de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 93
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Sermones de tempore

Papier — 176 Bl. — 21 × 14,5 cm — Norddeutschland — 15. Jh., Mitte

Wasserzeichen: Katze/Leopard, ganze Figur, frei, ohne Beizeichen: zwei Typen nicht nachweisbar. Drache, ganze Figur, frei, ohne Beizeichen: zwei Typen nicht nachweisbar. Ein weiteres Zeichen nicht identifizierbar. Lagen: 6 VI (73)! VI–3 (85)! 8 VI (179)! Falzstreifen in der Lagenmitte. Zeitgenössische Tintenfoliierung in römischen Zahlen I–CX[LV], danach Tintenfoliierung aus dem 19. Jh. 146–179 in arabischen Zahlen. Die Wiedergabe erfolgt hier einheitlich in arabischer Form. Die ersten 13 Bl. mit zusätzlicher Bleistiftfoliierung. Drei gezählte Bl. wurden herausgetrennt: 80–82. Zählfehler: 30 und 101 in der Zählung übersprungen; 126, 133 und 143 doppelt vergeben, das zweite Bl. jetzt jeweils mit dem Buchstabenzusatz a versehen. Das Vorsatz aus Pergament. Bl. 1r–153r mit Schriftraum: 14 × 8–9 cm. 25–30 Zeilen. Einspaltig. Bl. 153v–179v mit Schriftraum: 16–17 × 10–11 cm. 38–42 Zeilen. Einspaltig. Hauptsächlich von zwei Händen geschrieben. Hand 1: Bastarda 1r–25v und 27v–153r, Hand 2: jüngere gotische Kursive 25v–27v und 153v–179v, vereinzelt mit Anmerkungen und Textergänzungen am Rand. Eine dritte Hand fügte Anmerkungen hinzu, längere auf Bl. 28v und 169v, und ergänzte nachträglich die Rubriken. Eine vierte Hand findet sich auf Bl. 155v und 158v. Rubrizierung und rote Paragraphenzeichen bis Bl. 50r, dann 55r–56r, und 59v–62v. Lombarden zumeist fehlend.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem Lederbezug. Abgeschrägte Ränder. Streicheisenlinien. Einzelstempel der Werkstatt "Kiel Cod. ms. Bord. 93*" (EBDB w007822): Blatt, Vierblatt, ohne Zwischenblätter: EBDB s037798. Rosette mit einem Blattkranz, sechsblättrig: EBDB s037799. Auf dem VD oben Reste eines Signaturschildes aus dem frühen 17. Jh., 5 × 4,8 cm, Aufschrift Superioris Classis / Scamni Quarti / Lateris Tertii / Liber II. Fünf Doppelbünde, an Kopf und Schwanz einfache Kapitalbünde mit Lederband umschlungen. Zwei intakte Riemenschließen mit Fensterlagern, Haken und Gegenblechen. Zwei blau-weiß geflochtene Lesebänder, zwischen Bl. 40v und 41r sowie 133v und 134r. Auf dem hinteren Innendeckel innen ein Stempel mit den Datum 8.3.39. Restauriert 2005 von Anne-Katrin Haase, Hamburg (http://werkstattpapier.de/wp/Werkstatt_Papier.html). Schutzblatt zwischen Buchblock und HD eingelegt. Bl. geglättet. Unbeschriebene Papierreste der ersten Lage mit sechs Bl. entnommen und in einer Mappe der Umverpackung der Handschrift beigefügt.

Herkunft: Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) nicht erwähnt. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) als Sermones de tempore bezeichnet. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) benannt mit Sermones aliquot a prima dominica post pascha.

Steffenhagen Nr. CCXXXI. — Ratjen, 101. — Krämer, 100. — Schnabel, 624.

VS Recto die heutige Signatur, verso oben links: Philosophus: Omne artificium augmentabitur per exercitium. Im oberen Drittel des Bl. ein dick mit schwarzer Farbe durchgestrichener Text, der über zwei Zeilen reicht. Nur der Anfang lesbar Iste liber est … Darunter ein mit wenigen Strichen gezeichnetes Gesicht.

1r–179v Sermones de tempore super evangelia dominicalia. Die Predigten T29–T20 kommen mit Ausnahme von Bl. 126r–129r auch in Cod. ms. Bord. 45, Teil I, vor.
(1r–3v) ›Prima dominica post pascha videlicet in octava‹. (T29). Quorum remiseritis peccata [Io 20,23]. Unde factum est sicud legitur ex ewangelistis quod ipso die resurrectionis quinquies apparuit illis qui maxime fuerunt in tristitia sicud Marie Magdalene
(3v–6r) ›Dominica secunda post pascha‹. (T30). [S]icud novit me [Io 10,15]. Ex intellectu quod super hec omnia vult Gregorius ex omelia claret talis sensus qui sic velit dicere
(6r–9v) ›Dominica tertia post pascha‹. (T31). [M]odicum et iam non videbitis [Io 16,16]. Sicud dicit idem ewangelista tunc patet quod dominus hec eadem verba locutus est in ultimo sermone post cenam
(9v–12r) ›Dominica quarta post pascha‹. (T32). [C]um venerit paraclitus [Io 15,26]. Augustinus vult sic exponere quod tunc temporis specialiter in se tria habuerunt vitia Iudei et homines [!] scilicet quod fuerunt infideles et increduli
(12r–14v) ›Dominica quinta post pascha‹. (T33). [A]men amen dico vobis [Io 16,20]. Dubium de hoc non est quod dominus dixerat hec verba suis discipulis
(14v–17v) ›Dominica infra ascensionem et pentecosten‹. (T37). Paraclitus ille testimonium perhibebit [Io 15,26]. Notandum quod presens ewangelium sic venit ad propositum. Sepe auditum est prius quomodo dominus docuit discipulos de eius resurrectione
(17v–20r) ›Dominica prima post pentecosten‹. (T41). Si Moysen et prophetas non audiunt [Lc 16,31]. Ex hiis verbis video errorem quem habent aliqui homines qui quandoque afflicti afflictionibus vel infirmitatibus non credunt Moysi ac prophetis
(20r–22v) ›Dominica secunda post octavas penthecostes‹. (T42). Homo quidam fecit cenam [Lc 14,16]. Unde sciendum sunt duplices homines in mundo scilicet adhuc non perfecti scilicet qui adhuc vivunt secundum carnem et vitam mundanam
(22v–25v) ›Dominica tertia post octavas penthecostes‹. (T43). [A]ppropinquante deo [Iac 4,8]. Unde si tu vis appropinquare deo fac ut esto ei similis quia res que debere se invicem appropinquare oportet
(25v–27r) ›Dominica quarta‹. (T44). Estote misericordes [Lc 6,36]. De misericordia dei nihil dicetur hec quia alibi sufficienter ubi melior videtur de hac … Von anderer Hand. Am Ende der Verweis auf die Bl. 163r–164v Vide ultimus ubi quasi in fine dicitur de ieiunio.
(27v–30v) ›Dominica quinta‹. (T45). [A]dulescentule dilexerunt te [Ct 1,2]. Unde proposui hec verba Iohannis ad intelligendum qui fuerunt quibus predicabat Ihesus secundum quod in presenti ewangelio hodierno ostendit
(30v–34r) ›Dominica sexta post penthecosten‹. (T46). Irascimini et nolite peccare [Ps 4,5]. Verba illa concordant principalissime cum ewangelio quia idem quod verba illa proponunt ewangelium declarat et exponit
(34v–37r) ›Dominica septima‹. (T47). Misereor super turbam [Mc 8,2]. Unde intelligendo dicit Crisostomus quod non sit credendum quod turbe sine viatico sine cibariis ad dominum in solitudine venerunt
(37r–40v) ›Dominica octava‹. (T48). Ex fructibus eorum [Mt 7,20]. Volunt intellectum hec verba quod omne ens cognoscetur quantum ad eius operationem bonam vel malam esse
(40v–44r) ›Dominica nona‹. (T49). [R]edde rationem [Lc 16,2]. De bonis que ego tradidi et contuli tibi Math. XXVo. Non sunt hec verba proposita eo quod ipsa sunt similia verbis que in hodierno narrantur ewangelio scilicet hiis: Redde rationem villicationis tue [Lc 16,2]
(44r–47r) ›Dominica decima‹. (T50). Si cognovisses [Lc 19,42]. Unde intelligitur per discretionem sicud grammatici solent intellegere
(47r–50r) ›Dominica undecima‹. (T51). Qui se exaltat [Lc 18,14]. Intelligendo ewangelium primo colligitur ex eo quod faciamus in ecclesia autem quare visitemus eas
(50r–55r) ›Dominica duodecima‹. (T52). Deus omnia bene fecit [Mc 7,37]. Teste Philosopho. Deus et natura nichil faciunt frustra tunc patet ex hoc quod deus nichil fecit nisi cum ratione
(55r–59v) ›Dominica 13ma‹. (T53). Quicumque in lege peccaverunt [Rm 2,12]. Intelligendo illud scilicet quomodo aliquis posset peccare contra legem
(59v–62v) ›Dominica decima quarta‹. (T54). Ite ostendite vos [Lc 17,14]. Hoc intelligendo quomodo debeamus nos ostendere sacerdotibus. Sciendum quod hoc debet fieri per confessionem
(62v–67r) ›Dominica 15‹. (T55). [N]onne anima plus est [Mt 6,25]. Intelligendo ista dominus dedit homini tria bona scilicet animam corpus et res
(67r–70r) ›Dominica sexta decima‹. (T56). [I]bat Ihesus in civitatem [Lc 7,11]. Sensus istorum verborum misticus est talis et monet unam rationem quare deus ad assumpsit humanitatem
(70r–74r) ›Dominica decima septima‹. (T57). [D]iscedite a me [Mt 25,41]. Verba ista sub forma et ratione qua tangit ewanglista in ewangelio possunt dicere duplices
(74r–77v) ›Dominica decima octava‹. (T58). [I]n duobus mandatis [Mt 22,40]. Ad intelligendum quomodo eveniat ad propositum presens ewangelium sicud legitur in scholasticis historis
(77v–79v) ›Dominica decima nona‹. (T59). [A]scendens Ihesus [Mt 9,1]. Unde verba ista includunt in se duplicem sensum scilicet litteralem et spiritualem … Die foliierten Bl. 80–82 wurden herausgetrennt, die Predigt ist daher unvollständig. – 83r leer.
(83v–87r) ›Dominica vicesima prima‹. (T61). [N]isi signa et prodigia [Io 4,48]. Ad intelligendum hec verba primo in textu suo dicatur ewangelium. Postmodum ad plenum intellectum sciendum quod de triplici statu sunt homines
(87r–92r) ›Dominica XXII‹. (T62). [S]erve nequam omne debitum [Mt 18,32]. Ad intelligendum presens ewangelium est presagium et figura huiusmodi qua contiget in stricto dei iudicio … Vgl. den Anfang mit der Predigt auf Bl. 176v.
(92r–96r) ›Dominica XXIII‹. (T63). [R]eddite que sunt Cesaris [Mt 22,21]. Ad intelligendum huiusmodi verba primo quero quid teneamur reddere deo et quid Cesari
(96v–101v) Dominica I adventus. (T1). [C]lamabunt ad dominum [Is 19,20]. Ex quo mater ecclesia sollempnissime hunc diem gloriosum recoli de adventu Christi in carnem instituit
(101v–104v) Dominica II adventus. (T2). [D]icent montibus [Apc 6,16]. Ex verbis thematis patet duplex terror qui superveniet hominibus. Primo ante iudicium sicud signa ista terribilissima
(104v–108v) Dominica III adventus. (T3). [T]u es qui venturus [Mt 11,3]. Hec verba quando et a quibus dicta sunt sufficienter patent in ewangelio. Pro quo ulterius notandum quod quando Johannes Baptista sedens incarceratus
(108v–111v) Dominica IV adventus. (T4). [E]go vox clamantis [Io 1,23]. Verba ista sunt Ysaye et Iohannis 1 unde verba hec presupponunt sciri duo. Primum quod Johannes Baptista dicatur esse vox in deserto
(111v–114v) Dominica infra octavam nativitatis domini. (T7). [E]cce positus est hic [Lc 2,34]. Verba ista habent diversum intellectum. Unus est quia Symeon videns puerum impletus spiritu sancto prophetavit eius passionem et resurrectionem
(114v–118r) Dominica I post epiphaniam domini. (T11). [Q]uerite et invenietis [Mt 7,7]. Hec verba satis concordant cum ewangelio hodierno quod est Lucas II in quo determinatur quomodo parentes Ihesu perdiderunt puerum
(118v–122r) Dominica II post epiphaniam domini. (T12). [V]inum non habent [Io 2,3]. Per hec verba deplangit ecclesia statum plurimorum que velit dicere quod multi homines non habent proch dolor vinum
(122r–126r) Dominica III post epiphaniam domini. (T13). [E]xtendens Ihesus [Mt 8,3]. Ad intelligendum hec verba nota quod ewangelista tangit duo miracula in presenti ewangelio que fecerat Christus
(126r–129r) Dominica in septuagesima. (T16). [I]te et vos in vineam meam [Mt 20,4]. Intelligendo hec verba sciendum quod duo possumus videre in eis. Primo quandam fructuosam nobis doctrinam que elicitur ex hiis verbis
(129v–132r) Dominica in septuagesima. (T16). [M]ulti enim sunt vocati [Mt 20,16]. Pro huius intellectu sciendum quod omnes nos homines sumus vocati et dispositi ad eternam patriam quia ideo omnes sumus creati
(132r–134v) Dominica in quinquagesima. (T18). [C]ecus sedebat secus viam [Lc 18,35]. Pro intellectu horum verborum sciendum quod possunt ipsa habere duplicem intellectum. Primum historialem scilicet qui convenit cum ewangelio
(134v–139v) Dominica I in quadragesima. (T19). [N]on in solo pane [Mt 4,4]. Verba hec que scripta sunt in ewangelio quod legi solet presenti die
(139v–143v) Dominica II in quadragesima. (T20). [N]on est bonum sumere panem [Mt 15,26]. Quamvis scripta sunt hec verba de proposito presentis ewangelii tamen causa doctrine ut et ducam postmodum ewangelium ad propositum faciam digressum
(143v–148r) Dominica III in quadragesima. (T21). [B]eati qui audiunt verbum dei [Lc 11,28]. Ex quo plures sunt homines a deo peccatores et in peccatis delectatus
(148r–152v) Dominica IV in quadragesima. (T22). [E]t sequebatur eum multitudo [Io 6,2]. Unde sciendum pro intellectu presentis dominice dupliciter nominatur. Primo dominica de quinque panibus
(152v–153r) Exemplum. ›Notabile de confessione‹. Sacerdos quidam in ecclesia tempore quadragesimali sedens audivit confessionem … — … et statim eum sacerdos facto signo sancte crucis effugavit.
(153v–155r) ›Dominica in passione‹. (T23). Tulerunt ergo lapides [Io 8,59]. Verba ista nominant et tractant de passione domini et quia presens dominica dicitur de passione
(155v–156v) De erroribus hereticorum. Notandum circa istud Iohannis II ubi dicitur quod Christus convertat aquam in vinum. Unde sunt nonnulli heretici qui tres monent errores circa presens ewangelium … — … ibi utque dicitur de matre Christi Jo. Auf Bl. 155v oben ein angefangenes Exempel Quidam episcopus sanctus et devotus cum sermonem faceret coram populo …
(157r–158r) Feria sexta post dominicam in passione domini. (T23/6). Quid facimus quia hic homo multa signa facit [Io 11,47]. Hec verba intelligendo nota quod principes sacerdotum scribe et Pharizei quam plures inierunt consilium quoniam Ihesum caperent in sermone … Vgl. Mt 22,15.
(158v) Officium de sancto Antonio eremita. Introitus. Os iusti meditabitur sapientiam [Ps 36,30]. V. Noli emulari in malignantibus [Ps 36,1]. Coll. Deus qui concedis obtentu beati Antonii confessoris tui Dilectus deo et hominibus cuius memoria in benedictione est [Sir 45,1–7]. Graduale. Domine prevenisti eum CANTUS g01360. V. Vitam petiit [Ps 20,5]. CANTUS g01360a. A. Iste est qui ante deum … CANTUS 3426. Sequencia. Agios veris ros Maii flos … AH 54 Nr. 31, 12–16. Secundum Matheum. Dicit Simon Petrus ad Ihesum: Ecce nos reliquimus omnia [Mt 19,27–29]. Offertorium. Veritas mea et misericordia mea [Ps 88,25]. CANTUS g01278. Secreta. Sacrificium nostrum quesumus … Communia. Beatus servus [Mt 24,46–47]. Proposuit nobis ad salutem … Literatur: Lippe Missale Romanum 2, 171. – 159r leer.
(159v–161r) De ira. Irascimini et nolite peccare [Ps 4,5]. Circa idem distincta est ira hominis in quatuor membra prout quantum est peccatum quantum non … (160v–161r) Notandum quod numquam homo debet se laudare …
(161v–162v) ›Dominica in Lma‹. (T18). Stans autem Ihesus [Lc 18,40]. Intelligendo ista verba sciendum quantum sufficitur in proposito duobus modis dicitur dominus stare … Bearbeitung des Sermo aus dem Werk des 'Paratus' mit abweichendem Initium, vgl. Schneyer 4, 527 Nr. 58.
(163r–164v) De ieiunitate. ›Aliena generalia de ieiunio‹. Nota presenter duplex est ieiunitatem. Primum est corporis scilicet a cibo corporali. Secundum est voluptatis scilicet a peccato mortali … — … sic neque ieiunium nisi peccata dimittat.
(164v–165r) Quaestio de fide. ›De fide‹. Queritur utrum negligens scire articulos fidei possint se excusare per ignoranciam. Respondetur quod non quia ignorantia illa est iuris ergo non excusat … — … debet symbolum et articulos dominicam utque per decretum Augustini de consecratione de quarta.
(165r) Dominica II post pentecosten. (T42). Homo quidam fecit cenam [Lc 14,16]. Notandum potest sermo super hoc themate ab ewangelio sic formari quod per illum honorem intelligatur
(165v–166r) Dominica VI post pentecosten. (T46). Nisi habundaverit [Mt 5,20]. Notandum ille qui nascitur alicui eius ira notificatur per aliquod signum notabile ab extra
(166v–168r) Dominica IV post epiphaniam domini. (T14). Ecce motus magnus [Mt 8,24]. Presens ewangelium est in suo sensu spirituali de penitentia prout predicta verba continent in se sensum talem
(168v–169r) Dominica X post pentecosten. (T50). Si cognovisses et tu [Lc 19,42]. Nota quod continua memoria passionis Christi duo bona in se continet. Primum quia de malo declinare honoratur
(169v–171r) Aqua vinum factum est [Io 2,9]. Verba ista colliguntur ex Iohannis II. Pro introduxione primo notandum circa textum quod dominus vocavit matrem suam
(171r–172v) ›In LXma‹. (T17). Ut dum seminat [Lc 8,5]. Presens ewangelium continuatur ad precedens sic quia in precedenti docuit Christus quod esset laborandum in vinea
(173r–174r) ›De adventu Christi‹. (T1–T4). Benedictus qui venit [Mt 21,9]. Verba hec historialiter spectant ad dominicam palmarum sed possunt virtualiter duci ad presentem tali oratione
(174v–176r) Dominica XXIII post pentecosten. (T63). Imitatores mei estote [Phil 3,17]. Ad Phil. 3o. Sic scribitur apostolus libro quo supra volens nobis doctrinaliter ostendere
(176v–179r) Dominica XXII post pentecosten. (T62). Serve nequam omne debitum [Mt 18,32]. Hec verba figura sunt et presagium horum que contingent in stricto dei iudicio
(179v) Nota. Nota. Ecclesia que est religio christiana sanguinem Christi sanxiata [!] … — … et alteri pedi in terra fixo appropinquando misericordiam inveniat.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
CANTUS CANTUS: A Database for Latin Ecclesiastical Chant. Indices of chants in selected manuscripts and early printed sources of the liturgical Office (http://cantus.uwaterloo.ca//)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Lippe Missale Romanum Missale Romanum Mediolani 1474, hrsg. von R. Lippe, 2 Bde., London 1899 und 1907, ND Woodbridge 2010 (Henry Bradshaw Society 17 und 33)
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)