de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 32
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Zusammengesetzte theologische Sammelhandschrift

Papier — 428 Bl. — 28,7 × 21 cm — Norddeutschland — um 1450 / 1489

Aus sechs Teilen zusammengesetzt, separat foliiert. I: 1r–174v, II: 1r–60v, III: 1r–62v, IV: 1r–108v, V: 1r–10v, VI: 1r–12v.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit braunem Rindleder überzogen. Streicheisenlinien. Einzel- und Plattenstempel der Werkstatt Kiel Rautenplatte (EBDB w007152): Rautengerank, gefüllt mit Blattwerk und Blüten: EBDB p003467. Rosette, mit einem Blattkranz, fünfblättrig: EBDB s036047. Lilie, Mittelblatt sternförmig: EBDB s036046. Der dazugehörige Stempel wurde bei einer archäologischen Grabung 2012 unter der Leitung von A. Tummuscheit auf dem ehemaligen Gelände des Stifts (Ostflügel) gefunden. Siehe dazu Schnabel, Ein mittelalterlicher Einbandprägestempel aus Bordesholm, in: Einband-Forschungen (im Druck). Auf dem VD geringe Reste von Signatur- und Titelschildern aus Papier. Am oberen Rand des HD drei Löcher von der entfernten Kettenöse. Drei Doppelbünde, Kapitalbünde einfach. Zwei Riemenschließen mit Stiftlagern. Schließenriemen teilweise erneuert. Restauriert. Leder am Rücken erneuert, abgetrenntes Stück liegt in Verpackung des Codex bei, ebenso Fadenreste der Bindung und ein Pergamentstreifen der Falzverstärkung (siehe unten). Vorn und hinten jeweils das Vorsatz ergänzt.

1. Schriftabklatsch des VS und HS auf den Innendeckeln, nur HS lesbar. 15. Jh. Textualis. Hufnagelnotation, fünf Linien, c-Linie rot. Rubriziert. Eine Initiale blau. Aus einem Antiphonale (wie der Falzstreifen). CAO 3667, CANTUS 201903. 2. Fragment: Entnommener Falzstreifen. Pergament. 2–3,7 × 28 cm. 15. Jh. Textualis. Schriftraumbreite: 21,5 cm. Das Blatt wurde mit der Leserichtung zerschnitten. Hufnagelnotation, fünf Linien, c-Linie rot. Aus demselben Antiphonale, aus welchen auch der HS und VS stammten. Recto: Antiphon zur Visitatio Mariae, CANTUS 203335. Verso: CAO 4509. Fragmente aus dieser makulierten Handschrift ebenfalls in Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek, C 11L, Cod. ms. Bord. 4, 5a, 42, VD, sowie Typ. Bord. 58, 290 und 291.

Herkunft: Mit Ausnahme von Teil V entstand die Hs. um die Mitte des 15. Jahrhunderts, wurde wohl aber erst einige Zeit später in dieser Form zusammengebunden. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) nicht erwähnt. Im Inventar von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) ist der Codex benannt mit Sermones diversi. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) betitelt mit Sermones diversi de tempore item de passione b. Mariae virg. Compendium Thomae de humanitate Christi. Liber qui dicitur consolatio theologiae. Malogranatum. Legenda Gregorii papae etc.

Steffenhagen Nr. CCXXIV. — Ratjen, 57. — Krämer, 98. — Kristeller 3, 586. — Schnabel, 281f., 313, 320, 623.

I

Papier — 175 Bl. — Norddeutschland — um 1446

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange mit Stern: WZIS DE4860-Ms1484_4, WZIS DE4860-Ms1484_8 (beide 1446). Lagen: VII (14). VI (25)! III–1 (30). VI (42) IV (50). VI (62). VI–1 (73). III–2 (77). VI (89). VI–3 (98). 2 VI (122). V–5 (127). 2 VI (151). VIII–5 (162). VI (174). Reklamanten vereinzelt. Bis Bl. 127r mit zeitgenössischer Tintenfoliierung. Ab Bl. 128r und 163r jeweils neu beginnende Bleistiftfoliierung, ersetzt von durchgängiger Bleistiftfoliierung. Zählfehler: Bl. 20 doppelt vorhanden. Bei den Bl. 160 und 161 ist jeweils die rechte untere Ecke schräg abgerissen, bei 161 jedoch mit wesentlich größeren Kantenmaßen von 15,5 × 5,5 cm. Schriftraum: 20–20,5 × 13–14 cm. 38–40 Zeilen. Zwei Spalten, 5,5–6 cm breit. Bastarda von einer Hand. Lombarden zumeist fehlend. 51r–62r, und 70v–76r rubriziert und mit roten Lombarden.

2r–28vb Sermones dominicales et quadragesimales ex scriptoribus de rerum natura deprompti.
(2ra–2va) ›Ave Maria. Dominica prima adventus‹. (T1). [C]um appropinquasset [Mt 21,1]. De allegoria vide in medio quadragesime. Galienus in anthidotario suo: Cum sanguis humanus favo mellis
(2va–3ra) ›Dominica secunda‹. (T2). [E]runt signa in sole [Lc 21,25]. Fontinus in descriptionibus universi: Tempore pluvie non statim arbor guttas suas stillat sed primo humorem imbibit
(3ra–va) ›Dominica tercia‹. (T3). [C]um audisset Iohannes in vinculis [Mt 11,2]. Secundum Plinium in speculo: Cum ferrum ignitum vel lapis grandis aque inmergitur
(3va–4ra) ›Dominica quarta‹. (T4). [M]iserunt Iudei ab Iherosolonis [!] [Io 1,19]. Fontinus in descriptionibus universis: Lapis proiectus a machina proprie ut der bliden [!] antequam ad terram pervenerit
(4ra–va) ›Dominica infra octavas nativitatis‹. (T7). [E]rant Ioseph et mater mirantes [Lc 2,33]. Richardus de Sancto Victore: Triplici morbo laborabat genus humanum scilicet in principio in medio et in fine
(4va–5ra) ›Dominica prima post octavas epiphanie‹. (T11). [C]um factus esset [Lc 2,42]. Sanctus ille mellifluus doctor egregius Bernardus in quodam sermone qui incipit: Dilexit nos deus
(5ra–va) ›Dominica secunda‹. (T12). [N]uptie facte sunt [Io 2,1]. Refert venerabilis ille Vorago quod sanctus Augustinus tantum docuit que a beato Ambrosio didicit
(5va–6ra) ›Dominica tercia‹. (T13). [C]um descendisset Ihesus [Mt 8,1]. Secundum canonicam Iacobi fratris domini primo capitulo IIo: Omne quod est in mundo [I Io 2,16]. Aut est concupiscentia carnis
(6ra–va) ›Dominica quarta‹. (T14). [A]scendente Ihesu [Mt 8,23]. Theophilus in breviloquio diversarum artium: Si pix vel plumbum speculo non restaret
(6va–vb) ›Dominica quinta‹. (T15). [C]onfiteor tibi [Mt 11,25]. Bernardus in quodam sermone: Homo vide ubi fueris et erubesce ubi es
(6vb–7rb) ›Dominica in LXXa‹. (T16). [S]imile est regnum celorum [Mt 20,1]. Secundum Salomonem: Tres species hominum odivit anima mea
(7va–vb) ›Dominica in LXa‹. (T17). Cum turba plurima [Lc 8,4]. Karissimi LXa cuius hodie inicium celebramus et terminatur feria quarta post pasce qua canta: Venite benedicti
(7vb–8rb) ›Dominica in L quinquagesima‹. (T18). Assumpsit Ihesus [Lc 18,31]. Quinquagesima dicitur cuius hodie inicium celebratur et terminatur in die sancto pasce quod tempus significat tempus remissionis
(8rb–vb) ›Dominica in quadragesima‹. (T19). Ductus est Ihesus in desertum [Mt 4,1]. Lectionaliter et originaliter in figura Deuteronomio IIII Iohannicius ysagoge de organisatione humani corporis loquitur
(8vb–9rb) ›Dominica secunda‹. (T20). [E]gressus Ihesus [Mt 15,21]. Hilarius in libro de crisi: Crisis id est iudex sic inquit: Diuturnam vitam habent illi homines qui per sedulos morbos purgantur
(9rb–vb) ›Dominica tertia‹. (T21). [E]rat Ihesus eiciens demonium [Lc 11,14]. Ypocras in medicinis: Ex dulcibus cibis et potibus corporibus morbus generatur
(9vb–10va) ›Dominica quarta‹. (T22). [C]um sublevasset oculos [Io 6,5]. Commentator de impressionibus aeris: Terre motus et tempestas maris ex duabus generatur causis
(10va–11ra) ›Dominica in passione‹. (T23). [Q]uis ex vobis [Io 8,46]. Galienus libro sexto medicinalium: Tempore ieiunii cicius quilibet concipitur partus
(11ra–vb) ›In die sancto pasche‹. (T28). [M]aria Magdalena [Mc 16,1]. Plinius in libro suorum naturalium dicit: Quia leo apertis oculis dormit catulos suos post triduum suscitat
(11vb–12rb) ›Feria secunda‹. (T28/2). [D]uo ex discipulis [Lc 24,13]. Labanus [!] in de rebus naturalibus narrat quod grifo est corpore magnus sic quod armatos viros potest preliando superare
(12rb–13ra) ›Feria tercia pasche‹. (T28/3). [S]tetit Ihesus in medio [Lc 24,36]. Legitur in de proprietatibus rerum secundum magistrum Bartholomeum fratrem minorum doctorem Anglie quod falco peregrina est avis nobilis
(13ra–vb) ›In octava pasche‹. (T29). Cum esset sero die [Io 20,19]. Legitur in de proprietatibus rerum quod pavo est avis pulcherrima munditie amica caudam
(13vb–14rb) ›Dominica secunda‹. (T30). [E]go sum pastor [Io 10,11]. Ad secundum videmus quod quatuor appetunt in hoc mundo scilicet elegantiam proprie weydelicheyt sapienciam agilitatem et fortitudinem
(14rb–vb) ›Dominica tertia‹. (T31). [M]odicum et iam non videbitis me [Io 16,16]. Legitur in de rebus naturalibus secundum Ysidorum episcopum Francie de quodam fonte in Idumea
(15ra–va) ›Dominica quarta‹. (T32). Vado ad eum [Io 16,5]. Legitur in proprietatibus rerum quod Onix vel Onychinus est lapis pretiosus et parvus qui si ponitur ad ignem odorem suavissimum reddit
(15va–16rb) ›Dominica quinta‹. (T33). [A]men dico vobis [Io 16,20]. Legitur in de proprietatibus rerum quod quando homo veneno interemptus est quod tunc cor eius igni comburi non potest
(16r–vb) ›Dominica infra octavas ascensionis‹. (T37). [C]um venerit paracletus [Io 15,26]. Legitur in de proprietatibus rerum quod panthera lapis est aut bestia sic vocata que multi coloris est
(16vb–17rb) ›In die sancto penthecostes‹. (T39). [S]i quis diligit me [Io 14,23]. Aspicurus ut refertur in lapidario et Evax in de sigillis lapidum est lapis pretiosus rutilans
(17rb–vb) ›In octava pentecostes‹. (T40). [E]rat homo ex Phariseis [Io 3,1]. Tres sunt cellule capitis secundum philosophum scilicet memoria que acciput appellatur
(17v–18ra) ›Dominica prima post octavas penthecostes‹. (T41). [H]omo quidam erat dives [Lc 16,19]. Legitur in proprietatibus rerum de quodam pisce qui dicitur potatus qui est in mari
(18ra–va) ›Dominica secunda‹. (T42). [H]omo quidam fecit cenam [Lc 14,16]. Legitur in proprietatibus rerum quod elephas est animal cuius multis modis describitur natura
(18vb–19ra) ›Dominica tercia‹. (T43). [E]rat appropinquante ad Ihesum [Lc 15,1]. Legitur in de proprietatibus rerum quod panthera est animal pulchrum varii coloris
(19ra–va) ›Dominica quarta‹. (T44). [E]stote misericordes sicut et pater vester [Lc 6,36]. Legitur in de proprietatibus rerum quod formica inter cetera animalia invenit limites suas odore
(19va–20rb) ›Dominica quinta‹. (T45). [C]um turbe inruerent [Lc 5,1]. Legitur in de proprietatibus rerum quod parandus proprie enim elend est animal habitans in Ethiopia
(20rb–vb) ›Dominica sexta‹. (T46). [N]isi habundaverit iusticia [Mt 5,20]. Legitur in de proprietatibus rerum cum cervus vult se renovare vadit et provocat serpentem ut se mordeat in ore
(20vb–20arb) ›Dominica septima‹. (T47). [C]um turba multa esset [Mc 8,1]. Legitur in de proprietatibus rerum quod manticora est animal habitans in India
(20ava–21rb) ›Dominica octava‹. (T48). [A]ttendite a falsis prophetis [Mt 7,15]. Legitur in de proprietatibus rerum quod cocodrilus proprie lintworm est bestia cuius una pars in animal scilicet caput sed alia pars serpens est habitatque iuxta fluvium Nilum
(21rb–vb) ›Iste similitudines sequentes possunt applicari ubi melius visum fuerit‹. (T50). [L]egitur libro rerum scilicet secundum Bartholomeum in de animalibus quod ursus est animal crudele
(22ra–rb) ›Similitudo‹. (T51). [L]egitur in naturalibus ubi supra et in de proprietatibus rerum quod moncenus [!] est animal habens corpus equi magni pedes elephantis
(22rb–vb) ›Similitudo‹. (T52). [L]egitur in libro rerum naturalium Bartholomei ubi supra quod cignus est avis omnimodo alba et magnos pedes et nigros collum
(22vb–23rv) ›Similitudo‹. (T53). [L]egitur in de animalibus quod vultur est avis magna secundum Bartholomeum et respicit montes et colles et valles
(23rb–va) ›Similitudo‹. (T54). [L]egitur in de proprietatibus rerum quod corvus est avis immunda
(23vb) ›Similitudo‹. (T55). Legitur in libro rerum quod caladrius est avis nobilis et alba
(24ra–rb) ›Similitudo‹. (T56). Legitur in libro rerum naturalium quod rosebila est animal habitans iuxta aquas egerit stercus odoriferorum
(24rb–vb) ›Similitudo‹. (T57). Legitur in libro rerum quod vippera est serpens immundus
(25ra–rb) ›Similitudo‹. (T58). Legitur in libro naturalium quod aper silvestris est animal forte et nullum mansuetum
(25ra–vb) ›Similitudo‹. (T59). Legitur rursum in naturalibus quod lusani est animal sevissimum
(25vb–26rb) ›Similitudo‹. (T60). Isidorus libro secundo suorum naturalium dicit quod sayra est bestia quedam naturaliter serpentibus in unica
(26rb–vb) ›Similitudo‹. (T61). Legitur in libro rerum quod bufo inveniens ova aspidis
(26vb–27rb) ›Similitudo‹. (T62). Legitur in libro naturalium quod naretus est serpens in partibus Germanie ad grossitudinem humani corporis
(27rb–vb) ›Similitudo‹. (T63). Legitur in libro naturalium secundum Ysidorum libro 12 capitulo 4 quod aspis est serpens perniciosus cui est sensus ebes
(27vb–28ra) ›Similitudo‹. (T64). Legitur in de animalibus quod tortuca est animal pedes habens
(28ra–vb) ›Similitudo‹. (T65). Legitur in libro naturalium quod talpa est animal habitans in terra … ›Et sic est finis.‹ Auch in Cod. ms. Bord. 88, 1ra–25ra. Mit Ausnahmen und Abweichungen kommen die Predigten ebenfalls vor in Eichstätt, UB, Cod. st 483, 86ra–121rb (Eichstätt 3, 62f., Hs. erwähnt), Würzburg, UB, M. ch. f. 137, 234r–294v (Würzburg 2,1, 134), Naumburg, DB, Nr. 11, 103ra–131va (siehe ManuMed obj31602180) und München, BSB, Clm 3556, 218ra–253vb (München BSB 3,3,1, 221f.) sowie Clm 14669, 1ra–28ra (Schneyer Wegweiser, 95, mit Zuweisung an Jordanus von Quedlinburg). Literatur: Schneyer Wegweiser, 95, 238 (Hs. erwähnt). Zumkeller Nr. 652. L. Thorndike, The properties of things of nature adapted to sermons, in: Medievalia et Humanistica 12 (1958), 78–83. B. van den Abeele, Bestiaires encyclopédiques moralisés. Quelques succédanés de Thomas de Cantimpré et de Barthélemy l'Anglais, in: Reinardus 7 (1994), 209–228.

29ra–30rb Augustinus Holzapfler: Sermo. ›In sancto die pasche‹. (T28). [H]ec est dies quam fecit dominus [Ps 117,24]. Scribuntur hec verba Ps. CXVII. Sicut amara fuit credentibus in Christum Ihesum passio ita iocunda debet esse resurrectio eius … — … qui fuerint evocandi de premissis. Am Ende der Spalte bricht der Text ab. Schneyer/Hödl: Augustinus Holzapfler Nr. 185. – 30v leer.

31ra–76vb Sermones de epistolis et evangeliis dominicales.
(31ra–32vb) ›Ave Maria etc. Dominica prima adventus super epistolas‹. (T1). [H]oc scientes tempus [Rm 13,11]. Surge qui dormis et exsurge a mortuis [Eph 5,14]. Homines torpentes et stulti dormientibus et quasi mortuis comparanturSchneyer Wegweiser, 302 (Hs. mit Verweis auf die Predigten des Jordanus von Quedlinburg erwähnt).
(32vb–33va) ›Sermo secundus‹. (T2). [P]ax dei [Phil 4,7]. Predicator gencium vas electionis de nobis gentilibus sollicitam curam gerens
(33va–34rb) ›Dominica secunda‹. (T2). [D]ominus prope est [Phil 4,5]. Vulgariter dici solet: Curialis et honestus homo qui se et ad alios honesta et curialia non omittit
(34rb–35rb) ›Dominica tercia‹. (T3). [S]ic nos existimet [I Cor 4,1]. Beatus apostolus de suo officio sollicitus pro populo dei aliquem deum exoravit
(35rb–36rb) ›Dominica quarta epistola‹. (T4). [P]arate viam domini [Is 40,3]. In adventu cuiuslibet magni domini solliciti sive eius servuli ut mundent mundanda et preparent preparanda
(36rb–37va) ›In vigilia nativitatis‹. (T5). [S]antificamini cras enim [Ios 3,5]. Solet dominus benigne suorum amicorum iustum desiderium adimplere
(37va–38va) Petrus de Palude: Thesaurus novus. ›Dominica infra octavas nativitatis‹. (T7). [S]i filius et heres per deum [Gal 4,7]. Consuetudo est approbata quod filii legitimi patris habeant hereditatem … Am Anfang leicht abweichend von Schneyer 5, 540 Nr. 210.
(38va–39vb) ›Dominica infra octavas super ewangelium‹. (T7). [P]uer Ihesus crescebat [Lc 2,40]. Augustinus de civitate dei V capitulo tercio bonum malo comparatum clarius elucescit
(39vb–41ra) [E]cce ego nova facio [Is 43,19]. Adam vetus homo dicitur in scriptura quia ex peccato suo totam posteritatem suam deduxit
(41ra–42ra) ›Sequitur feria quarta infra octavas epiphanie‹. (T11/4). Vidit Iohannes Ihesum [Io 1,4]. Leo papa: Venit filius dei solvere opera diaboli unde iam redit in innocenciam iniquitas in novitatem vetustas
(42ra–43rb) ›Dominica prima post octavas epiphanie‹. (T12). [D]olentes querebamus te [Lc 2,48]. Res alicuius valoris quando amittitur cum diligentia queritur donec inveniatur
(43rb–44ra) ›Dominica secunda‹. (T12). [Q]uodcumque vobis [Io 2,5]. Deus minarum sollicitus de ove perdita ut eam recuperaret scilicet naturam humanam ab inicio mundi non cessavit
(44ra–45ra) ›Dominica secunda super epistolam‹. (T13). [S]pe gaudentes in tribulatione [Rm 12,12]. Solent precones principum et magnatorum ante ingressum belli bellatores confortare
(45ra–46ra) ›Dominica tercia‹. (T13). [D]omine si vis potes [Mt 8,2]. Cupiens ab aliquo quippiam muneris impetrare debet ipsius captare benivolentiam
(46ra–47ra) ›Dominica tercia super epistolam‹. (T13). [N]oli vinci a malo [Rm 12,21]. Vulgariter dici solet: Nemo melior altero vel cuius vita fama et opera fuerint meliora
(47ra–vb) ›Dominica quarta ewangelium‹. (T14). [D]omine salva nos [Mt 8,25]. Vigente necessitate vel periculo cunctus fidelis benivolus comprobatur
(47vb–48vb) ›Dominica quarta super epistolam‹. (T14). [N]emini quicquam debeatis [Rm 13,8]. In principio dici solet: Non est multum ditatus qui magnis esse nescitur obligatus
(48vb–49rb) ›Dominica quinta super epistola‹. (T15). [I]nduite vos [Col 3,12]. Quia ut ait Cycero philosophus in laude Cesaris: Nulla de virtutibus tuis nec admirabilior … – Sp. 49va leer.
(49vb–50ra) ›Sermo iste debent stare in adventis [!]‹. (T1). Ecce assum [Is 52,6]. In adventu benigni et benefici hospitis tanto familia tripudiat et gaudet … Der Text bricht ab: … quia solus Ioseph ei ministravit. – Sp. 50rb und 50v leer.
(51ra–52ra) ›Dominica quinta super evangelium‹. (T15). Domine nonne bonum semen [Mt 13,27]. Sicut dicit beatus Augustinus libro de vera religione: Convenientia exeunte pulcra sunt omnia ipsa enim convenientia equalitatem unitatemque appetit
(52ra–vb) ›Septuagesima‹. (T16). Voca operarios [Mt 20,8]. In sollempnitate dici hodierna: Recolit ecclesia primi hominis preclaram creationem
(52vb–54va) ›Sermo secundus in septuagesima‹. (T16). [Q]uid hic statis tota [Mt 20,6]. Crysostomus super Matheum omelia XXI: Omnis homo quamdiu ambulat in peccatis diabulo stat Christo autem iacet
(54va–55vb) ›In sexagesima‹. (T17). [P]enitet me fecisse hominem [Gn 6,7]. Precedente dominica recoluit ecclesia de mundi creatione et Ade prevaricatione et quomodo Adam propter peccatum eiectus est
(55vb–56ra) ›Sermo secundus in sexagesima‹. (T17). [E]xiit qui seminat [Mt 13,3]. Sapiens operarius intendens aliquid perficere primo ad operandum viriliter disponit deum
(56rb–57rb) ›Dominica in quinquagesima‹. (T18). Quid vis ut faciam [Lc 18,41]. Crisostomus: Petentis negligentia reprehenditur ubi dantis misericordia non dubitatur
(57rb–58ra) ›Sermo secundus‹. (T18). [I]hesu fili David [Lc 18,38]. Augustinus super Iohannem omelia XXII dicit quod conversi ad deum illuminantur conversi ad peccatum amittimus illuminationem
(58ra–59rb) ›In die cinerum primus‹. (T18/4). [Q]ui abscondit scelera [Prv 28,13]. Vulgariter dicitur: Sub nive quod tegitur dum nix perit omne videturWalther II 30544.
(59rb–60va) ›Sermo secundus‹. (T18/4). [S]cindite corda [Ioel 2,13]. Augustinus super genesim ad litteram libro XI capitulo VI: Qui dei beneficia in se recognoscit et in aliis non de se distendat
(60va–61va) ›Dominica in quadragesima‹. (T19). [D]uctus est Ihesus [Mt 4,1]. Sicut dicit beatus Gregorius in omelia: Convenienter credat a spiritu sancto Ihesum ductum esse in desertum
(61va–63ra) ›In quadragesima super epistolam‹. (T19). [H]ortamur vos [2 Cor 6,1]. Sicut patet ex scriptura sacra ad dei cultum et obsequium
(63ra–va) ›Sermo secundus‹. (T19). In omnibus exhibeamus [2 Cor 6,4]. Augustinus de vita Christiana: Convenit servos dei esse mansuetos prudentes pios immaculatos
(63va–64rb) ›Sabbato quattuor temporum sermo‹. (T19/sabb). Levantes oculos [Mt 17,8]. Vulgariter dicitur: Ubi dolor ibi manus ubi amor ibi oculus … Vgl. Walther II 32040.
(64rb–65vb) ›Sermo secundus‹. (T19/sabb). [S]ic ambulatis ut habundetis magis [I Th 4,1]. Vulgariter dici solet et est de pretio satis dona: Dominus det nobis
(65vb–67va) ›Dominica tercia quadragesime‹. (T21). [C]um eiecisset Ihesus [Lc 11,14]. Sicut dixit beatus Dionisius: Optimi est optima adducere ergo a contrario pessimi est
(67va–68r) (T21). [I]mitatores dei estote [Eph 5,1]. Chrisostomus super Matheum omilia XI super illud ut sitis filii patris vestri [Mt 5,45]. In hec cognoscimur quod sumus filii dei
(68r–69rb) ›Dominica letare‹. (T22). [S]equebatur eum multitudo magna [Io 6,2]. Duo hominem auctenticum faciunt in hoc mundo scilicet potencia et sapientia
(69rb–70rb) ›Dominica letare super epistolam‹. (T22). [I]taque non sumus ancille filii [Gal 4,31]. Hugo libro de sacramentis: Magna libertas condicionis quod in tantum arbitrio suo dimissa est
(70va–71va) ›Dominica in passione‹. (T23). Si veritatem dico [Io 8,46]. Sicut dicit Philosophus cuilibet experto in sua facultate credendum est. Exemplum de iuristis phisicis aurifabris
(71va–73ra) ›Dominica in passione super epistolam‹. (T23). Christus passus est [I Pt 2,21]. Bernardus in epistola: Dico vobis sermo vivus et efficax exemplum est operis . Quia igitur Christus Ihesus cepit facere et docere
(73ra–74ra) ›In die palmarum‹. (T24). Benedictus qui venit [Mt 21,9]. Prolixitas hodierni evangelii varia officia et magna misteria insumat evidenter namque hodie Ihesus honorifice
(74rb–76vb) ›Sequitur sermo de passione domini nostri Ihesu‹. (T26). Attendite et videte [Lam 1,12]. Apostolus ad Ro. VIII: Spiritus sanctus testimonium reddit [Rm 8,16]. Sed non condictionem quod sequitur: O Christi … – 76v–78v leer.

78ra–83va Sermones diversi.
(78ra–80rb) Bertrandus de Turre. ›Ave Maria. In die natalis domini‹. (T6). [E]go hodie genui [Ps 2,7]. Quamvis secundum glosam illud verbum psalmiste exponatur divinitus de Christi generatione eterna … — … tertius inter hominem et hominem. Homo namque per … Der Text bricht am Ende der Seite ab. Schneyer 1, 509 Nr. 39. – 80v leer.
(81ra–83va) ›[In festo] corporis Christi‹. (T41/5). Probet autem se ipsum [I Cor 11,28]. Ex quo secundum quatuor evangelistas hodie Ihesus tria habuit in se. Primum magnum gaudium … Auch in Cod. ms. Bord. 58H, 18rb–20ra. – Sp. 83vb leer.

84r–159vb Sermones de beata Maria virgine.
(84ra–86vb) ›Sermones de beata virgine‹. (S59). [S]urge domine in requiem [Ps 131,8]. David precognoscens in spiritu Marie assumptionem in corpore et anima
(86vb–91ra) In annuntiatione beatae Mariae virginis. (S28). [A]ve gratia plena [Lc 1,28]. In hac evangelica salutatione angelus primo captat benevolationem explicando eos
(91ra–94va) In assumptione beatae Mariae virginis. (S59). [Q]ue est ista [Ct 6,9]. Sacram assumptionem virginis ipsi etiam angelici spiritus ammirentur … Auch in Kassel, UBLMB, fol. Ms. theol. 47, 163rb (Kassel 1,1, 59).
(94va–98rb) ›Sermo in nativitate beate virginis Marie‹. (S65). Sapientia edificavit [Prv 9,1]. Cupiens dei filius per susceptionem humane carnis habitare nobiscum nullam domum specialem … In zahlreichen Hss. nachgewiesen. – 98v leer.
(99ra–121ra) Jordanus de Quedlinburgo. ›Sequentes sermones omnes de beata virgine‹. (T3/4). [M]issus est angelus [Lc 1,26]. Quia nec lex nec ius nec mos habet ut quis sponsam accipiat … (104vb–110va) Subsermo 1. [E]t ingressus angelus [Lc 1,28]. Descripta dei patris nova legatione nunc describitur eiusdam legacionis prompta executio … (110va–111va) Subsermo 2. [Q]ue cum audisset [Lc 1,29]. Hic vide Gregorius in XVIII moralium capitulo XXVIII super illud Iob non adequabitur ei thopasius … Hec est tercia pars huius evangelii … (111va–114rb) Subsermo 3. [E]t ait ei angelus [Lc 1,30] usque regni eius non erit finis [Lc 1,33]. Premisso salutationis ingressu sequitur narrationis tractatus vel processus … (114rb–117vb) Subsermo 4. [D]ixit autem Maria ad angelum [Lc 1,34] usque quia non erit inpossibile [Lc 1,37]. Posita angeli narratione sequitur prudentissime virginis percuntacio et dividitur in duo … (117vb–121ra) Subsermo 5. [D]ixit autem Maria [Lc 1,38]. Premissa legatione divine maiestatis et subsecuta execucione angelice dignitatis poniturLiteratur: Schneyer 3, 804 Nr. 11. Zumkeller Nr. 648. Siehe auch die Beschreibungen von Cod. ms. Bord. 66 und 67.
(121ra–124ra) (S28). [A]ve Maria gracia plena [Lc 1,28]. Loqui volentes de hac salutatione angelica ad honorem virginis salutate … Ebenfalls in Uppsala, UB, C 383, 84r–86v (Uppsala 4, 519) und Graz, UB, Ms. 1376, 73r–86v (Graz 2, 301).
(124ra–127rb) ›De conceptione beate virginis‹. (S5). Orietur stella [Nm 24,17]. Beatus Iheronimus in sermone de assumptione beate virginis dicit: Nulli dubium qui totum ad gloriam laudis eius pertinet … – 127v leer.
(128ra–129ra) In nativitate beatae Mariae virginis. (S65). [I]udeis nova lux visa [Est 8,16]. Sicut enim per Hester Iudeis novum gaudium oriri visum est quando eis graciam et vitam obtinuit
(129ra–131ra) In purificatione beatae Mariae virginis. (S21). [P]ostquam impleti sunt dies [Lc 2,22]. Quamvis purificatio gloriose virginis non fuerit oportuna ex debito neccessitatis … Mit anderem Thema in Uppsala, UB, C 337, 313v (Uppsala 4, 288) und Graz, UB, Ms. 912, 166v (Graz 2, 126).
(131ra–133ra) In annuntiatione beatae Mariae virginis. (S28). [D]ilectus meus [Ct 6,1]. Verba sunt beate virginis in quibus se gloriatur filium dei concepisse vocans filim suum
(133ra–135va) Sermo ex opere 'Paratus'. In assumptione beatae Mariae virginis. (S59). [S]ignum magnum apparuit [Apc 12,1]. In hac apparicione figurata est assumptio Marie per mulierem istam signata est … Parallel überliefert in Darmstadt, LHB, Hs 395, 68rb (siehe ManuMed obj31907385), Mainz, SB, Hs I 19, 128ra (Mainz 1, 49) und Hs I 47, 272vb (Mainz 1, 99 ).
(135va–137vb) Accessus in omnes sermones BMV. [S]tetit regina a dextris [Ps 44,10]. Carissimi quociens recolo Marie virginis excellenciam et attendo fragilitatemSchneyer 8, 650 Nr. 94.
(137vb–139vb) [F]ecit mihi magna [Lc 1,49]. Super quo dicit Lyra quod de omnibus generationibus sunt aliqui conversi ad fidem
(140ra–143va) [I]n principio creavit deus [Gn 1,1]. Creavit deus in principio humane creationis et redemptionis sicut in principio mundi
(143va–145va) In annuntiatione beatae Mariae virginis. (S28). [A]ve Maria gracia plena [Lc 1,28]. Prothematis introductione dicit Hermes libro de semitibus: Aurum attenuatum in laminas liquescit balsamo
(145va–149ra) Bertholdus de Ratisbona: Feria quarta quatuor temporum adventus. (T3/4). Schneyer 1, 473 Nr. 6.
(149ra–150ra) In annuntiatione beatae Mariae virginis. (S28). [E]cce virgo concipiet [Is 7,14]. Ecce adverbium est demonstrandi et aliquid magnum vel novum demonstrare solet et quid maius vel novius quam virginem concipere … Vgl. den Anfang von Bertholdus de Ratisbona, Schneyer 1, 482 Nr. 121.
(150ra–152va) In annuntiatione beatae Mariae virginis. (S28). [H]ec est dies [Ps 117,24]. Notandum quod annunciatio et conceptio dominica fuit causa fuit multiplicis gaudii
(152va–154rb) In annuntiatione beatae Mariae virginis. (S28). [A]ve Maria gracia plena [Lc 1,28]. In ista salutatione continentur tria. Unam partem fecit angelus usque aliam partem fecit Elizabeth mater Iohannis baptiste
(154rb–157ra) In assumptione beatae Mariae virginis. (S59). [V]eni de libano [Ct 4,8]. Solent virgines et honeste mulieres ad mensas principum et magnatum invitari … Auch in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 159 Helmst., 334va–336vb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 183). – 157rb leer.
(157va–vb) [N]ullum malum impunitum nec bonum irremuneratum Ita scribit Boecius de consolatione libro IIII: Cum ergo unicuique iuxta merita vel demerita … Der Text bricht 157vb ab: … Dico primo …
(158ra–159vb) [N]omen virginis Maria [Lc 1,27]. Nota quinque speciales virtutes in beata virgine inveninuntur in hoc nomine Maria quod quinque litteris scribitur … – 160r leer.

160v Tabulae motuum planetarum. Radix octave sphere … — … Radix medie elongationis. Nur die ersten drei waagerechten Zeilen mit den entsprechenden Angaben gefüllt. – 161r–162r leer.

162v Tabula de proportionibus. Beginnt links mittig mit: Numerus respectivus … Multiplex dupla, tripla, quadrupla … Superparticularis sesquialtera, sesquitertia, sesquiquarta …

163ra–174vb Sermones 'Sensati'.
(163ra–165vb) In annuntiatione beatae Mariae virginis. (T28). [S]ume vas unum et mitte [Ex 16,33]. Ad sensum videmus quando est in tempore vindemiarum solent homines se preparare … Leicht abweichend gegenüber Schneyer 5, 360 Nr. 26. In dieser Form auch in: Trier, StB/StA, Hs. 303/1976 oct., 15v–17v (Trier 6, 22), Würzburg, UB, M. ch. q. 14, 106r–109v (Würzburg 1, 113) und M. ch. q. 16/1, 146r–148v (Würzburg 1, 118).
(165vb–174vb) (T29–T31). Schneyer 5, 360 Nr. 27–29. Die letzte Predigt bricht am Ende der Spalte ab: in qua est defectus omnis, Reklamante: boni.

II

Papier — 61 Bl. — Norddeutschland — um 1449

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 75767, Piccard-Online 75766 (beide 1446), Piccard-Online 76864, Piccard-Online 76862 (beide 1449), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Lagen: VII–1 (12)! 4 VI (60). Reklamanten. Zeitgenössische Tintenfoliierung mit römischen Ziffern I–LX, daneben moderne Bleistiftfoliierung. Zählfehler: 1 doppelt vergeben. Schriftraum: 21 × 14 cm. 38–40 Zeilen. Bastarda von einer Hand. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Maniculae. Vereinzelt Textverbesserungen am Rand.

1r Hinweise zur Messe. ›Preparatio ad divinum officium‹. Sit nomen domini benedictum etc. Celesti benedictione etc … — … quod negligenter actum est clementer ignosce. Es folgen (Bibel-)Verse und dahinter Jahreszahlen, die sich in allegorischer Deutung auf Ereignisse der Geschichte um Herzog Karl den Kühnen von Burgund beziehen. Ibi ceciderunt [Ps 35,13] – 1408. Chorus Cecilie sternebat robora multa – MCCCCXXI. Clamor factus [Mt 25,6] – 1477. Dies eius pauci [Ps 108,8] – 1477. Primus versus signat expulsionem consulatus Lubecensis … — … Ecce cadit mense Ianue dux Carolus ense. ›Concordat versus psalmiste: Dierum eius pauci‹. Druck: A. Auer, Johannes von Dambach und die Trostbücher vom 11. bis zum 16. Jahrhundert, Münster 1928 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 27), 193 Anm. 6 (nach dieser Hs). – 1v leer.

1ar–60v Ps.-Thomas de Aquino: De humanitate Christi. ›Incipit compendium Thome de humanitate Christi‹. Christus Ihesus venit in hunc mundum peccatores salvos facere [I Tim 1,15]. Apostolus in verbis premissis describit sacramentum divine incarnationis … — … unde similis mundus innovabitur et homo glorificabitur pro quo deus gloriosus sit cum matre sua integerrima benedictus in secula seculorum. Amen. ›Explicit Thomas de humanitate Christi‹. Auf dem Kopfsteg von Bl. 1r oberhalb der Rubrik die Invokation Assit ad inceptum sancta Maria meum. (60v) Register der Kapitel. Zweispaltig. Der Text auch in Cod. ms. Bord. 40, 2ra–56ra. Ausgaben: Thomas de Aquino Opera 17, 185–234. In digitaler Form http://www.corpusthomisticum.org/iopera.html bzw. http://www.corpusthomisticum.org/xth.html. Literatur: Glorieux Répertoire Nr. 14ea. Grabmann, 398.

III

Papier — 62 Bl. — Norddeutschland — um 1458

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 75530, Piccard-Online 75536, Piccard-Online 75376 (alle 1458), Piccard-Online 76647 (1450), zwei weitere Typen nicht nachweisbar. Lagen: 4 VI (48). VII (62). Lagenzählung mit römischen Ziffern jeweils recto oben links. Vereinzelt Reklamanten. Zeitgenössische Tintenfoliierung recto und verso in roten römischen Ziffern II–LX. Daneben Bleistiftfoliierung bis Bl. 62. Schriftraum: 19–20 × 13–14 cm. 35–40 Zeilen. 60v–61v: Schriftraum: 26 × 17 cm. 56–58 Zeilen. Zwei Spalten, 8 cm breit. Bastarda von drei Händen. Hand 1: 1r–36v, Hand 2: 37r–60r, Hand 3 (Nachtrag): 60v–61v. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Seitentitel mit Angabe des Buches in römischen Zahlen.

1r–60r Johannes de Tambaco: De consolatione theologiae. (1r–v) Prologus. ›Incipit liber qui dicitur consolatio theologie‹. Quoniam secundum apostolum quecumque scripta sunt ad nostram doctrinam scripta sunt … (1v–60r) Textus. Primo ergo ut de hiis que opponuntur mundane felicitati non turberis … — … antiqui hostis insidias accingi. Amen. Exzerpt der Gruppe 1, Accingi-Typ. Abweichende Kapiteleinteilung, siehe A. Auer, Johannes von Dambach (wie oben), 193. Auch in Cod. ms. Bord. 52, 15ra–56vb. Druck: GW M14751. Literatur: Stegmüller RB 9348. Kaeppeli Nr. 2256. Bloomfield 5015. Hamesse/Szyller Nr. 28597 (Hs. erwähnt). 2VL 4, 571–577. Cardelle de Hartmann Dialoge, 614–624 Nr. R61 (621 Hs. erwähnt). A. Auer, Johannes von Dambach (wie oben), 189–203 (193 Hs. erwähnt).

60v–61v Historia de pudicitia Lucretiae. ›De pudicicia Lucrecie‹. De Lucrecie violata pudicicia que corrupta nolens … — … ad mortem parati inveniamur [Greg. mor. 1,12,20] quia qua hora non putatis filius homines venit [Lc 12,40]. Literatur: Kristeller 3, 586. R. Klesczewski, Wandlung des Lucretia-Bildes im lateinischen Mittelalter und in der italienischen Literatur der Renaissance, in: Livius. Werk und Rezeption. Festschrift für Erich Burck zum 80. Geburtstag, hrsg. von E. Lefèvre und E. Olshausen, München 1983, 313–335. – 62r–v leer.

IV

Papier — 108 Bl. — Norddeutschland — um 1458

Wasserzeichen: Frucht, Traube, ohne Beizeichen: Piccard-Online 128804, Piccard-Online 128809 (beide 1457). Krone ohne Bügel, ohne Beizeichen, zwischen zwei Bindedrähten: Piccard-Online 50401 (1458), zwei weitere Typen nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 75559 (1458), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Unbeschriebene Bl. 104–108 Buchstabe P, gebrochen, zweikonturig, mit Beizeichen: Piccard-Online 113862, Piccard-Online 113882 (beide 1492). Lagen: 9 VI (108). Lagenzählung recto oben rechts von 1–9. Bleistiftfoliierung. Schriftraum: 20–21 × 15 cm. 32–34 Zeilen. Bastarda von zwei Händen. Hand 2 nur 102v–103r. 1r Initiale über vier Zeilen, Binnenraum mit Knospenbüschel gefüllt. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rubriziert.

1r–102r Gallus de Aula Regia: Malogranatum. Liber 1. (1r) Prologus. ›Incipit liber malogranati primus‹. Notandum quod opus subsequens sive tractatus intitulatur malogranatum … (1r–102r) Textus. ›Pater fili accedens ad servitutem dei … [Sir 2,1].Sancta trinitas pater filius et spiritus sanctus unus omnipotens deus sue bonitatis … — … ista legentibus patefiat. ›Explicit liber malogranati primus‹. Buch 1 und 2 auch in Cod. ms. Bord. 34, 1ra–282v, enthalten. Die ansonsten leere Seite 60v aufgrund der stark durchschlagenden Tinte mit dem Hinweise Nichil deficit beschrieben. Druck: GW M01844, M01847. Literatur: Bloomfield 2131. Cardelle de Hartmann Dialoge, 559–564 Nr. R55. 2VL 2, 1063–1065. B. D. Haage, Zur Überlieferung des Malogranatum, in: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 108 (1979), 407–414. M. Gerwing, Malogranatum oder der dreifache Weg zur Vollkommenheit. Ein Beitrag zur Spiritualität des Mittelalters, München 1986 (Veröffentlichungen des Collegium Carolinum 57), 125 (Hs. genannt). M. Gerwing, Das Lehrgedicht des Abtes Peter von Zittau und das Malogranatum. Ein Vergleich, in: Serta Devota. In memoriam Guillelmi Lourdaux. Pars Prior: Devotio Windeshemensis, hrsg. von W. Verbeke, M. Haverals, R. de Keyser und J. Goossens, Löwen 1992 (Mediaevalia Lovaniensia I, 20), 305–320. M. Gerwing, „state in fide vera, viriliter agite, omnia vestra in caritate fiant”. Zum dreifachen Weg im Malogranatum, in: Die ‘Neue Frömmigkeit’ in Europa im Spätmittelalter, hrsg. von M. Derwich und M. Staub, Göttingen 2004 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 205), 85–110. Schulz Bohemica, 9 (Hs. erwähnt).

102v–103r Arnoldus de Cloethingen: Sermo in dominica tertia post pentecosten. (T43). Gaudium est angelis dei [Lc 15,10]. In hiis verbis ostenditur perfectissima caritas ecclesieLiteratur: Schneyer/Hödl: Arnoldus de Cloethingen Nr. 281. CALMA 1, 464 Nr. 1. Schneyer Winke, 234. – 103v–108v leer.

V

Papier — 10 Bl. — Norddeutschland — um 1489

Wasserzeichen: Lilie im Wappenschild, drei Lilien, darüber Blume: Piccard-Online 128627 (1489), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Lagen: V (10). Bleistiftfoliierung. Schriftraum: 18 × 15 cm. 10 Zeilen. Bastarda von einer Hand.

1r–9r Alexander de Villa Dei: Summarium biblicum. [S]ex prohibet peccat Abel Enoch et archa fit intrant … — … Flebunt ad cenam surgunt sponsus venio iam. ›Et sic est finis istius registri biblie‹. Auf 1r–2r mit Interlinearglossen, aber schon 1v unvollständig ausgeführt, ab 2v vollständig fehlend. Glosse. Opera sex dierum creatio celi et terre … Verläuft oberhalb der Textzeile mit Nummerierung der Wörter. Literatur: Stegmüller RB 1175 und Suppl. Glosse: 1182,1 und Suppl. Für weitere Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 24, Teil IV, 300r–305v. Außerdem in Cod. ms. Bord. 119, 78v–89r, enthalten.

9v–10v Versus memoriales de titulis decretalium. [S]umma constitue rescriptum consueque postul … — … Peniteat sentenciam ver post regula iuris. Druck: GW M23131, a 3rb. Literatur: Walther I 18797.

VI

Papier — 12 Bl. — Norddeutschland — 1463

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 74859 (1453). Kopf, Mohr mit einzelnen Haaren: Piccard-Online 20675 (1454), Piccard-Online 20683 (1452). Lagen: VI (12). Zwei Bleistiftfoliierungen, die erste von 9–20, die zweite von 1–12. Schriftraum: 21–22 × 14 cm. 32–34 Zeilen. Ab 6v–9r 42–44 Zeilen. Ab 9r Schriftraum: 23–24 × 16 cm. 48–50 Zeilen. Zwei Spalten. Haupttext von zwei Händen in Bastarda. Hand 1: 1r–6v, Hand 2: 6v–11vb, Nachtragshand 9r sowie 11vb–12rb wie in Teil V. Eine weitere Nachtragshand auf 12v. Diese auch in Cod. ms. Bord. 42, Ir. Rubriziert. Rote Lombarde über zwei Zeilen.

1r–6v Jacobus de Voragine: Legenda aurea. De sancto Gregorio. ›Legenda Gregorii pape‹. Gregorius dicitur a grex et gore … — … ut divinitus edocti fuerant et sicut statuerunt usque hodie observatur. Leicht verkürzt. Druck: Maggioni LA, cap. 46, 285–304.

6v–7r De ortu sancti Laurentii martyris. ›De sancto Laurencio‹. Legitur de sancto Laurencio scilicet de eius origine quod quidam dux fuit in Hyspania … — … in archidiaconum ordinavit et cum beatus Sixtus debebat beato Laurentio thesauros ecclesie commendavit. Ebenfalls enthalten in Cod. ms. Bord. 22, 231ara–232ra, und Cod. ms. Bord. 76, 182v–184r. Außerdem in Halle (Saale), ULB, Qu. Cod. 215, 315va–315va (Halle, 329). Der Anfang übereinstimmend mit BHL Inédits 356, im Verlauf aber abweichend.

7v–9r Johannes de Rupescissa: Vademecum in tribulatione. Excerptum. ›Ex libro dicitur veni [!] mecum in tribulationibus quem conposuit frater Johannes de Rupecissa ordinis fratrum minorum‹. Prima intellectio est quod totus mundus debet congregari ad fidem catholicam ecclesie generalis … — … per verba quinque prophetarum. Mit abweichendem Schluss, aber ebenfalls 20 Intellectiones in Berlin, SBBPK, Ms. theol. lat. qu. 141, 171r–173v (Berlin 1,1, 41). Der vollständige Text im Druck: Fasciculus rerum expetendarum et fugiendarum, bearb. von E. Brown, London 1690, 496–508. Literatur: Mohan, 293. (9r) Nota de pestilentia. [S]igna eorum qui pestilenciam paciuntur sunt calor remissus … — … si folia salvie rute absinthii ligna in periculo teneatur ante os in vicis et plateis etc. Von späterer Hand nachgetragen.

9va–11vb Johannes Jacobi: Regimen pestilentiae. ›Sequitur regimen pestilencie‹. Ad honorem sancte trinitatis ac virginis gloriose et ad utilitatem rei publice ac pro conservatione sanorum ac reformatione lapsorum volo aliqua de pestilencia conscribere … — … quia si quis se rexerit modo predicto pericula pestilencie evadere possit. Cooperante domino nostro … qui est benedictus una cum matre eius gloriosa virgine Maria in secula seculorum. ›Amen. MCCCCLXIII sabbato IIII temporum ante Michaelis [24.9.1463] Druck: GW M10449 und zahlreiche weitere Ausgaben. Literatur: Thorndike/Kibre, Sp. 45 und 1709. K. Sudhoff, Pestschriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des "schwarzen Todes" 1347. Teil XVIII, in: Archiv für Geschichte der Medizin 17 (1925), 16–32, Text 23–29. K. Sudhoff, Die Identität des Regimen contra pestilentiam des Kanutus (Kamintus usw.) Episcopus Arusiensis mit der Pestschrift des Professors und päpstlichen Leibarztes Johannes Jacobi in Montpellier, in: Archiv für Geschichte der Medizin 5 (1912), 56–58. (11vb–12rb) Notae zum Text. Inter simplices medicinas tempore pestilencie in regimen per servatione acetum tenet principatum … — … Si urina est grisea et si eadem videtur urina lapis urine est in sinistro latere. Versus. Dum clausi stamus qui dicit ergo bibamus. | Similis computatis censetur vir levitatis. | Anglicus angelus est quod nulli dicere phas est. | Anglicus a tergo caudam gerit bibamus ergo. Vgl. Walther I 1033, 1031.

12v Prognostica pro anno 1469. In nomine domini amen. Gischoldus de Melodia decretorum doctor astronomus summus de summa ierachia de collegio Parisiensi necnon ceterorum astronomorum ibidem assistentium notum fieri volumus quod in anno gracie MCCCCLXIX XIIII die mensis Ianuarii [14.1.1469] incipiet delusio mundi … Insuper XV die mensis Februarii eclipsabitur sol … — … et totus fidelium populus cum Christo vero protectore et vero consolatore id est spiritu sancto ad patriam revertetur. Amen. Der letzte Satz bei Honorius Augustodunensis, Gemma animae, Lib. 3, cap. 38, PL 172, 653. CLAMA 6, 238f. Nr. 30. Auch in Nürnberg, GNM, Hs. 147588, 1v (Nürnberg GNM 2,2, 122) und Wien, ÖNB, Cod. 3859 Nr. 24 und Cod. 4764 Nr. 15. Literatur: L. Pastor, Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters, Bd. 2: Geschichte der Päpste im Zeitalter der Renaissance bis zum Tode Sixtus' IV., Freiburg/Breisgau 1889, 295 Anm. 4. (12v) Theologische Notizen, z. T. kopfständig.


Abgekürzt zitierte Literatur

Berlin 1,1 Die theologischen lateinischen Handschriften in Quarto der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Bd. 1: Ms. theol. lat. qu. 141–266, beschrieben von G. Achten, Wiesbaden 1979 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften 1,1)
BHL Inédits H. Fros, Inédits non recensés dans la BHL, in: Analecta Bollandiana 102 (1984), 163–196, 355–380
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CANTUS CANTUS: A Database for Latin Ecclesiastical Chant. Indices of chants in selected manuscripts and early printed sources of the liturgical Office (http://cantus.uwaterloo.ca//)
CAO R.-J. Hesbert, Corpus antiphonalium officii, Bd. 1–6, Rom 1963–1979 (Rerum ecclesiasticarum documenta. Series maior 7–12)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Eichstätt 3 Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Eichstätt, Bd. 3: Aus Cod. st. 471 – Cod. st. 699, beschrieben von K. H. Keller, Wiesbaden 2004 (Kataloge der Universitätsbibliothek Eichstätt 1,3)
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
Grabmann M. Grabmann, Die Werke des heiligen Thomas von Aquin. Eine literarhistorische Untersuchung und Einführung, 3. Aufl. Münster/Westf. 1949, ND ebd. 1967 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 22,1/2)
Graz A. Kern, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, Bd. 1–3, Leipzig 1942, Wien 1956, 1967 (Verzeichnis der Handschriften im Deutschen Reich 2 = Handschriftenverzeichnisse österreichischer Bibliotheken: Steiermark 2,3)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Halle Die Handschriften der ehemaligen Stifts- und Gymnasialbibliothek Quedlinburg in Halle, beschrieben von J. Fliege, Halle/S. 1982 (Arbeiten aus der Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt in Halle a. d. Saale 25)
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Kassel 1,1 Die Handschriften der Gesamthochschul-Bibliothek Kassel, Landesbibliothek und Murhardsche Bibliothek der Stadt Kassel, Bd. 1,1: Manuscripta theologica. Die Handschriften in Folio, bearbeitet von K. Wiedemann, Wiesbaden 1994
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Mainz 1 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 1: Hs I 1–Hs I 150, beschrieben von G. List und G. Powitz, Wiesbaden 1990
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
München BSB 3,3,1 Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd. 3,3,1: Die Handschriften aus Augsburger Bibliotheken, Bd. 1: Stadtbibliothek, Clm 3501–3661, beschrieben von E. Rauner, Wiesbaden 2007 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 3,3,1)
Nürnberg GNM 2,2 Die Handschriften des Germanischen Nationalmuseums Nürnberg, Bd. 2: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Teil 2: Hs 22922–198390, beschrieben von H. Hilg, Wiesbaden 1986 (Kataloge des Germanischen Nationalmuseums Nürnberg)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schneyer/Hödl CD-ROM inventory of medieval latin sermons 1350–1500 = Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters von 1350–1500, nach den Vorarbeiten von J. B. Schneyer, hrsg. von L. Hödl und W. Knoch, Münster/Westf. 2001
Schneyer Wegweiser J. B. Schneyer, Wegweiser zu lateinischen Predigtreihen des Mittelalters, München 1965 (Veröffentlichungen der Kommission für die Herausgabe ungedruckter Texte aus der mittelalterlichen Geisteswelt 1)
Schneyer Wegweiser J. B. Schneyer, Wegweiser zu lateinischen Predigtreihen des Mittelalters, München 1965 (Veröffentlichungen der Kommission für die Herausgabe ungedruckter Texte aus der mittelalterlichen Geisteswelt 1)
Schneyer Winke J. B. Schneyer, Winke für die Sichtung und Zuordnung spätmittelalterlicher lateinischer Predigtreihen, in: Scriptorium 32 (1978), 231–248
Schulz Bohemica V. Schulz, Bohemica knihoven v Hamburce, Kielu, Kodani a Rostoku, in: Sitzungsberichte der Königl. Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Classe für Philosophie, Geschichte und Philologie (1897), XXIX, 1–14
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Thomas de Aquino Opera 17 Sancti Thomae Aquinatis opera omnia, Bd. 17: Opuscula theologica et philosophica 2, Parma 1864
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
Trier 6 Die aszetischen Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier — No. 654–804 des Handschriften-Katalogs und Nachträge —, beschrieben von G. Kentenich, Trier 1910 (Beschreibendes Verzeichnis der Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier 6)
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
Wolfenbüttel Helmst. 1 Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften, Teil 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst., beschrieben von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher, B. Lesser, Wiesbaden 2012
Würzburg 1 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 1: Die Handschriften der Zisterzienserabtei Ebrach, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1970 (
Würzburg 2,1 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 2: Die Handschriften aus benediktinischen Provenienzen, Hälfte 1: Amorbach, Kitzingen, Münsterschwarzach, Theres, Würzburg: St. Afra, St. Burkhard, Schottenkloster St. Jakob, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1973
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)