Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung (Vorläufige Beschreibung)

Kiel, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 31

Zusammengesetzte theologische Sammelhandschrift

Papier — 162 Bl. — 29,1 × 20,6 cm — Otterndorf / Hamburg — 1468 / 15. Jh., Mitte

Aus zwei Teilen zusammengesetzt, separat foliiert. I: 1r–85v, II: 1r–77v.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit braunem Lederüberzug. Streicheisenlinien. Einzelstempel aus der Werkstatt "Bordesholm frühgotisch" (EBDB w001545): Wirbelfigur, Blattwirbel: EBDB s004679. Diese Werkstatt war wohl in Hamburg lokalisiert. Auf dem VD der Abdruck eines Titelschildes, darunter ein Signaturschild aus Papier, 3,8 × 3,3 cm, Aufschrift: L …XLII. Fragmente eines Papierschildes aus dem frühen 17. Jh., 5,1 × 5,2 cm. Auf dem HD oben vier Löcher von der Kettenbefestigung. Drei Doppelbünde alternierend mit einfachen Bünden. Zwei Riemenschließen, nur Fensterlager und Gegenbleche erhalten. Restauriert 2012 von Anne-Katrin Haase, Hamburg (http://werkstattpapier.de/wp/Werkstatt_Papier.html). Fehlstellen im Leder am Rücken ergänzt.

Herkunft: Der Einbandstempel ist einer Werkstatt in Hamburg zuzuordnen, siehe auch Cod. ms. Bord. 33, 59 und 101 sowie Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 368 Helmst., dazu Schnabel, 296–299. — Der Codex ist im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) aufgeführt unter der Signatur L lxxvi: Tractatus de confessione. Viridarium consolationis. Legenda de persecutione fidelium in Hamborch. Gumpustus (?) de sanctis. Im alphabetischen Verzeichnis zusätzlich unter dem Stichwort Hamborch. Innocentius quintus cum aliis Christianis a barbaris occiditur. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) betitelt mit Tractatus de confessione. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) erhielt der Band die Titel 1. Tractatus de confessione. 2. Viridarium consistoriorum. 3. Legenda de persecutione fidelium in Hamburg. 4. Huvitius de sanctis, sermones et meditationes sacre.

Merzdorf, 51. — Steffenhagen Nr. CLIV. — Ratjen, 56f. — Krämer, 98. — Schnabel, 65, 296–299, 319, 569f.

I

Papier — 85 Bl. — Otterndorf / Hamburg — 1468

Wasserzeichen: Ochsenkopf, mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 75085 (1457), vier weitere Typen nicht nachweisbar. Traube ohne Beizeichen, zweikonturiger Stiel: WZIS DE0960-Mlf783_260, WZIS DE0960-Mlf783_159 (beide 1455). Lagen: VI (12). VII (26). 2 VI (50). 2 VIII (82). II–1 (85). Lagenzählung 2–6 recto oben rechts auf dem ersten Bl. der Lagen. Falzstreifen aus Pergament jeweils in der Lagenmitte. Bleistiftfoliierung 1–85. Vorsatz ungezählt. Daneben eine mittelalterliche Foliierung auf Bl. 18r–48r. Auf einigen Bl. Tintenfoliierung (18. Jh.). Schriftraum: 21 × 14 cm. 38–40 Zeilen. Bastarda von drei Händen. Haupthand: 1r–82v, Hand 2: 83r–84v. Hand 3, Register von Johannes Reborch: 50r–50v. Rubriziert. Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rote Überschriften.

Vorsatz verso Aufschrift Maria in Textualis.

1r–15r De confessione. (1r) Excerpta. Petrus Pictaviensis: Summa de confessione. Cap. 33. Cum morbus animarum sit peccatum et animarum phisica sit theologia quomodo dabit medicinam ad omnem morbum qui nihil audivit de physica … — … quam animalium apud multos. Druck: CC CM 51, 37. Sacerdos alienum non recipiat nisi causa consilii … — … et qualia fuerint opera eius. Robertus de Flamesburia: Liber poenitentialis. Lib. 1, Cap. II, 6. Ad primam quatuor exiguntur: Dolor de preteritis cautela de futuris integra et nuda confessio et obedientia. Et si penitens nolit renunciare omnibus peccatis … Der Anfang gedruckt in Liber poenitentialis. A critical edition with introduction and notes, hrsg von J. J. F. Firth, Toronto 1971 (Studies and Texts 18), 58. Es folgen weitere kurze Auszüge: Lib. 1, Cap. II, 8. Ut frequens sit in orationibus et ad opus bonum … — … et fervorem. Liber poenitentialis (wie oben), 62. Lib. 1, Cap. III. A superbia que est radix … — … VIIo luxuriam de quibus plenius dicetur. Liber poenitentialis (wie oben), 62. Literatur: Michaud-Quantin, 21. (1r–15r) ›De confessione clericorum‹. Primo autem de confessione clericorum tractemus: Querat ergo confessor a clericis … — … qui tecum vivit deus omnipotens sit adiutor tuus et protector et prestet indulgenciam de peccatis tuis preteritis presentibus et futuris. ›Amen‹. Literatur: Hamesse/Szyller Nr. 9986 (Hs. erwähnt).

15v–16r Quaestiones ad iuvenem. Iuvenis homo commendavit se virum ad utilem ipse [E]pictus nomine. Utilis homo commendavit illum comiti … — … continenciam in iuventute largitatem in paupertate abstinenciam in divitiis. ›Expliciunt questiones pulcre‹. Druck und Literatur: J. M. Kemble, The Dialogue of Salomon and Saturnus with a Historical Introduction, London 1848, 212–215. W. Suchier, Das mittellateinische Gespräch Adrian und Epictitus nebst verwandten Texten (Joca Monachorum), Tübingen 1955 (Druck: 30–36).

16r–v Ps.-Aurelius Augustinus: De dignitate sacerdotum. Excerptum. O venerenda sacerdotum dignitas inter quorum manus tamquam in utero virginis dei filius incarnatur … — … que hominem pulverem fecit paradisi divini. Exue me domine veterem hominem. Aus dem Prolog. Drucke (nicht online einsehbar): GW 2947, 2948. Literatur: Bloomfield 3555. Walther I, 13034. Im Anschluss kurze Nota.

16v–17r Aufstellung von Ablasstagen. Indulgencie de festo corporis Christi secundum continenciam et effectum bullarum papalium Urbani Martini Eugenii summarie … — … et dierum octavorum ad lectiones recitetur.

17r–v Excerpta. Hugo Argentinensis: Compendium theologicae veritatis. Cap. IX: De utilitate incarnationis. Amisimus enim propter peccatum propriam exellenciam mentis innocenciam ac dei amiciciam … — … lapis sine manibus de monte prescisus est ut timeant negligentes. Druck: Bonaventurae opera Peltier 8, 154. Siehe zur Literatur die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 23, 170r–179v, wo ebenfalls Auszüge enthalten sind. (17r–v) Item deus factus est homo ut fieret homo deus. Deus de celis ad terras descendit ut homo de celis ad terras ascenderet … — … ad celos dirigeret. (17v) Bernardus Claraevallensis: Sermo septimus in adventu domini. Nam triplici morbo miserabiliter laboramus … — … pro nobis stans fragilitatem nostram protegat ac propugnet. Druck: Bernardi opera 4, 196. Literatur: CALMA 2, 307 Nr. 12. Gregorius I papa: Moralia in Iob. Lib. 30, 24, 69. Unde Gregorius: Studebant omnes superbi ad Adam progeniti … — … prospera spernens obprobria amplectens gloriam fugiens. Druck: CC SL 143B, 1538. Zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 16.

17v Versus. Quid deus utilius posset conferre fideli … — … Nullus enim laudem nisi pro virtute meretur. Maximum est auxilium ad iusticiam implere divinis eloquiis animum et quod corpore cupis exequi corde semper meditari. 20 Hexameter. Der anschließende letzte Satz leicht abweichend von Sophronius Eusebius Hieronymus, Epistula 148, Druck: CSEL 56, 340.

18r–48r Jacobus de Benevento, Ps.-Bonaventura: Viridarium consolationis. Prologus. ›Registrum vide post tractatum‹. Quoniam ut ait apostolus spiritu sancto locuti sunt sancti dei omnes … Textus. ›De superbia‹. Quoniam omne peccatum a superbia trahit originem dicente ecclesiastico … — … ibi affluencia diviciarum influencia deliciarum et confluencia omnium bonorum. Explicit viridarium consolacionis de viciis et virtutibus anno domini Mo CCCCo LXVIIIo in quinta feria post dominicam oculi [24.3.1468] hora octava finitum est istud opusculum in Otterendorppe. Druck: Florilegium Casinense 4, 263–315. Literatur: Distelbrink Nr. 239. Bloomfield 5058 und Suppl. Kaeppeli Nr. 2052 (Hs. erwähnt). Mohan, 372. Ein Register zum Text auf Bl. 50r–v.

48v–49v Ps.-Melito Sardensis: Vita sancti Johannis apostoli et evangelistae. ›De assumptione Iohannis evangeliste‹. Secundam post Neronem persecutionem Christianorum Domicianus exercuit unde factum est ut sanctus Iohannes apostolus mittetur de Epheso et in Pathmos insulam exilium relegaretur … — … et ab omnibus infirmitatibus et periculis liberantur et precum suarum obtinent effectum. Prestante domino nostro Ihesu Christo qui cum patre et sancto spiritu vivit et regnat deus per omnia secula seculorum. ›Amen‹. Verkürzte Fassung von BHL 4320. Vgl. den Druck: PG 5, 1241–1250.

50r–v Registrum secundum ordinem alphabeti. ›Tabula precedentis tractatus‹. Bezieht sich auf das Viridarium consolationis.

51r–56v Legenda de sanctis martyribus interfectis in Hamburg et in Ebbekestorp reconditis. ›Ecce salus nostra adveniet nobis‹. Alacrius solito magno regi gentium Christo iubilando concinnat sancta mater ecclesia de sanctorum martirum victorioso triumphando … Hinc est quod tempore Lodewici imperatoris filii Karoli magni dum in Germanie finibus ecclesia novello germine pullulavit … — … in hodiernam diem debita veneratione reservantur ad laudem et honorem dei omnipotentis qui est gloriosus et benedictus in secula seculorum. Amen. Finit legenda perpulchra de persecutione fidelium in Hamborch videlicet de quodam papa qui ibidem cum sua collega infidelibus eosdem occidentibus martirii coronam gloriose triumphando adeptus est. Parallel überliefert in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 257 Helmst., 379vb–383va (Wolfenbüttel Helmst. 1, 331). Auf 51r am Rand eine Hand aus dem 19. Jh.: Legenda de persecutione fidelium in Hamborch videlicet de quodam papa qui ibidem cum sua collega infidelibus eosdem occidentibus martirii coronam gloriose triumphando adeptus est. Eine Abschrift des Textes mit einer Nachricht vom 25. Nov. 1859 von der Hand des Johann Martin Lappenberg an Henning Ratjen trägt die Signatur Cod. ms. Bord. 31a. Druck: Scriptores rerum Brunsvicensium, hrsg. von G. W. Leibniz, Bd. 1, Hannover 1707, 184–191. Literatur: H. Harthausen, Die Normanneneinfälle im Elb- und Wesermündungsgebiet mit besonderer Berücksichtigung der Schlacht von 880, Hildesheim 1966, 218–238. BHL 5056. Potthast Wegweiser Bd. 2, 1463. Am Ende: Petrus Lombardus: Commentarium in Psalmos. Ps. 108,4. Notandum in reddendis bonis vel malis … — … qui reddiderant odium pro dilectione redderent. Istud habetur in glosa super deus laudem in psalterio. Leicht umgearbeitet. Druck: PL 191, 989.

57r–58v Sermo de dedicatione ecclesiae. ›De dedicatione‹. (C11). Terribilis est [Gn 28,17]. Istis verbis fratres officium sollempnitatis hodierne inchoamus ut ostendatur non esse novam traditionem dedicationis … Bisher nicht nachgewiesen.

58v–60r Physiologus latinus. Excerpta. (58v) Prologus. Ave Maria mater eterni regis et filia. Ave Maria celi …De natura leonis‹. Prima natura leonis est sicut Physiolgus dicit: Quia ambulat in montibus et si contigerit ut queratur a venatoribus … — … Sic deus pater dominum tertia die suscitavit a mortuis. Druck: Physiologus latinus versio Y, hrsg. von F. J. Carmody, Berkeley u. a. 1941 (University of California Publications in classical philology 12,7), 95–134, hier 103 (mit Abweichungen). Physiologus latinus éditions préliminaires, versio B, hrsg. von F. J. Carmody, Paris 1939, 11. Literatur: CPL 1154h (Versio Y) und 1154g (Versio B). Eingeschoben: (58v–59r) Hugo de Sancto Victore: Miscellanea. Lib. 1, tit. 95. Tria sunt loca Egiptus desertum terra repromissionis … — … terra promissionis vita celestis. Salvator in evangelio dicit: Estote prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbe [Mt 10,16]. Verkürzt. Druck: PL 177, 523f. Literatur: Goy Hugo von St. Viktor, 452–457. (59r–v) Physiologus latinus. ›De natura serpentis‹. Serpens tres habet naturas. Prima natura est cum senuerit caligant ei oculi eius … — … et malas concupiscentias. Tertia autem eius natura est: Si viderit hominem nudum … — … non potest in te insilire serpens id est diabolus. Physiologus latinus (wie oben), Versio Y, 110f. ›De natura formice‹. Formica tres habet naturas. Prima natura est ut ordinate ambulet … — … fuge ergo Christiane omnes hereticos quorum docmata falsa et inimica sunt veritati. Mit Abweichungen. Physiologus latinus (wie oben), anfangs Versio Y, 111f.; bes. am Ende Versio B, 24. (59v) ›De natura nocticoratis [!]‹. Nocticorax in domo est magis amat tenebras quam lucem … — … et non dicit tam dilectam. Umgearbeitet. Vgl. Versio Y, 107. ›Natura aquile‹. Aquilla cum senuerit gravatur ale ipsius et obducuntur caligine oculi eius … — … et tunc renovabitur sicut aquile iuventus tua. Leicht verkürzt. Versio B, 18; Versio Y, 107. (59v–60r) ›De natura unicornis‹. Unicornus et rinoceros hanc habet naturam. Pusillum animal est simile edo … — … discite a me quia mitis sum et humilis corde. Versio B, 31; Versio Y, 108. (60r) Contra gratiam domini est in primis fac crucem … — … in felices dicunt ve ve ve quante sunt tenebre. Am Ende AH 49 Nr. 783.

60r–62r Albuinus: De antichristo. ›De Antichristo quomodo nasciturus est‹. O vos omnes quicumque scire vultis quomodo Antichristus nasci debeat … Christus venit humilis ille superbus venturus est … — … sed in dispositione dei manet qui ea hora seculum iudicabit qua ante secula iudicandum esse prefixit. Am Anfang verkürzt. Druck: CC CM 45, 68–74. Literatur: CALMA 1, 144 Nr. 1.

62v–63v Compilatio. (62v) Petrus Comestor: Historia scholastica. Liber in evangelia, cap. 140, 141. ›Ultimo posuit Ihesus signa adventus sui‹. Ultimo posuit Ihesus signa adventus sui dicens: Erit tunc tribulatio magna qualis non fuit ab initio mundi [Mt 24,21] … — … ut videant in quem pupugerunt et in valle Iosaphat iudicabitur omnis homo angelis congregantibus eos. Druck: PL 198, 1610f. (62v–63v) Petrus Lombardus: Sententiae. (62v–63r) Lib. 4, dist. 47. Solet etiam queri: Qualiter iudicii sententia … — … nisi divina revelatione quis didicerit. (63r) Cum autem in evangelio legatur quod dominus mittet angelos suos … — … et ministerio angelorum virtute dei cooperante mittentur mali in caminum ignis hoc est infernum. (63r–v) Lib. 4, dist. 48. Solet etiam queri in qua forma iudicabit Christus … — … erit enim terror malis et lumen iustis. (63v) Putant quidam dominum descensurum in vallem Iosaphat in iudicio … — … se in nubibus elevabuntur obviam Christo. Druck: PL 192, 953–957.

63v–65v Sermo ex opere 'Paratus'. (S70). ›Sermo de angelis utilis‹. Schneyer 4, 543 Nr. 239. Auch Johannes Contractus zugeschrieben (Schneyer 3, 442 Nr. 127).

65v–66v Sermo de sanctis Petro et Paulo. (S46). ›De Petro et Paulo sermo‹. Fecit deus [Gn 1,16]. Verba ista dupliciter sunt sol et luna allegorice gloriosi apostoli Petrus et Paulus … Bisher nicht nachgewiesen.

67r–84v Sermones de dedicatione templi. C11.
(67r–v) ›De dedicatione ecclesie et assumptione Marie‹. Schneyer 8, 712 Nr. 102.
(67v–69v) ›De eodem‹. Sanctum est verum lumen [CAO 4768]. Decens et conveniens esset ut de prima institutione consecrationis ecclesie et unde surrexerit vos loquerentur
(69v–70r) ›Sermo de dedicatione templi‹. Hodie domui huic salus [Lc 19,9]. In verbis istis tria proponuntur nobis que reddunt dedicationem templi
(70r–72r) ›De eodem‹. Schneyer 8, 214 Nr. 1.
(72r) ›De eodem sermo‹. Ecce tabernaculum dei [Apc 21,3]. Bona negotia solvunt audire cum bona diligentia verba proposita annunciant nobis
(72r–73r) Domum tuam [Ps 92,5]. In quibus verbis describitur nobis presentis fabrice sive uniuscuiusque devote anime dignitas
(73r–74r) ›Sermo de eodem‹. Precurrens ascendit in arborem [Lc 19,4]. Evangelium de Zacheo publicano hodie legitur qui multum affectabat dominum videre corporaliter
(74r–75v) ›Sermo de eodem‹. Vidit Jacob scalam [Gn 28,12]. Verba ista bene cantantur dedicationibus ecclesiarum quia que tunc in sompnis viderat in figura contingebant
(75v–76v) ›Sermo de eodem‹. Unam petii a domino [Ps 26,4]. Sicut vult Philosophus quitque eligit vir sapiens et bonus hoc eligendum est
(76v–78r) ›Sermo de eodem‹. Que est hec domus [III Rg 8,27]. In quibus verbis terra specialiter moventur videlicet que sit hec domus in edificatione que in officio que in misterio
(78r–79v) ›Sermo de eodem‹. Nota quod in sacra scriptura multiplex templum invenitur
(79v–82v) ›Sermo de eodem‹. Ingressus Ihesus perambulabat [Lc 19,1]. Istud evangelium quod hodie recitatur in ista ecclesia in qua dedicationis eius anniversaria solempnitas celebratur
(82v–83r) ›Sermo de eodem‹. Nota quod duplex est domus iusticie accepta scilicet dei in qua habitant boni et dyaboli in qua habitant mali
(83r–84v) ›Sermo de dedicatione templo‹. Vidi civitatem [Apc 21,2]. Philosophus IIIIo phisicorum sic dicit: Locus est maxime conservatus et existencie rei generalis cui concordat magister Albertus … – 85r–v leer.

II

Papier — 77 Bl. — 29,1 × 20,6 cm — Hamburg/Lüneburg — um 1440, 1458

Wasserzeichen: Ochsenkopf, mit Augen, darüber zweikonturige Stange mit Blume: Piccard-Online 69569, Piccard-Online 69563 (beide 1438), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Zwei Schlüssel, zweikonturiger Schaft, gekreuzt: Piccard-Online 120899 (1440), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Schlange, einkonturig, mit Beute: Piccard-Online 42987 (1439), Piccard-Online 42992 (1436). Ochsenkopf, mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 75715, Piccard-Online 75714 (beide 1458, letzte Lage). Lagen: 6 VI (72). IV–3 (77). Vereinzelt Reklamanten. Falzstreifen aus Pergament zur Verstärkung der Lagenmitte. Bleistiftfoliierung von zwei Händen 1–77. Schriftraum: 22,5–23 × 14–16 cm. 40–42 Zeilen. Zwei Spalten, links: 5,5–6 cm, rechts: 6,5–7 cm. Bastarda von zwei Händen. Hand 1: 1ra–72vb, Hand 2: 73ra–76ra. Rubriziert. Rote Lombarden zumeist über zwei Zeilen, ausgenommen Bl. 42v–48v.

Herkunft: Die Predigten kommen auch in Lüneburg, RB, Theol. 2° 100, 1ra–110vb (Lüneburg 2, 205) vor. Daher dürfte auch dieser Handschriftenteil im Raum Hamburg/Lüneburg entstanden sein. Die letzte Lage wurde später hinzugefügt.

1ra–72vb Hoefnaghel: Sermones de tempore et de sanctis. Ab Bl. 8vb ebenfalls in Lüneburg, RB, Theol. 2° 100, 1ra–110vb (Lüneburg 2, 205) überliefert. Der Schluss der Predigt stimmt überein mit dem in der genannten Hs., wo jedoch der Anfang fehlt. Beiden Hs. verglichen. Die Sammlung insgesamt wird dem Titelschild der Lüneburger Hs. zufolge einer nicht näher bekannten Person namens Hoefnaghel zugeschrieben. Im Katalog von 1488 wird ein Gumpustus (?) genannt.
(1ra–2rb) Der Anfang fehlt, der Text beginnt: … inde floridus etc. sic ayt: Dominum spiritualem animam se esse agnoscat.
(2rb–4rb) In inventione sanctae crucis. (S33). Erat homo ex phariseis [Io 3,1]. Philosophus in 2o de anima sic dicit: Nichil iustitia nisi fides
(4rb–5va) ›Sequitur de inventione sancte crucis‹. (S33). Sicud Moyses exaltavit serpentem [Io 3,14]. Philosophus in vegetabilibus et plantis sicud dicit: Ab ipsa radice arborum ranunculi honorem attrahunt
(5va–6vb) ›Sequitur historia de sanctis post pasche‹. Ego sum vitis vera [Io 15,1]. Philosophus in primo ethicorum sic dicit: Amicicia tunc maxime est
(6vb–8rb) ›Sequitur Iohannes evangeliste ante portam latinum‹. (S35). Dilectus meus candidus [Ct 5,10]. Sanctus Thomas in secunda secunde questione LXX sic dicit: Beatitudo est ultimus finis humane vitae
(8rb–8vb) ›Sequitur in rogationibus sermo bonus‹. (T34). Confitemini alterutrum [Iac 5,16]. Iacobi ultimo dicit enim Hugo secundo virtute orationis purgantur illuminantur et uniuntur deo ac quodammodo similes ei efficiantur … Ab hier auch in Lüneburg, RB, Theol. 2° 100.
(8vb–9va) ›Sequitur evangelium in rogationibus‹. (T34). Quis vestrum habebit amicum [Lc 11,5]. Orationes tria faciunt exaudibiles scilicet quando quis petit pie perseveranter
(9va–14ra) ›Sequitur in rogationibus‹. (T34). Multum enim valet deprecacio iusti assidua [Iac 5,16]. Iacobi ultimo. Sanctus Bernardus sic ait: Oracio est anime deo adherentis affectio et pia quedam allocucio … Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 33, 271rb–274ra.
(14ra–16ra) ›Sequitur de ascensione domini‹. (T36). Primum quidem sermonem [Act 1,1]. Beatus Augustinus XIX de civitate dei sic ayt: Illud est finis desiderii et boni nostri
(16ra–17vb) In ascensione domini. (T36). Novissime vero recumbentibus undecim [Mc 16,14] Marci ultimo. Secundo physicorum sic dicitur: Nullum agens ab intentione finis absolvitur
(17vb–19ra) In ascensione domini. (T36). Si quis diligit me [Io 14,23]. Beatus Augustinus sic dicit: Amor est donum in quo omnia dona donantur
(19ra–22ra) ›In festo penthecostes‹. (T38). Spiritus sanctus quem mittet pater [Io 14,26]. Beatus Augustinus sic ayt: Sicud omnis perfectio corporalis est a spiritu corporeo ita omnis perfectio spiritualis est … Auch in San Marino (California), Huntington Library, RB 68069, 5v–9v (Guide to Medieval and Renaissance Manuscripts in the Huntington Library, bearb. von C. W. Dutschke, San Marino 1989, Bd. 2, 748).
(22ra–24vb) ›Sequitur de trinitate‹. (T40). O altitudo divitiarum sapientie [Rm 11,33]. Beatus Augustinus sic ayt: Homo qui ante peccatum deum limpide videbat per peccatum a deo volavit
(24vb–26va) In festo sanctissimae trinitatis. (T40). Ego enim accepi [I Cor 11,23]. Beatus Augustinus sic ayt: Eukaristia est sacramentum caritatis tam divine quam nostre. Christus enim in hoc sacramento summa caritate
(26va–27va) Dominica prima post trinitatem. (T41). Caro mea vere est [Io 6,56]. Ergo beatus Augustinus sic ayt: Sacramentum eukaristie est cibus et refectio anime spiritualis
(27va–28vb) De sancto Johanne Baptista. (S44). Elizabeth implendum est [Lc 1,57]. Quidam sapiens sic ayt: Nichil est cuius ortum causa legitima non precessit
(28vb–29va) De sancto Johanne Baptista. (S44). Iohannes est nomen eius [Lc 1,63]. Iohannes gracia sive in quo est gracia interpretatur. Gracia autem secundum beatum Augustinum est perfectio nature
(29va–30va) De sanctis Petro et Paulo. (S46). Venit Ihesus [Mt 16,13]. Secundum quemdam sapientem: Medium debet participare naturam extremorum. Christus igitur mediator dei et hominum
(30va–31va) De sanctis Petro et Paulo. (S46). Tibi dabo [Mt 16,19]. Beatus Augustinus in libro de doctrina Christiana sic dicit: Ad ministeria hominem exequenda non semper deus angelum
(31va–32va) ›Marie Magdalene‹. (S49). Rogabat Ihesum [Lc 7,36]. Augustinus sic ayt: Oculis egris odiosa est lux que sanis est graciosa et delectabilis. Peccata sua misericorditer relaxando
(32va–33rb) De sancta Maria Magdalena. (S49). Stans retro [Lc 7,38]. Beatus Ambrosius dicit: Penitentia est mala preterita deflere et deflenda amplius non committere
(33rb–34rb) De sancto Jacobo. (S50). Accessit ad Ihesum [Mt 20,20]. Beatus Bernardus sic ayt: Bonum fundamentum est humilitas in quo omne edificium spirituale constructum crescit in domino
(34rb–35ra) De sancto Jacobo. (S50). Potestis bibere calicem [Mt 20,22]. Beatus David psalmo centesimo XV: Calicem salutaris [Ps 115,13]. Est autem triplex calix
(35ra–36rb) De sancto Petro ad vincula. (S52). Misit Herodes [Act 12,1]. Beatus Bernardus sic dicit: Quantumcumque in me sevit persecutionis tribulatio non presentato me derelictum a deo
(36rb–37va) De sancto Petro ad vincula. (S52). Erat Petrus dormiens [Act 12,6]. Augustinus sic ayt: Due sancte kathene quibus peccator ligatur scilicet amor et timor
(37va–38rb) De sancto Laurentio. (S56). Nisi granum [Io 12,24]. Philosophus IIII ethicorum sic dicit: In moralibus magis docent facta quam verba
(38rb–39rb) De sancto Laurentio. (S56). Quis michi ministrat [Io 12,26]. Illud quod est tale per essenciam est causa aliorum per participationem sicud ignis qui per se est
(39rb–40ra) In assumptione beatae Mariae virginis. (S59). Intravit Ihesus [Lc 10,38]. Beda in omelia sua super istum passum sic ayt: Iste due domino dilecte sorores duas vitas spirituales
(40ra–41rb) In assumptione beatae Mariae virginis. (S59). Mulier quedam Martha [Lc 10,38]. Richardus super istud canticis III: Surgam et circuibo civitatem [Ct 3,2]. Sic ayt anima
(41rb–43rb) In assumptione beatae Mariae virginis. (S59). Maria autem optimam [Lc 10,42]. Dicto de vita activa consequenter dicendum est de vita contemplativa
(43rb–44rb) De sancto Bartholomaeo. (S61). [F]acta est contencio [Lc 22,24]. Philosophus in libro de vegetabilibus et plantis dicit sic: Quantor [!] arbor radicem suam in terram profundius fixerit
(44rb–45ra) De sancto Bartholomaeo. (S61). [V]os estis [Lc 22,28]. Beatus Gregorius sic dicit: Ad premia non pervenitur nisi per labores et magnitudo premii ad labores nos invitat
(45ra–46rb) In decollatione sancti Johannis Baptistae. (S64). [M]isit Herodes [Mc 6,17]. Beatus Augustinus XIX de civitate dei dicit sic: Illud est suavitatem desiderii
(46rb–47rb) In decollatione sancti Johannis Baptistae. (S64). [A]rguebat Herodem [Mc 6,20]. Quamvis enim in moralibus magis facta docebant quam verba secundum Phylosophum IIII ethycorum
(47rb–49ra) In nativitate beatae Mariae virginis. (S65). [L]iber generationis [Mt 1,1]. Quamvis ars in quantum potest imitatur naturam ut dicitur secundo phisicorum: In spiritualibus tamen artem naturam imitari
(49ra–51rb) ›Sequitur sermo de beata virgine‹. (S65). Liber generationis [Mt 1,1]. Commentator Aberrois super secundum celi et mundi sic dicit: Quantum agens dat de forma tantum dat de disposicionibus consequentibus formam
(51rb–53ra) In exaltatione sanctae crucis. (S66). Sicud fulgur [Mt 24,27]. In libro de fortuna bona sic dicitur: Deum iustum iudicem dignificatus [!] ipse enim unicuique reddit
(53ra–53vb) In exaltatione sanctae crucis. (S66). Tunc videbunt filium [Mt 24,30]. Hugo de Sancto Victore sic dicit: In omni negotio bene ordinato sunt quatuor scilicet tempus persona locus auctoritas
(53vb–55rb) De sancto Matthaeo. (S67). Cum transiret [Mt 9,9]. Augustinus in libro de natura et gratia dicit: Non potest homo bene et ordinate vivere nisi lumen gratie divinitus adiuvetur
(55rb–56va) De sancto Matthaeo. (S67). Non veni vocare [Mt 9,13]. Beatus Augustinus sic dicit: Magis est iustificare impium quam celum creare et subiungit causam celi enim et terra transibunt celorum
(56va–57va) De sancto Michaele. (S70). In illa hora [Mt 18,1]. Beatus Bernardus super cantica: Ad altiora intendentem oportet humiliter de se sentire ne dum supra se extollitur cadat a se per veram humilitatem
(57va–59rb) ›Michaelis‹. (S70). Angeli eorum [Mt 18,10]. Sicud dicit Damascenus: Angelus est substancia intellectualis circa deum semper mobilis libero arbitrio deo ministrans
(59rb–60ra) Non vos relinquam [Io 14,18]. Chrisostomos super Iohannem dicit: Eam que dolet animam a tristicia detinetur nichil ita ad pacienter tollerandum quietare
(60ra–60vb) Si quis diligit me [Io 14,23]. Hugo de Sancto Victore in libro de arra anime loquens dicit: Scio anima mea quia dilectio est vita tua et quidquid diligis ipsa in dilectione in eius similitudinem transformaris
(60vb–63va) De omnibus sanctis. (S79). Videns Ihesus [Mt 5,1]. Sanctus Thomas in secunda secunde questione secunda: Beatitudo est summum perfectum et per se sufficiens hominis bonum
(63va–65va) ›Sequitur omnibus sanctis‹. (S79). Beati mundo [Mt 5,8]. Philosophus in libro ethicorum et Boecius in libro de consolatione phylosophie concludunt concorditer dicens: Bonum est quod desideratur ab hominibus. Nemo enim ut dicit Dyonisius
(65va–67ra) De sancto Martino. (S81). Sint lumbi vestri [Lc 12,35]. Beatus Gregorius dicit: In vanum bonum agitur si ante vite terminum deseratur
(67ra–vb) De sancto Martino. (S81). Lucerne ardentes [Lc 12,35]. Beatus Hilarius sic dicit in opere virtuoso: Id ipsum efficere videtur caritas quod in animali ipsum cor operari consuluerit
(67vb–69rb) ›Sequitur de sancta Katharina et sancta Cecilia‹. (S83/85). Simile est regnum [Mt 13,44]. Beatus Augustinus sic dicit: Quod non est ordinatum non est unitum quem concordat quidam grammaticus dicens
(69rb–70va) ›Sequitur sermo‹. (S85). Simile est regnum [Mt 13,44]. Beatus Gregorius in omelia sua: Si consideremus que et quanta promittuntur nobis in celis vilescunt animo omnia
(70va–71rb) De sancta Catharina. (S85). Simile est regnum [Mt 13,44]. Expositum ut supra ad laudem tamen virginum potest non incongrue exponi ista parabola sic: Thesaurus absconditus in agro est virginitas in carne
(71rb–72va) De sancta Catharina. (S85). Inventa una preciosa [Mt 13,46]. Beatus Ambrosius dicit: Supergreditur conditionem humane nature castitas virginalis per quam homines angelis assimilantur
(72va–vb) ›Sequitur de sancto Andrea‹. (S1). Ambulans Ihesus iuxta [Mt 4,18]. Sanctus Thomas in secunda secunde c. XIII dicit: Ita deus infundit donum gratie iustificantis … Der Text bricht am Ende der Seite ab. Diese Predigt nach Lüneburg 2, 205, ebenfalls in Hamburg, SUB, Petri 49, 40r, (Hamburg 4, 103) und Lüneburg, RB, Theol. 2° 105, 181ra (Lüneburg 2, 216) überliefert.

73ra–76ra Jacobus de Voragine: Legenda aurea. (73ra–rb) Prologus. Universum tempus presentis vite in quatuor tempora distinguuntur scilicet in tempus deviationis … — … ab octava pentecosten usque ad adventum domini quarum prima est sancti Urbani. (73rb–75vb) De adventu domini. ›De adventu domini primum capitulum huius libri‹. Adventum domini per quatuor septimanas agitur ad significandum … — … sed omnia in momento in ictu oculi peraguntur. (75vb–76ra) De nativitate domini. Nativitas domini nostri Ihesu Christi secundum carnem … — … sed ipse per se volens illum cura pervigili custodire. Druck: Maggioni LA cap. 1, 11–23; cap. 6, 63 Satz 1–65; Satz 18. – 76rb–77v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Bernardi opera Sancti Bernardi opera, hrsg. von J. Leclercq und H.-M. Rochais, Bd. 1–9, Rom 1957–1998
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Peltier S. R. E. Cardinalis S. Bonaventurae ex ordine minorum episcopi Albanensis eximii ecclesiae doctoris opera omnia … cura et studio A. C. Peltier, Bd. 1–15, Paris 1864–1871
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 1–, Wien 1866–
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Goy Hugo von St. Viktor R. Goy, Die Überlieferung der Werke Hugos von St. Viktor. Ein Beitrag zur Kommunikationsgeschichte des Mittelalters, Stuttgart 1976 (Monographien zur Geschichte des Mittelalters 14)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hamburg 4 Die Handschriften der S. Petri-Kirche Hamburg, beschrieben von T. Brandis. Die Handschriften der S. Jacobi-Kirche Hamburg, beschrieben von H. Maehler, Hamburg 1967 (Kataloge der Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg 4)
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Lüneburg 2 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 2: Die theologischen Handschriften: Folioreihe, bearbeitet von I. Fischer, Wiesbaden 1972
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Merzdorf J. F. L. Th. Merzdorf, Bibliothekarische Unterhaltungen. Neue Sammlung, Oldenburg 1850
Michaud-Quantin P. Michaud-Quantin, Sommes de casuistique et manuels de confession au Moyen Âge (XIIe–XVIe siècles), Louvain, Lille, Montréal 1962 (Analecta mediaevalia Namurcensia 13)
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
PG Patrologiae cursus completus. Series Graeca, Bd. 1–161, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1857–1866
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Potthast Wegweiser Bibliotheca historica medii aevi. Wegweiser durch die Geschichtswerke des europäischen Mittelalters bis 1500, 2 Bde., hrsg. von A. Potthast, Berlin 21896, ND Graz 1957
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Wolfenbüttel Helmst. 1 Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften, Teil 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst., beschrieben von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher, B. Lesser, Wiesbaden 2012
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)