Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung (Vorläufige Beschreibung)

Kiel, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 58A

Alanus de Rupe

Papier — II, 161 Bl. — 21,5 × 15,5 cm — Pommern/Rostock (?) — um 1479

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber Buchstabe T: Piccard-Online 72506 (1474, auch in Cod. ms. Bord. 58 und 87, Teil II). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange mit Krone und Blume: Piccard-Online 70822 (1478, auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil II, 58, 58B und 58C), WZIS DE4860-Rep_V_18_296 (1479, auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil II, 58, 58B und 58C). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume, darunter Sparren: nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 5b, 27, Teil I, 28, Teil III, 48, 54 und 58D). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Krone, darüber Stern und Blume: zwei Typen nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil I und II, 58 und 58B). Lagen: VII–1 (II, 11). 8 VI (106)! VII–1 (119). 3 VI (155). III–1 (160). Reste von Reklamanten. Vereinzelt Reste einer Bogenzählung in roter Tinte in der unteren rechten Blattecke. Tintenfoliierung von der Hand des Schreibers 1–158. Die beiden ersten Bl. ursprünglich ungezählt, dann moderne römische Bleistiftfoliierung, ansonsten Bleistiftfoliierung. Zählfehler: 48 doppelt vergeben. Schriftraum: 16–17 × 11–12 cm. 27–30 Zeilen. Gleichmäßige Bastarda von der Hand des Bordesholmer Chorherrn Johannes Nese. Rubriziert. Lombarden zweizeilig.

Pappeinband des späten 19. oder frühen 20. Jahrhunderts, überzogen mit Marmorpapier. Lederrücken. Lederecken. Farbige Blattweiser aus Papier auf Bl. 50, 67, 68, 73, 83, 97, 110, 135 und 145. Restauriert. Die Blätter am oberen Rand sind durch einen Wasserschaden verfärbt. Beide Vorsätze ergänzt.

Fragmente: Vorder- und Hinterspiegel ehemals in Kapsel B der UB Kiel unter der Signatur Cod. ms. KB B 41, seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 58A-Bei-1 und -Bei-2. 1. VS. Pergament. 21 × 14 cm. 14. Jh. Textualis. Schriftraum: 16 × 13 cm. Zwei Spalten. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriken rot. Abdrücke und Verfärbungen vom umgeschlagenen Einbandleder sowie Anhaftungen von Papier. Aus diesem Codex stammte auch die Makulatur in Cod. ms. Bord. 58. Recto auf dem Fußsteg zwei Stempel mit der Aufschrift Kieler Universitätsbibliothek. Vermerk mit Bleistift 58A. Verso auf dem Fußsteg das Signaturschild Cod. Ms. K. B. B 41. Daneben ein weiterer Stempel (Aufdruck wie oben). Recto auf dem Kopfsteg von der Hand des Johannes Nese Liber sancte Marie virginis in Bardesholm. Auf dem Fußsteg dreimal die gezeichnete Forke des Johannes Nese. VSr–v. Liber ordinis sancti Victoris Parisiensis. Cap. 5–6. Prosternet se iterum ante pedes domni abbatis … — … sive quolibet alio loco hoc modo. CC CM 61, 25–27. 2. HS. Pergament. 21 × 14 cm. 14. Jh. Aus demselben Codex entnommen wie der VS. Recto auf dem Fußsteg das Signaturschild sowie ein Stempel Königl. Univ.-Bibliothek Kiel. Oben vier Löcher von den durchgedrückten Stiften der Kettenhalterung. Verfärbungen und Abdrücke des Einbandleders. Anhaftungen von Papier. Löcher und Fehlstellen. HSr–v. Liber ordinis sancti Victoris Parisiensis. Cap. 11–12. Infirmorum senum hospitum pauperumque … — … statim abluat. CC CM 61, 38–42.

Herkunft: Geschrieben von dem Bordesholmer Chorherrn Johannes Nese, möglicherweise in Rostock, wo Alanus de Rupe zuvor gewirkt hatte. — Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) betitelt mit De Psalterio B. Mariae virginis libellus, im Verzeichnis von ca. 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) Alanus de Rupe de psalterio B. V. Mariae item s. trinitatis eiusdem, sermo in quo veritas per iudicia dei occulta in miraculis declaratur, de dignitate sacerdotali, de laudibus salutationis angelicae etc.

Steffenhagen Nr. CCLVI. — Ratjen, 87f. — Krämer, 99. — Klinkhammer, 273. — Franck Aufgeschlagen, 15 Anm. 45. — Schnabel, 164, 179–182, 185, 234, 628. — Digitalisat der UB Kiel urn:nbn:de:gbv:8:2-954181.

Ir Inhaltsverzeichnis. ›Ista continentur in isto libro de psalterio beate Marie virginis‹. Questiones disputate per magistrum Alanum in Rostock … — … Tractatum non potui habere usque ad finem de quo cordialiter doleo. Schreibereintrag. O amantissima virgo Maria pia patrona in Bardesholm ora pro Johanne Nesen presbitero professo natus de Plone qui scripsit presentem librum in diversis annis quando potui habere materiam de psalterio beate Marie virginis vel de rosario sive etiam pulcra exempla. Unten auf der Seite eine dreizackige Forke mit zwei Sternen, daneben zwei Dudelsäcke mit der Unterschrift Ovidius Naso, Johannes cum Naso, nasonem petito. – Iv–IIr leer.

IIv–1r Quaestiones disputatae de psalterio Mariae virginis. ›Jhesus Maria‹. Utrum dominicum psalterium trinitatis misericordissime divinissimum in cunctis sit principium esse vivere et intelligere … — … atque themata dignissima theologorum secundum dogmata verissima articulorum. Hamesse/Szyller Nr. 34494 (Hs. erwähnt).

1r De rosario BMV. ›Carmen psalterii trinitatis Marie‹. Mater nati mirifici … — … ad pola ducamini. AH 31, 209 Nr. 204. Im Anschluss: ›Nostra domina docuit sponsum suum novum Ave Maria …Ave et ave et iterum ave atque milies ave … — … Ecce ancilla domini [Lc 1,38]. Amen.

1v Scala contemplationis. ›Sequitur scala contemplationis. Trinitas beata‹. In quintodecimo deficiens anima unitur unita gustat gustans … — … In primo gradu anima humiliatur se contempnendo et contempni ab aliis verbo et facto amando se abnegando.

2r–3v Alanus de Rupe: Triginta excellentiae et praerogativae religionis. ›Incipiunt excellencie et prerogative religionis magistri Alani de Rupe ordinis predicatorum et sponsi beate Marie virginis‹. Prima religionis excellentia est quod religiosi sunt mortui mundo et cum angelis est conversatio eorum in celo … — … complectens in se eminenter omnes mundi statuum excellencias ut ex dictis Augustini Jeronimi Gregorii et Bernardi colligitur sufficienter. ›Et sic est finis‹. Druck: GW M39205, ee vi va–ee viii ra. Literatur: Kaeppeli Nr. 88 (Hs. genannt). CALMA 1, 101 Nr. 15.

3v–4r Alanus de Rupe: Scala religionis ad quemdam Cartusiensem domus Legis Mariae. Amantissime frater scire debemus quod quilibet religiosus debet habere quindecim gradus ascendendi in celum quorum quinque primi … — … et in omni hora ibi inspiciamus regulam omnis religionis. Valete karissimi. Frater Alanus de Rupe sacre theologie professor ordinis fratrum predicatorum dilectissimo fratri Johannis Spane apud Carthusiam Rostok. Druck: GW M39205, ee v va–ee v vb. Literatur: Kaeppeli Nr. 87 (Hs. genannt). CALMA 1, 101 Nr. 7. G. Schlegel, Schriften aus der Kartause Marienehe bei Rostock und ihrem Umfeld, in: The Mystical Tradition and the Carthusians, Vol. 4, hrsg. von J. Hogg, Salzburg 1995 (Analecta Cartusiana 130), 94f. (4r) Quinque sunt lapides preciosi principales qui devota mente sedule … — … etiam gaudiorum in generali indicibilium particularia sunt innumerabilia. ›Et sic est finis‹.

4r Alanus de Rupe: Ex Apologetico. P peccatoribus poenitentiam prebens quia p … — … misericordiam mortuis mittens quia m. Siehe Bl. 13r, ähnlich in GW M39205, R vi vb.

4r–6r Alanus de Rupe: Tractatus de psalterio Mariae virginis. Fundamentum. Psalterium karissime trinitatis ecclesiam dei fundat cunctis bonis et virtutibus … — … et decem Ave Maria pro psalterio angelico Maria salutetur cum filio suo. ›Amen‹. – 6v–10v leer.

11r–49v Alanus de Rupe: Apologeticus seu tractatus responsorius de psalterio virginis Mariae ad Ferricum de Cluniaco Tornacensem episcopum. ›Incipit apologeticus et tractatus responsorius magistri Alani de Rupe de psalterio virginis Marie ad venerabilem dominum dominum Ferricum de Cluniaco episcopum Tornacensem‹. Laudate sic dominum Ihesum Christum et Mariam virginem in psalterio fidelibus cum vestris ovibus … — … ut tandem eos in celis omnibus angelis et sanctis dei universis. Prestante eodem domino nostro … in secula seculorum. ›Amen. Explicit‹. Explicit epistola doctoris Alani de Rupe ordinis predicatorum ad episcopum Tornacensem de psalterio beate Marie virginis et matris dei. Druck: GW M39205, R vi ra–X iii va. Literatur: Kaeppeli Nr. 79 (Hs. genannt). CALMA 1, 101 Nr. 1. Stegmüller RB 970 und Suppl. 2VL 1, 104f. (Hs. genannt).

50r–51r Alanus de Rupe: Compendium psalterii trinitatis. ›Incipit aliud compendium psalterii trinitatis beatissime eiusdem doctoris Rostockensis scilicet Alani de Rupe fratris ordinis predicatorum‹. Veritas. Psalterium honorabilissime trinitatis per veritatem domini nostri Ihesu Christi redemptoris universos patravit ad veritatem … — … in sermone sequenti ad communia in hac materia interrogata.

51r–72v Alanus de Rupe: Sermones de psalterio beatae Mariae virginis. ›Sequitur sermo de responsionibus ad communes interrogationes que fiunt sepius de psalterio inviolate semper virginis Marie‹. In psalterio decem cordarum psallite illi [Ps 32,2]. O devoti fideles Christi si teste Seneca pro victoria … (66v) ›Incipit sermo in quo veritas per iudiciorum dei occultorum in miraculis tam manifestis quam privatis declaratur‹. Erunt signa in sole [Lc 21,25]. Postquam in prima parte demonstratum est de signis psaltertii beatissime trinitatis quantum ad ea quae pertinent ad veritatem psalterii in se et in suis causis … Bisher nicht nachweisbar.

72v–82v Alanus de Rupe: Tractatus de dignitate sive excellentiis sacerdotum. ›Incipit sermo valde notabilis de dignitate sacerdotali eiusdem venerabilis doctoris Alani de Rupis et sponsi beate Marie virginis‹. Concordia. Psalterium iustissime trinitatis peramplius concordiam facit … — … et per consequens totum Marie virginis psalterium propter bona inenarrabilia exinde suscepta. Auch in Cod. ms. Bord. 78, 154r–165v. Druck: GW M39205, bb vi vb–cc vii vb. Literatur: Kaeppeli Nr. 86. CALMA 1, 101 Nr. 13.

82v–85r Alanus de Rupe: Compendium psalterii beatissimae trinitatis ad laudem domini nostri Iesu Christi et beatissimae virginis Mariae. Laudate eum in psalterio [Ps 150,3]. Quoniam in laudibus sponsi et sponse Ihesu Christi et dulcissime semper virginis Marie … — … Hec ille in quodam sermone de me sed ut distinctionem istam distinctius comprehendas. Ohne Prolog. Druck: GW M39205, bb i va–bb vi vb. Literatur: Kaeppeli Nr. 83. Stegmüller RB 969,2. CALMA 1, 101 Nr. 2.

85r–108v Direkt anschließend: De utilitate et potestate indulgentiarum psalterii. ›Capitulum primum de utilitate et potestate indulgentiarum huius psalterii‹. Primo ergo audite cuncti utilitatem psalterii huius immensam nam cum Gregorius dederit indulgentiam viginti milium annorum … — … quod pro huiusmodi nichil temporale exigitur nisi quantum devotione afficitur. Et sic est finis deo gracias 1479. (97r–101r) Kapitel 6 im Inhaltsverzeichnis eigens erwähnt und nur dieses gedruckt: ›De laudibus salutationis angelice per virginem Mariam revelatis quantum ad excellentias eiusdem virginis gloriosissime domine nostre. Capitulum sextum‹. Sexto. Pro totius ecclesie salute excellencias XXXVII tibi manifesto in hac salutatione mea qua me sepius salutas esse contentas … — … ut in gloria pro omnibus bonis per te consummatis concinere amen tibi possimus desideriis totis. Druck: GW M39205, D iiii ra–E i va.

109r–158v Alanus de Rupe: Psalterium sponsi et sponsae videlicet Iesu Christi ac virginis Mariae. Excerpta. Divisio. Psalterium felicissime trinitatis dividit mundum per varia dona gratiarum et virtutum adornans sponsam Christi ecclesiam militantem ipsis [donis] tamquam rosis et liliis … — … et hec eadem sanctissimus Dominicus se fecisse alicui persone viventi satis mirifice demonstravit. Et sic est finis 1479 in vigilia pentecoste [29.5.1479] . (134v) Psalterium laudabilissime trinitatis adversatur universis mundi carnis et dyaboli … — … propterea ut conformemur istis bonis psalterium virginis Maria omnes oremus. Druck: GW M39205, K viii vb–O i va, B viii ra–C viii va. Literatur: Kaeppeli Nr. 80. CALMA 1, 101 Nr. 6. (142r) Exempla. Psalterium glorisissime trinitatis universa dubia resolvit nec immerito … — … et tradebant in manus inimicorum ad tormenta ignium sempiterna quorum numerus erit heu maximus. ›Explicit‹. (145r) Revelatio de passione Christi. Psalterium piissime trinitatis nos vehemencius inflammat. Hic potest queri utrum tale psalterium beatissime trinitatis posset humanitus explicari … — … est etiam ager luctacionis Jacob cum angelo in quo caro superatur et spiritus vincens benedictionem dei cum pace promeretur. Der Anfang wie GW M39205, E viii vb–F i ra. – 159r–160v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
Franck Aufgeschlagen M. Franck u. a., Aufgeschlagen. Universitätsbibliothek Kiel öffnet ihre Buchschätze des Bordesholmer Klosters, Ausstellung 20.08.–27.09.2002, Kiel 2002 (Vorauspublikation aus dem Sammelband "Die Bibliothek des Augustinerchorherrenstifts Bordesholm". In Vorbereitung für 2003)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Klinkhammer K. J. Klinkhammer, Adolf von Essen und seine Werke. Der Rosenkranz in der geschichtlichen Situation seiner Entstehung und in seinem bleibenden Anliegen. Eine Quellenforschung, Frankfurt/M. 1972 (Frankfurter theologische Studien 13)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)