombarden über zwei Zeilen.

261r–300r Margarita decreti. Verkürzte Fassung nach Martinus Oppaviensis. ›Aaron‹. Aaron de caritate de penitentia D. II q. opponitur … — … et tunc angeli colligent zyzaniam in fasciculos ad comburendum XXIII q. I ante finem. ›Explicit repertorium decreti. O utrum haberem correctius exemplar pro corrigendo quam habui pro colligendo‹. Lemmata am Rand ausgewiesen. Diese Fassung auch in Fritzlar, DB, Ms. 93, 98ra–157vb (Fritzlar, 170) und Greifswald, GM, 21.C.IV., 143ra–189vb (Greifswald, 50). Druck: M. Oppaviensis, Margarita decreti seu tabula martiniana decreti, Antwerpen 1572 (vollständige Version). Literatur: Kaeppeli Nr. 2973 (vollständige Version).

300r–305v Alexander de Villa Dei: Summarium biblicum cum commentario. Textus. ›Genesis‹. Sex prohibet peccat Abel Enoch et archa fit intrant … — … Flebunt ad cenam surgent sponsam que venio iam. Nummerierung der Wörter kapitelweise. Glossa. Sex dierum opera dei lignum Adam et Eva occiditur … — … ornatam viro suo reddere unicuique secundum opera sua. Am Rand: 212 versus per totum. Textverlust durch das Fehlen von Bl. 301. Der Text endet 300v Firmat et invocat edocet et canit et beat hic mors und beginnt 302r: Flent uinum portas opus … Auch in Cod. ms. Bord. 32, Teil V, 1r–9r, und 119, 78v–89r. Drucke: GW 4271, 4274, 4275, VD 16 B 2584, A3v–A8v (abweichender Kommentar). Literatur: L. Doležalová, The Summarium Biblicum. A Biblical Tool both Popular and Obscure, in: Form and Function in the late medieval Bible, hrsg. von E. Poleg/L. Light, Leiden 2013 (Library of the written word 27), 163–184. C. Wulf, Tituli, Kapitelreihen, Buchsummarien. Überlegungen zu Texterschließenden Beigaben in vorlutherischen Bibeln. Mit Textanhang, in: Deutsche Bibelübersetzungen des Mittelalters. Beiträge eine Kolloquiums im Deutschen Bibelarchiv unter Mitarbeit von N. Henkel, hrsg. von H. Reinitzer, Bern 1991 (Vestigia bibliae 9/10), 385–399 (397f. Teildruck Genesis, abweichender Kommentar). Walther I 17610. Stegmüller RB 1182,1. CALMA 1, 177f. Nr. 10. RETM A2350-10. Hamesse/Szyller Nr. 30549. 2VL 11, 59–61.

305v De septem poenis damnatorum. ›De penis dampnatorum‹. Prima pena est divine visionis carentia que est maxima pena dampnatorum … — … Septima est terror formidinis … terrorem prestabunt. Vgl. Sancti Bonaventurae ex ordine minorum operum omnium Sixti V. Pont. max. … jussu editorum supplementum, Bd. 2, Trient 1773, 697.

306r–308r Johannes de Deo: Tabula concordantiae librorum decretalium cum decreto Gratiani. ›Incipit primus liber decretalium cum concordantiis decretorum ad omnem materiam inveniendam‹. De constitutionibus tractatur D. II et 3 … — … ubi plene de ista materia est notandum. ›1427 Apostolis‹. In dieser Form ebenfalls überliefert in Uppsala, UB, C III, 345r–346v (Uppsala 1, 12, C 576, 167v–169v sowie C 586, 1r–5v (Uppsala 6, 48, 67) und Eichstätt, UB, Cod. st 590, 366v–369v (Eichstätt 3, 275). Literatur: Schulte 2, 97f.

308v De indulgentia. ›Clausula de clementinis secundum de reliquiis et veneratione sanctorum [Clem 3.16.un] et alibi in toto corpore iuris non habentur indulgentiam‹. Clem. 3.16.un. Nos enim christifideles ad colendum tantum festum et celebrandum donis volentes spiritalibus animare … — … de iniunctis sibi penitentiis relaxamus. Druck: Friedberg 2, 1177. ›Exponenda in sermone a predicatore cum bona devotione‹. Ad augmentum devotionis fidelium circa reverendam corporis et sanguinis Ihesu Christi. Primo quod sanctissimus dominus noster Martinus divina providencia papa quintus … — … illa die festi et per octavam suspendit. ›Ego Johannes de Haghen bullam desuper confectam vidi ac de verbo ad verbum audivi in dote beate Marie virginis Lubicensis in profesto trinitatis. Sciendum ut profertur per venerabilem canonicum Lubecensis doctoris exinde recepi ibidem‹. Mit einer kurzen Bemerkung von der Hand des späteren Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Voppe.

V

Papier — 63 Bl. — Rostock — um 1426/1433

Wasserzeichen: Anker ohne Kreis, mit einkonturigen Flunken: Piccard-Online 118126, Piccard-Online 118130 (beide 1423). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 76135 (1432), Piccard-Online 76139 (1433). Dreiberg mit Beizeichen, darüber einkonturige Stange mit lateinischen Kreuz: Piccard-Online 150856, Piccard-Online 150860 (beide 1431). Lagen: VI–1 (320)! 3 VI (356). VIII (372). Pergamentstreifen zur Falzverstärkung in der Lagenmitte. Reklamanten. Durchgängige Foliierung (siehe oben). Foliiertes Bl. 311 herausgeschnitten (Textverlust). Schriftraum: 22–24 × 15–17 cm. 36–46 Zeilen. Zwei Spalten mit Ausnahme von Bl. 371r. Von vier Händen geschrieben. Hand 1: 309ra–332vb in Bastarda, Hand 2: 333ra–344vb Bastarda, Hand 3: 345ra–371vb Bastarda, Hand 4: Nachtrag 371vb–372vb in jüngerer gotischer Kursive. Rote Lombarden über zwei bis acht Zeilen. Rubriziert.

Herkunft: Das Kolophon auf Bl. 371vb wurde möglicherweise von der Vorlage übernommen, vgl. die Hs. Hamburg, SUB, Petri 15, 96r (Hamburg 4, 31), siehe die wenig spätere Wasserzeichendatierung.

309ra–371vb Johannes Calderinus: Tabula auctoritatum et sententiarum bibliae cum concordantiis decretorum et decretalium. Prologus. Seriem huius tabule continentis auctoritates et sententias biblia … — … Ego Caldarini [!] minimus decretorum doctor illas suppleri precor ordine prelibato. Textus. ›Require loqui d‹. Aaron. Aaron post conflatum vitulum in summum sacerdotem est consecratus … — … Zizania. Dicatur messorius colligite zizanias et alligate fasciculos ad comburendum Mt. XIII, q. I in principo require 'Eradicare' a etc. Et sic est finis istarum tabularum Johannis Calderini de auctoritatibus que inducuntur ex biblia in compilacionibus decretorum et epistolarum decretalium incepte et finite in Rostock anno domini nostri Ihesu Christi Mo CCCCo XXVI sabbato post letare [16.3.1426] hora undecima etc. Mit gleichlautendem Kolophon auch in Hamburg, SUB, Petri 15, 25r–96r (Hamburg 4, 31), mit angepasster Zeit- und Ortsangabe in Greifswald, GM, 18.C.I., 38ra–76vb (Greifswald, 38). Druck: GW 5896 und 5897. Literatur: Schulte 2, 250. Stegmüller RB 4820. Dizionario biografico degli italiani 16, 607.

371vb–372vb Tabulae expensarum. (371vb–372r) ›Dominus Nicolaus presentavit mihi [Streichung] eaque hic manu propria infra scripsi‹. Primo 8 solidi 2 florenum Rinensem pro expensis in vectura in via. Item duos florenos Renensis pro lecto … — … Summa tocius anni XXXIIII fl. 5 s. et unum album. (372va–b) ›Dominus Nicolaus presentavit mihi tamquam idem Glinden eaque hic manu propria infra scripsi‹. Prima octo solidi cum uno floreno Rynensi ad expensis in via et pro vectura … — … Summa tocius anni 34 florenis de Reno cum 16 solido et uno albo. Auflistung der Ausgaben pro Woche und Quartal. 372va Erwähnung eines Johannes Sperling: In undecima ebdomada solvebam Iohannem Sperling XI sol. quos mihi concessit in Gripeswald. (Rostock durchgestrichen). Dieser besuchte 1438 zusammen mit Dankward Glinde die Universität Rostock (Matrikel Rostock 1, 59). Letzterer immatrikulierte sich gemeinsam mit Nikolaus Voppe in Erfurt.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Augsburg UB 1,2 Lateinische mittelalterliche Handschriften in Folio der Universitätsbibliothek Augsburg: Cod. II.1.2° 91–226, bearbeitet von H. Hilg, Wiesbaden 1999 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg 1. Die lateinischen Handschriften 2)
Beifuss Matthäus von Krakau H. Beifuss, Matthäus von Krakau. Ein Vorreformator und die deutschsprachigen Bearbeitungen seines Eucharistietraktates. Edition und geistesgeschichtliche Einordnung, Hamburg 2012 (Schriften zur Mediävistik 21)
Berlin 4,2 Die Manuscripta Magdeburgica der Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Bd. 2: Ms. Magdeb. 76–168, beschrieben von U. Winter und K. Heydeck, Wiesbaden 2004 (Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften 4,2)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CANTUS CANTUS: A Database for Latin Ecclesiastical Chant. Indices of chants in selected manuscripts and early printed sources of the liturgical Office (http://cantus.uwaterloo.ca//)
COGD 2,2 Conciliorum oecumenicorum generaliumque decreta. Editio critica, Bd. 2: The general councils of Latin Christendom, Teil 2: From Basel to Lateran V (1431–1517), curantibus F. Lauritzen, J. Stieber u. a., Turnhout 2013 (Corpus Christianorum)
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
DDC Dictionnaire de droit canonique, Bd. 1–7, hrsg. von R. Naz, Paris 1935–1965
Dolezalek G. Dolezalek, Verzeichnis der Handschriften zum Römischen Recht bis 1600, Bd. 1–4, Frankfurt/M. 1972
Eichstätt 3 Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Eichstätt, Bd. 3: Aus Cod. st. 471 – Cod. st. 699, beschrieben von K. H. Keller, Wiesbaden 2004 (Kataloge der Universitätsbibliothek Eichstätt 1,3)
Emery Prolegomena K. Emery, Dionysii Cartusiensis Opera selecta, Bd. 1: Prolegomena. Bibliotheca manuscripta. Studia bibliographica, Turnhout 1991 (CC CM 121 und 121A)
Erfurt Beschreibendes Verzeichniss der amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt, bearb. und hrsg. mit einem Vorwort über Amplonius und die Geschichte seiner Sammlung von W. Schum, Berlin 1887
Fijałek J. Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i uniwersytet Krakowski w okresie soboru Bazylejskiego, 2 Bde., Kraków 1900
Friedberg E. Friedberg, Corpus iuris canonici, 2 Bde., Leipzig 1879 und 1881
Fritzlar Die Handschriften der Dombibliothek Fritzlar, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1984
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
Göteborg Catalogus codicum Graecorum et Latinorum Bibliothecae Universitatis Gothoburgensis, bearbeitet von T. Kleberg, 2. Aufl. Göteburg 1974 (Acta Bibliothecae Universitatis Gothoburgensis 16)
Gregorius Dialogi Grégoire le Grand, Dialogues, Bd. 1–3, hrsg. von A. de Vogüé, Paris 1978–1980, ND 2006 (Sources chrétiennes 251, 260, 265)
Greifswald Mittelalterliche Handschriften in Greifswalder Bibliotheken. Verzeichnis der Bestände der Bibliothek des Geistlichen Ministeriums (Dombibliothek St. Nikolai), der Universitätsbibliothek und des Universitätsarchivs, beschrieben von J. Geiß, Wiesbaden 2009
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Haimerl F. X. Haimerl, Mittelalterliche Frömmigkeit im Spiegel der Gebetbuchliteratur Süddeutschlands, München 1952 (Münchener Theologische Studien, Historische Abt. 4)
Haimerl F. X. Haimerl, Mittelalterliche Frömmigkeit im Spiegel der Gebetbuchliteratur Süddeutschlands, München 1952 (Münchener Theologische Studien, Historische Abt. 4)
Hamburg 4 Die Handschriften der S. Petri-Kirche Hamburg, beschrieben von T. Brandis. Die Handschriften der S. Jacobi-Kirche Hamburg, beschrieben von H. Maehler, Hamburg 1967 (Kataloge der Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg 4)
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Handschriftencensus östliche Bundesländer Handschriftencensus der kleineren Sammlungen in den östlichen Bundesländern Deutschlands. Bestandsaufnahme der ehemaligen Arbeitsstelle "Zentralinventar mittelalterlicher Handschriften bis 1500 in den Sammlungen der DDR" (ZIH), zsgest. und bearb. von R. Schipke und K. Heydeck, Wiesbaden 2000 (Kataloge der Handschriftenabteilung der Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz. Sonderbd.)
Helmrath Basler Konzil J. Helmrath, Das Basler Konzil 1431–1449, Köln 1987 (Kölner Historische Abhandlungen 32)
Hohmann T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426
Hove A. van Hove, Commentarium Lovaniense in Codicem Iuris Canonici, Vol. 1,1: Prolegomena ad Codicem Iuris Canonici, editio altera, Mecheln 1945
HQL 1 Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europäischen Privatrechtsgeschichte, Bd. 1: Mittelalter (1100–1500): Die gelehrten Rechte und die Gesetzgebung, hrsg. von H. Coing, München 1973 (Veröffentlichung des Max-Planck-Instituts für Europäische Rechtsgeschichte)
Jena 1 Die mittelalterlichen lateinischen Handschriften der Electoralis-Gruppe, beschrieben von B. Tönnies, Wiesbaden 2002 (Die Handschriften der Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek Jena 1)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Koblenz 2 Die nichtarchivischen Handschriften der Signaturengruppe Best. 701 Nr. 191–992, bearbeitet von E. Overgaauw, Wiesbaden 2002 (Mittelalterliche Handschriften im Landeshauptarchiv Koblenz 2)
Krakau Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, Bd. 1–, comp. Z. Włodek et M. Kowalczyk, Wratislaviae u. a., 1980–
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Kuttner S. Kuttner, Repertorium der Kanonistik (1140–1234), Città del Vaticano 1937 (Studi e testi 71)
Leroquais V. Leroquais, Les livres d’heures manuscrits de la Bibliothèque Nationale, 2 Bde., Paris 1927, Suppl.Bd., Macon 1943
LMA Lexikon des Mittelalters, Bd. 1–9 und Registerbd., hrsg. von N. Angermann u. a., München 1980–1999
Madre A. Madre, Nikolaus von Dinkelsbühl. Leben und Schriften, Münster/Westf. 1965
Mansi G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962
Matrikel Rostock 1 Die Matrikel der Universität Rostock, Bd. 1, hrsg. von A. Hofmeister, Rostock 1889
McCall J. P. McCall, The writings of John of Legnano with a list of manuscripts, in: Traditio 23 (1967), 415–437
Meier Werke L. Meier, Die Werke der Erfurter Kartäusers Jakob von Jüterbog in ihrer handschriftlichen Überlieferung, Münster/Westf. 1955 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 37,5)
Merzdorf J. F. L. Th. Merzdorf, Bibliothekarische Unterhaltungen. Neue Sammlung, Oldenburg 1850
Nechutová Literatur Böhmen J. Nechutová, Die lateinische Literatur des Mittelalters in Böhmen, aus dem Tschech. übers. von H. Boková, Köln 2007 (Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte, N.F. 59)
Nuding Matthäus von Krakau M. Nuding, Matthäus von Krakau, Theologe, Politiker, Kirchenreformer in Krakau, Prag und Heidelberg zur Zeit des Großen Abendländischen Schismas, Tübingen 2007 (Spätmittelalter und Reformation N.R. 38)
O'Connor M. C. O’Connor, The art of dying well. The development of the Ars moriendi, New York 1942, ND 1966
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Prag J. Truhlář, Catalogus codicum manu scriptorum latinorum, qui in C. R. bibliotheca publica atque universitatis Pragensis asservantur, 2 Bde., Prag 1905 und 1906
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., Bd. 1–4, Berlin 2011
Roth F. W. E. Roth, Zur Bibliographie des Henricus Hembuche de Hassia dictus de Langenstein, in: Centralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 2 (1888), 93–118
Rudolf Ars moriendi R. Rudolf, Ars moriendi. Von der Kunst des heilsamen Lebens und Sterbens, Köln, Graz 1957 (Forschungen zur Volkskunde 39)
Rüthing Kalkar H. Rüthing, Der Kartäuser Heinrich Egher von Kalkar 1328–1408, Göttingen 1967 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 18 = Studien zur Germania sacra 8)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Schulz Bohemica V. Schulz, Bohemica knihoven v Hamburce, Kielu, Kodani a Rostoku, in: Sitzungsberichte der Königl. Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Classe für Philosophie, Geschichte und Philologie (1897), XXIX, 1–14
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Steffenhagen Rentenkauf E. Steffenhagen, Ein mittelalterlicher Traktat über den Rentenkauf und das Kostnitzer Rechtsgutachten von 1416, in: Beiträge zur Bücherkunde und Philologie, August Wilmans zum 25. März 1903 gewidmet, Leipzig 1903, 355–370
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stintzing J. A. R. von Stintzing, Geschichte der populären Literatur des römisch-kanonischen Rechts in Deutschland am Ende des fünfzehnten und im Anfang des sechszehnten Jahrhunderts, Leipzig 1867
Tříška Repertorium J. Tříška, Repertorium biographicum Universitatis Pragensis praehussiticae 1348–1409, Prag 1981 (Knižnice archívu Univerzity Karlovy 12)
Trusen Rentenkauf W. Trusen, Zum Rentenkauf im Spätmittelalter, in: Festschrift für Hermann Heimpel zum 70. Geburtstag am 19. September 1971, hrsg. von den Mitarbeitern des Max-Planck-Instituts für Geschichte, Bd. 2, Göttingen 1972 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 36,2)
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Weimar 1 Bibliographien und Kataloge der Herzogin-Anna-Amalia-Bibliothek zu Weimar. Die lateinischen Handschriften bis 1600, Bd. 1: Fol max, Fol und Oct, beschrieben von B. C. Bushey unter Mitwirkung von H. Broszinski, Wiesbaden 2004
Weimar 2 Bibliographien und Kataloge der Herzogin-Anna-Amalia-Bibliothek zu Weimar. Die lateinischen Handschriften bis 1600, Bd. 2: Quarthandschriften (Q), beschrieben von M. Eifler, Wiesbaden 2012
Wolfenbüttel Aug. Die Augusteischen Handschriften, beschrieben von O. von Heinemann, Teil 1-5, Frankfurt/M. 1890–1903, ND 1965–1966 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 4–8)
Wolfenbüttel Helmst. 1 Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften, Teil 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst., beschrieben von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher, B. Lesser, Wiesbaden 2012
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)