Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung (Vorläufige Beschreibung)

Kiel, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 58E

Jacobus de Voragine. Postilla super evangelia dominicalia. Stella clericorum

Papier — 253 Bl. — 28,8 × 21,5 cm — Norddeutschland — um 1430

Wasserzeichen: Krone ohne Bügel, ohne Beizeichen, zwischen zwei Bindedrähten: Briquet 4625 (1414/1424), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange mit Blume: WZMA AT5000-414_123 (um 1430), WZMA AT8900-28_335 (1440/1450), WZMA AT5000-RB7_1_80 (1429). Fisch, gekrümmt, darüber Kreuz: Piccard-Online 44415 (1430), Piccard-Online 44416 (1429). Vierfüßer, unbestimmt, frei ohne Beizeichen, halbe Figur: WZIS GMXXXVI.E.108._63 (1420/1440, auch in Cod. ms. Bord. 40 und 44, Teil II), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Zwei Schlüssel, zweikonturiger Schaft, gekreuzt: Piccard-Online 121118, Piccard-Online 121119 (beide 1431 sowie in Cod. ms. Bord. 47). Schlüssel mit zweikonturigem Schaft, Kleeblatt als Griff: Piccard-Online 120720 (1429), Piccard-Online 120719 (1428, auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil I, Cod. ms. Bord. 43 und Cod. ms. Bord. 47). Mond ohne Beizeichen: nicht nachweisbar. Lagen: VI–1 (11'). 6 VI (84')! 14 VI (168). Falzstreifen in der Lagenmitte. Reklamanten. Tintenfoliierung aus dem 19. Jh. mit Anlage von drei Handschriftenteilen 1–84, 1–156 und 1–12. Die erste Zählung geändert zu 1'–84', die dritte Zählung aufgehoben, jetzt 1–168. Zählfehler: 72' doppelt, jetzt 72'a. Schriftraum: 22–23 × 15 cm. 40–42 Zeilen. Zwei Spalten jeweils 7 cm breit. Bastarden von vier Händen. Hand 1: 1'ra–106ra, Hand 2: 106va–108vb sowie 152ra–156ra, Hand 3: 109ra–151vb und Hand 4: 157ra–168va. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem Lederbezug, stark verblichen, Kratzspuren. Streicheisenlinien. Einzelstempel der Werkstatt "Kiel Cod. ms. Bord. 58E" (EBDB w007813): Lilie, Mittelblatt rhomisch: EBDB s037736. Auf dem VD schwache Abdrücke und Reste von Titelschildern, das obere wohl 2,5 × 5 cm. Papierschild aus dem frühen 17. Jh. z. T. abgekratzt, 4 × 5 cm, Aufschrift Superioris Classis / Scamni Primi / Lateris … / Liber VIII. Am oberen und unteren Rand des HD jeweils vier Löcher von der Befestigung der entfernten Kettenöse. Oben Rostspuren, Leder beschädigt. 2 x 4 Kanten- bzw. Eckbeschläge, ein zusätzlicher Kantenbeschlag am unteren Rand des HD. Jeweils drei Löcher und Abdrücke von 2 x 5 Schonernägeln in dreiblättriger Form. Vier Doppelbünde, an Kopf und Schwanz einfacher Kapitalbund. Zwei intakte Riemenschließen mit Fensterlagern und einfachen quadratischen Gegenblechen. Rot gefärbte Lederzunge als Blattweiser auf Folio 61, verloren auf 109.

Fragment: HS aus Papier. 26,5 × 17 cm. 15. Jh. Schriftraum: 23 × 15 cm. Zwei Spalten. Bastarda. Oben der Vermerk 21 sexternen. Darunter: Epitome exactis regibus. Beginnt: … et dicuntur officiales iudices et consiliarii … — … Byarchas quoque dicitur princeps. Druck: Die Epitome exactis regibus. Mit Anhängen und einer Einleitung. Studien zur Geschichte des römischen Rechts im Mittelalter, hrsg. von M. Conrat, Berlin 1884, Nachdruck Aalen 1965, 9–14.

Herkunft: Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur L xxxii mit den Titeln aufgeführt: Sermones Jacobi [de] Voragine de tempore per totum annum cum registro. Postille cum glosa super evangelia dominicalia. Stella clericorum. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) findet sich der Titel Sermones Jacobi de Voragine. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) geführt als Jacobi de Voragine sermones de tempore aestivali et hyemali.

Merzdorf, 48. — Steffenhagen Nr. CLXXIV. — Ratjen, 90f. — Krämer, 99. — Schnabel, 291, 560.

1'ra–84'ra, 1ra–108vb Jacobus de Voragine: Sermones de tempore. (1'ra) Prologus. Humane labilis vite decursus salubri eruditione nos admonet … — … et michi ad meritum pervenire concedat. (1'ra–84'ra, 1ra–106rb) Invocatio: Assit ad inceptum sancta Maria meum. Textus. Preparare te in occursum dei [Am 4,12]. Quando aliquis rex vel princeps maxime dignitatis ad civitatem aliquam est venturus … — … qui sine fine vivit et regnat per omnia seculorum secula. Amen. Amen. Amen. ›Expliciunt sermones magistri Jacobi de Voragine de tempore per totum annum‹. T1–T65. Durchgängige Zählung der Predigten am Rand (1–159 ohne Prolog), Textabschnitte mit Buchstaben am Rand markiert. Teilweise Korrekturen, Textauslassungen nachgetragen und Anmerkungen am Rand. Schneyer 3, 221–233 Nr. 1–160 (Hs. erwähnt). 84'rb–v am Übergang von Nr. 76 zu 77 (nach Schneyer) leer. Ebenfalls leer blieben einzelne Spalten durch Tintendurchschlag, die z. T. mit dem Hinweis vom Schreiber versehen wurden, dass kein Textverlust entstanden ist: 51va, 60va und vb im oberen Teil, 73ra sowie 73va im mittleren Teil der Spalte wohl wegen Feuchtigkeit, der untere Teil von 77v und 78vb, 85v ist nur mit fünf Zeilen beschrieben, teilweise 94rb und 96rb, vollständig leer blieb 96v. Auch in Cod. ms. Bord. 89, 1ra–225rb. (106va–108vb) Registrum. Pars 1. Adventus domini per tres solempnes … — … post resurrectionem quinquies apperuit 61a. Am Ende von anderer Hand: Nota registrum presentis continuatur statim post evangelia dominicalia … Das Register wird Bl. 152ra–156ra fortgesetzt.

109ra–151vb Postilla super evangelia dominicalia cum glossa.
(109ra–110rb) Dominica resurrectionis domini. (T28). Maria Magdalena et Maria Iacobi et Salome emerunt aromata [Mc 16,1]. (109va) Istud ewangelium scribitur plene Marci ultimo capitulo prout legitur originaliter in die pasce … In presente igitur ewangelio principaliter tria proponuntur pro nostra edificacione spirituali
(110rb–111vb) Dominica prima post pascha. (T29). Cum esset sero die [Io 20,19]. Istud ewangelium scribitur Johannis XXo in quo agitur de Christi apparicionibus factis apostolis et primo omnibus excepto Thoma
(111vb–112va) Dominica secunda post pasche. (T30). Ego sum pastor [Io 10,11]. Istud ewangelium scribitur solum Johannis decimo in quo ewangelio ponitur primo parabola de pastore mercenario
(112va–113rb) Dominica tertia post pasche. (T31). Modicum et iam non videbitis [Io 16,16]. Istud ewangelium scribitur Johannis sedecimo in quo dominus circa suam passionem quam discipulis predixit annectit gaudiosam consolatoriam
(113rb–114ra) Dominica quarta post pasche. (T32). Vado ad eum [Io 16,16]. Istud ewangelium scribitur Johannis sedecimo et immediate precedit in textu ewangelii precedentis dominice et in hoc modo dominus duo facit. Primo predicit apostolis suam discessionem
(114ra–115ra) Dominica quinta post pasche. (T33). Amen amen dico vobis [Io 16,23]. Istud ewangelium scribitur Johannis sedecimo in quo Christus hortatur discipulos et communiter nos omnes
(115ra–vb) Dominica infra octavam ascensionis domini. (T37). Cum venerit paraclitus [Io 15,26]. Istud ewangelium scribitur Johannis quintodecimo in quo ostendit iudeos esse inexcusabiles ab hiis que post Christi ascensionem illis erant ventura
(115vb–116va) Dominica pentecostes. (T39). Si quis diligit me [Io 14,23]. Istud ewangelium scribitur Johannis quartodecimo capitulo et dividitur in duo. Primo ponitur spiritus sancti manifestacio
(116va–117va) In festo sanctissimae trinitatis. (T40). Erat homo ex Phariseis [Io 3,1]. Istud ewangelium scribitur Johannis tercio capitulo in quo ostendit veritatem Christi quo ad reformacionem gracie que facit per spiritualem regeneracionem
(117va–118rb) Dominica prima post trinitatem. (T41). Homo quidam erat dives [Lc 16,19]. Istud ewangelium scribitur Luce sedecimo capitulo in quo dominus proponit parabolam de bono paupere et malo divite
(118rb–vb) Dominica secunda post pentecosten. (T42). Homo quidam fecit cenam [Lc 14,16]. Istud ewangelium scribitur Luce quartodecimo capitulo in quo ponitur parabola invitantis domini ad cena dominica
(119ra–vb) Dominica tertia post pentecosten. (T43). Erant autem appropinquantes [Lc 15,1]. Istud ewangelium scribitur Luce quintodecimo capitulo in quo salvator ostendit penitenciam conversionem et salutem
(119vb–120va) Dominica quarta post pentecosten. (T44). Estote misericordes [Lc 6,36]. Istud ewangelium scribitur Luce sexto et est de misericordia et dividitur in duo. Primo ponitur mandatum misericordie
(120va–121vb) Dominica quinta post pentecosten. (T45). Cum turbe irruerunt [Lc 5,1]. Istud ewangelium scribitur Luce quinto capitulo et est de vocacione apostolorum et vocatorum confirmacione
(121vb–122vb) Dominica sexta post pentecosten. (T46). Nisi habundaverit [Mt 5,20]. Istud ewangelium scribitur Mathei quinto quia ergo dominus Ihesus voluit discipulos suos esse doctores mundi
(122vb–123va) Dominica septima post pentecosten. (T47). Cum turba multa [Mc 8,8]. Istud ewangelium scribitur Marci octavo et Mathei quintodecimo in quo ponitur miraculum de multiplicacione septem panum
(123va–124rb) Dominica octva post pentecosten. (T48). Attendite a falsis [Mt 7,15]. Istud ewangelium scribitur Mathei septimo in quo Christus instruxit fideles ut caveant a temptationibus et se custodiant ab hominibus
(124rb–125rb) Dominica nona post pentecosten. (T49). Homo quidam erat dives [Lc 16,19]. Istud ewangelium scribitur Luce sedecimo in quo tanguntur quatuor principaliter pro nostra utilitate pensanda
(125rb–126rb) Dominica decima post pentecosten. (T50). Cum appropinquaret [Lc 19,6]. Istud ewangelium scribitur Luce XIXo in quo principaliter tanguntur duo. Primo domini tristitia de Iudeorum desolatione
(126rb–127ra) Dominica undecima post pentecosten. (T51). Dixit autem Ihesus ad quosdam [Lc 18,9]. Istud ewangelium scribitur Luce octodecimo in quo ponitur primo parabolica locucio secundo moralis eius instructio
(127ra–vb) Dominica duodecima post pentecosten. (T52). Exiens Ihesus de finibus [Mc 7,31]. Istud ewangelium scribitur Marci septimo in quo habentur duo. Primo ponitur miraculi operacio secundo ponitur eius approbacio
(127vb–128vb) Dominica decimatertia post pentecosten. (T53). Beati oculi [Lc 10,23]. Istud ewangelium scribitur Luce decimo in quo agitur de discipulorum Christi consolacione et de eorum ad gaudendorum [!] exultatione
(128vb–129va) Dominica decimaquatra post pentecosten. (T54). Dum iret Ihesus [Lc 17,11]. Istud ewangelium scribitur Luce septimodecimo in quo docet cavere peccatum ingratitudinis
(129va–130rb) Dominica decimaquinta post pentecosten. (T55). Nemo potest duobus [Mt 6,24]. Istud ewangelium scribitur Mathei sexto in quo dominus remonet duplicitatem affectionis
(130rb–131rb) Dominica decimasexta post pentecosten. (T56). Ibat Ihesus in civitatem [Lc 7,11]. Istud ewangelium scribitur Luce septimo in quo legitur de operacione miraculi facti ad confirmacionem
(131rb–132ra) Dominica decimaseptima post pentecosten. (T57). Cum intraret Ihesus [Lc 14,1]. Istud ewangelium scribitur Luce quartodecimo in quo agit de confutacione iudeorum Christum observancium et primo ponitur eorum malicia
(132ra–vb) Dominica decimaoctva post pentecosten. (T58). Accesserunt ad Ihesum [Mt 22,23]. Istud ewangelium scribitur Mathei vicesimo secundo et Marci duodecimo in quo agitur de Christi impugnacione et primo de Phariseorum cum Zaduceis convencione
(132vb–133va) Dominica decimanona post pentecosten. (T59). Ascendens Ihesus [Mt 9,1]. Istud ewangelium scribitur Mathei nono et Marci secundo et Luce quinto et secundum alias etiam Johannis quinto in quo ponitur miraculum declarans Christi divinitatem
(133va–134rb) Dominica vicesima post pentecosten. (T60). Loquebatur Ihesus principibus [Mt 22,1]. Istud ewangelium scribitur Mathei vicesimo secundo. Nota postquam dominus Ihesus sub parabola ostendit iudeorum destructionem
(134va–135ra) Dominica vicesima prima post pentecosten. (T61). Erat quidam regulus [Io 4,46]. Istud ewangelium scribitur Johannis quarto in quo agitur de perpetracione miraculi facti propter conversionem gencium
(135ra–136ra) Dominica vicesima secunda post pentecosten. (T62). Simile est regnum [Mt 18,23]. Istud ewangelium scribitur Mathei octodecimo in quo agitur de necessitate dimittendi debita et primo exigencia divine bonitatis
(136ra–136va) Dominica vicesima tertia post pentecosten. (T63). Abeuntes Pharisei [Mt 22,15]. Istud ewangelium scribitur Mathei vicesimo secundo et Luce vicesimo et agit de temptacione Phariseorum cum fallaci interrogatione
(136vb–137rb) Dominica vicesima quarta post pentecosten. (T64). Loquente Ihesu ad turbas [Mt 9,18]. Istud ewangelium scribitur Mathei nono Marci quinto et Luce septimo in quo ponuntur duo miracula ad discipulorum Christi confirmacionem
(137rb–138ra) Dominca prima adventus. (T1). Cum appropinquasset Ihesus [Mt 21,1]. Istud ewangelium scribitur plene Mathei vicesimo primo Marci nono Luce nonodecimo et Johannis duodecimo et legitur dominica prima in adventu domini
(138ra–vb) Dominca secunda adventus (T2). Erunt signa in sole [Lc 21,25]. Istud ewangelium scribitur Luce vicesimo primo plene et aliqualiter Mathei vicesimo octavo et Marci tredecimo et continuatur sic in prima dominica actum est de adventu
(138vb–139rb) Dominica tertia adventus (T3). Cum audisset Johannes [Mt 11,2]. Istud ewangelium scribitur Mathei undecimo capitulo et Luce in quo tangitur confirmacio predicacionis Christi per opera pietatis
(139va–140ra) Dominica quarta adventus (T4). Miserunt Iudei [Io 1,19]. Istud ewangelium scribitur plene Johannis primo in quo tangitur testimonium Baptiste de Christo quod tulit in absencia Christi interrogatus a Iudeis
(140ra–vb) In vigilia nativitatis domini. (T5). Erant Ioseph et Maria [Lc 2,33]. Istud ewangelium scribitur Luce secundo in quo agitur de parentum Christi admiracione et de Christi profectu sive humilitate
(140vb–141va) Dominca infra octavam nativitatis domini. (T7). Cum factus est Jesus [Lc 2,42]. Istud evangelium scribitur Luce secundo in quo Christus declarat primo suam divinitatem secundo suam humanitatem
(141va–142va) Dominica infra octavam epiphaniae domini (T11). Nupcie facte sunt [Io 2,1]. Istud evangelium scribitur Johannis secundo et legitur dominica prima post octavam epiphanie in quo tangitur primum miraculum Christi post baptismum
(142va–143rb) Dominica secunda post epiphaniam domini. (T12). Cum descendisset Jesus [Mt 8,1]. Istud evangelium scribitur plene Mathei octavo et partim Marci primo et Luce quinto in quo ponuntur duo miracula ad legis ewangelice confirmacionem
(143va–vb) Dominica tertia post epiphaniam domini. (T13). Ascendente Jesu in navicula [Mt 8,23]. Istud evangelium scribitur plenarie Mathei octavo in quo dominus Ihesus ad confirmacionem sue divinitatis excitat miraculum in creatura
(144ra–vb) Dominica quinta post epiphaniam domini. (T15). Dixit Jesus Simile est regnum celorum [Mt 13,24]. Istud evangelium scribitur Mathei tredecimo in quo agitur de statu ecclesie militantis post mortem Christi
(144vb–145va) Dominica in septuagesima. (T16). Simile est regnum celorum [Mt 20,1]. Istud evangelium scribitur Mathei vicesimo in quo agitur de perfectione prelatorum ecclesie militantis
(145va–146va) Dominica in sexagesima. (T17). Cum turba plurima [Lc 8,4]. Istud evangelium scribitur originaliter Luce octavo Mathei tredecimo et Marci quarto capitulo in quo agitur de paucitate bonorum respectu malorum
(146va–147ra) Dominica in quinquagesima. (T18). Assumpsit Jesus 12 discipulos [Mt 20,17]. Istud ewangelium ponitur Luce decimooctavo Mathei vicesimo et Marci decimo capitulo in quo agitur de Christi passione et de eius ammiracione
(147ra–148ra) Dominica prima quadragesimae. (T19). Ductus est Jesus [Mt 4,1]. Istud evangelium scribitur Mathei quarto Marci primo et Luce quarto capitulo in quo commendatur vita Christi ex contemptu mundi
(148ra–vb) Dominica secunda quadragesimae. (T20). Egressus Jesus secessit [Mt 15,21]. Istud evangelium scribitur Mathei quintodecimo et Marci septimo capitulo in quo sub metaphora mulieris gentilis tangitur vocacio gencium
(148vb–149va) Dominica tertia quadragesimae. (T21). Erat Jesus eiciens demonium [Lc 11,14]. Istud evangelium scribitur Luce undecimo et Mathei duodecimo capitulo in quo ponitur Christi miraculum de eiectione demonii
(149va–150va) Dominica quarta quadragesimae. (T22). Abiit Jesus trans mare [Io 6,1]. Istud ewangelium scribitur Johannis sexto et partim Mathei quartodecimo et Marci sexto et Luce nono capitulo et legitur bis in ecclesia primo in ultima dominica ante adventum domini
(150vb–151vb) Dominica in passione domini. (T23). Dicebat Jesus turbis [Io 8,46]. Istud ewangelium scribitur plene et solitarie Johannis octavo in quo habemus duo scilicet bonitatem domini nostri et malitiam iudeorum … — … invenies supra circa principium adventum domini scilicet Cum appropinquasset Ihesus Iherosolimis [Mt 21,1] et tamen de evangeliis dominicalibus per circulum anni etc. Mit Abweichungen auch in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 439 Helmst., 89ra–130va, und teilweise Cod. Guelf. 395 Helmst., 1ra–7ra (T50–T53, T55). Gegenüber der erstgenannten Hs. fehlt T65, am Anfang keine Übereinstimmung haben T44, T49 und T2. Vgl. auch Würzburg, UB, M. ch. f. 121, 1r–104r (Würzburg 2,1, 107) und Helsinki, National Library, Cö.I.1, 1v–116v (www.finlit.fi/sites/default/files/.../nationallibrarycoi1.pdf). 51 Postillen des Jahreskreises, beginnend mit Ostern, T28–T23. Vollständige Wiedergabe der Evangelienperikopen. Mit Interlinearglosse.

152ra–156ra Registrum. Pars 2. Fortsetzung von 108v. Homines quatuor mala duxerunt in consuetudine 61b … — … Triplex sonus in celo audietur 159e. ›Huius pro fine sit laus domino sine fine‹. – 156rb–v leer.

157ra–168va Stella clericorum cum commento. Textus. Quasi stella matutina in medio nebule [Sir 50,6] id est peccatorum. Proprietates huius stelle matutine possunt referri ad quemlibet fidei doctorem id est sacerdotem … — … stare periculosius est sedere peremptorium iacere. Commentarius. Architector philosophye in de celo et mundo describens proprietates celi sic ayt: Celum est impassibile corpus … Im Textaufbau mit Kommentar wie Cod. ms. Bord. 13b, 232r–250v, siehe diese Beschreibung, auch zu Edition und Literatur. Außerdem enthalten in Cod. ms. Bord. 43, 208ra–215rb, mit einem anderen Kommentar, und 233ra–247r mit diesem Kommentar, ohne Kommentar in Cod. ms. Bord. 110, 197ra–201va. Bei Hamesse/Szyller Nr. 25595 Hs. erwähnt. – 168vb leer.

167vb–168va Compendium novorum sacerdotum. ›Incipiunt notabilia‹. Sacerdotes de novo celebrantes multa indigent circumspectione ut tam nobile et ornatum non confundant officium … — … digne tractatur sacramentum. Mit den anschließenden Bemerkungen ebenfalls in Cod. ms. Bord. 43, 215rb–215vb, siehe auch die Parallelüberlieferung dort.


Abgekürzt zitierte Literatur

Briquet C. M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier, Bd. 1–4, Leipzig 21923
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Merzdorf J. F. L. Th. Merzdorf, Bibliothekarische Unterhaltungen. Neue Sammlung, Oldenburg 1850
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Würzburg 2,1 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 2: Die Handschriften aus benediktinischen Provenienzen, Hälfte 1: Amorbach, Kitzingen, Münsterschwarzach, Theres, Würzburg: St. Afra, St. Burkhard, Schottenkloster St. Jakob, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1973
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
WZMA Wasserzeichen des Mittelalters (WZMA). Kommission für Schrift- und Buchwesen des Mittelalters der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien (http://www.ksbm.oeaw.ac.at/wz/wzma.php)