de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung von Lüneburg, Ratsbücherei, Theol. 4° 28
Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 3: Die theologischen Handschriften: Quartreihe. Die juristischen Handschriften, beschrieben von M. Stähli, Wiesbaden, 1981 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 4), S. 76 - 79 .

Rituale

Pergament und Papier — 92+16 Bl. — 22 × 15 cm — Norddeutschland — 12 Jh.1 / 15 Jh.

Wasserzeichen nicht nachweisbar (Löwe (?)). Lagen: III (6). II (10). 2 IV (26). III (32). IV (40). II (44). 3 IV (68). III-1 (73). IV (81). IV + 3 (92). Der Handschrift sind ein Sexternio und 4 Einzelblätter Papier angebunden. Schriftraum: 15-17 × 10-11 cm, 28 Zeilen. Bl. 7-10 Kanonteil hinzugefügt, zweispaltig. Frühgotische Minuskel. Bl. 1-6 abgeschabt und in Textualis fere rotunda 14./15.]h. beschrieben. Die Minuskel darunter stellenweise noch lesbar. Bl. 7-10 Textualis formata mit roten und blauen Lombarden. Gesangsteile neumiert (4-Liniensystem und linienlose Neumen). Abbildung in Luntowski S. 77. mit roten und grünen Lombarden und roten Rubriken. 1r Blattrankeninitiale P und Präfationszeichen in roter Federzeichnung, grün laviert, 21 Zeilen hoch. Binnengrund mattgold, Außengrund blau. Darunter in gleicher Ausführung Drachen-Initiale O, 8 Zeilen hoch. Der obere Seitenrand ist der oberen Rundung des P folgend weggeschnitten. 6v ist ein kleiner kolorierter Holzschnitt vor der Beschriftung aufgenäht: Geißelung Christi. 7ra, rot-blau ornamental gespaltene Initiale T. 9v unbeholfene, kolorierte Federzeichnung nach der Beschriftung aufgenäht: Christus mit Kreuz.

Grob bearbeiteter Holzdeckelband ohne Überzug. Buckel und Schließe an der Mitte des Vorderschnittes abgerissen.

Die Handschrift ist in das Doppelblatt eines Fragments eingeheftet, einspaltig beschrieben in kleiner Textualis des 13./14.]hs.: Porphyrius, Isagoge. Cum sit necessarium grisarori… Ed. A. Busse: Prophyrii Isagoge et in Aristotelis Categorias Commentarium, Berlin 1887 (= Comm. in Arist.graeca 4,1). Am rechten, linken und oberen Seitenrand ist in Textualis formata Canon eingetragen, am unteren Seitenrand Canon missalis.

1r-3r Praefationes. (3r-4r) Pater noster, Credo und Gloria. Darunter in einer Cursiva des 15. Jhs. Communicantes in ascensione und pentecosten. (4v-5v) Missa de corpore Christi. (6r) Cursiva 15. Jh.: Oratio de Christophero. Votivos nos, quesumus domine, beati martiris tui Christoferi. Darunter Communicantes. vgl. Pflieger I S. 669. (6v) Oratio: Suscipe s. trinitas hane oblacionem.

7r-10v Canon Missae.

11r-28v Missae de communi sanctorum. De apostolo - de virginibus. (28v-29v) neumierte Tractus u. Versus. (29v) Missa de nativitate domini. Puer natus est nobis … — … (bricht auf der gleichen Seite unten ab:) [Ad Hebraeos]… locutus est nobis in-. Es fehlt das innere Doppelblatt der Lage.

30r Benedictio candelarum. (Setzt ein:)[mi]nistrent lumen exterius, ut te donante. Franz Benediktionen I S. 450 B I 9, S. 448 A II 7, S. 446 A I 2.

30v Benedictio cinerum. Erstes und drittes Gebet, s. Franz I S. 464. Zwischen zwei Antiphonen Oratio Bruylants II 806.

31r-35r ›Incipit Ordo palmarum.Primum benedicat sacerdos salem et aquam, deinde cantet. Oratio Franz I I S. 490, 1. Prozession, Epistel und Evangelium. (32v) Benedictiones. Gräf Palmenweihe Tab. XI 12, 9, 19, 18. Tab. XII 6. Tab.XI 11. Tab. XII 9, 8, 10, 20. (34r) ›Deinde scola stet iuxta crucem hunc canat ymnum‹. Gloria, laus et honor. Gräf Tab. XII 18. (34v) ›Tune scolasti [!] lento gradu‹. vgl. Gräf Anhang I S. 155 Nr. 35 und 36. Gräf Tab. XII 31. Tab. XI 21. Tab. XII 21.

35r-v ›Benedictio ignis in sabbato sancto‹. Die Handschrift bringt nur das zweite der üblichen Gebete an erster Stelle: Domine deus … lumen indeficiens. an vierter Stelle das Weihegebet: ›Super incensum‹. Veniat. vgl. Franz I S. 511 und 513. Dazwischen das in Süddeutschland verbreitete Gebet: Domine sancte… benedicere et sanctificare digneris. Franz I S. 515/516. Bruylants II 92.

35v-39r ›Benedictio cere‹. Exultet iam. mit den charakteristischen Auslassungen. vgl. Franz I S. 540f. (36v-39r) 4 Prophetien. vgl. Sacr. Greg. ed. Lietzmann, Nr. 84, 1-5. Hier längere Textstellen und kurze Orationen im Anschluß an die Prophetien.

39r-43v ›Ordo ad catecuminum faciendum. Primum ante ianuas ecclesię statuantur baptizandi… sacerdos singulatim dicens‹. Abrenuntias Satane. vgl. Martene Bd. I Cap. I Art. VII Ordo VI (mit Umstellungen in der Reihenfolge der Handlungen). (40v) Evangelium Mt. 11,25Mt 11,25. (41r) ›Tune iubeat sacerdos infantes portari in ecclesiam‹. Litanei. s. Anhang. (42r) Oratio. Präfatio, 2 kurze Orationen, Tractus. Bruylants II 754. (43v) ›His finitis baptisterium velud in pascha consecretur‹. (43v-44v) Missa de spiritu sancto.

44v-66v Missae votivae und Gebetformulare (mit *). Darunter: (49v) Commemoracio reliquiarum in pręsenti. (54r) Pro congregatione. (58v) *. Contra raptores bonorum ecclesię. (59r) *. Contra iudices male agentes. (60v) In ipso tempore belli. (61r) *. Contra paganos in tempore belli. (61v) *. Pro peste animalium. (63r) *. Contra febrium dolorem, Sigismundi oratio. s. Franz Messe S. 202. (65v) De furto.

66v-67r ›Benedictio sponsi et sponsę. Igitur sponsus primo accipiens anulum roget eum a presbitero benedici…‹ 6 Formeln. (67r) Ante thalamum. Franz II S. 181 II 1 Franz I S. 282,2 (zum Schluß abweichend). (67r) ›Missa ad benedicendum sponsum et sponsam priusquam congrediantur.Exaudi nos, omnipotens deus, ut quod nostro ministratur officio. 4 Orationen.

67r Gebetformular. ›Pro fame ac pestilencia et pro conservandis frugibus terre.Sempiterne pietatis tuę habundantiam domine supplices imploramus.

67v Wasserweiheformel des Alkuinschen Nachtrags zum Gregorianum. Franz I S. 145f. IV 1-5.

68r-71v ›Ordo ad visitandum infirmum sive ungendum. In primis aspergat sacerdos infirmum…Ant. Parce domine. Orationen. (68v) ›Tunc dicat ei confessionem…‹ Orationen. Zwischen Bl. 71/72 Textverlust. (72r-v) Missa pro defuncto. Setzt ein mit der Lesung 1 Thess.4, 13-18. (72v-73v) Missa pro defuncto. Si enim credimus.

73v-75r Gebetformulare. In anniversario. Pro patre et matre. Pro congregatione fratrum. Pro uno vel pro pluribus. Pro femina. Pro episcopo. Pro illis qui in cimiterio iacent.

75r-79r Begräbnisritus. ›Hic accedat sacerdos ad feretrum et dicat‹. Non intres in iudicium cum servo tuo domine. (75v) ›Dum functus portatur de ecclesia ad sepulchrum‹. Ant. Aperite illi portas iusticit. (77v) ›Hic ponetur corpus in sepulchrum‹. (80r) Septem psalmi. (82r) Litanei. s. Anhang.

83r-85v Ordo missae pro deprehenso in furto. ›Cum aliquis deprehensus fuerit in furto et negaverit inducat eum presbiter in ecclesia et eo astante celebret…‹ (84r) ›Expleta missa portetur aqua benedicta et crux ad locum probationis cum vii psalmis et letania. Sequitur Benedictio aquę fluentis‹. Ut rectum iudicium in ista aqua discernere digneris. Oratio: Omnipotens sempiterne deus qui baptismum in aqua iussisti. ähnlich, aber kürzer. Franz II S. 397 I. (84v) ›Coniuratio aquę‹. Franz II S. 382 IV (kürzer). ›Benedictio aquę‹. Deus qui maxima queque sacramenta in aquarum substantia condidisti. (85r) Evangelium Joh. 1, 1. ›Tunc sacerdos eum adiurans‹. Adiuro te homo per patrem et filium et spiritum sanctum … et per iudicium aquę frigidę. Franz II S. 378 II 1 (85v) ›Ad vicarium qui pro eo mittendus est‹. Franz II S 383 IV 11.

85v-91r Gottesurteile. ›Hic incipit Iudicium ferri candentis vel vomerum‹. (86r) Benedictio ignis. Franz I S. 513. Danach Franz II S. 371 III 9 und die Oratio Deus plasmator omnium hominum. (86r) ›Benedictio saponis‹. Franz I S. 645(a). ›Tunc lavatur [!] manus vel pedes calcantis‹. Franz II S. 371 III 10. (86v) Oratio. Franz II S. 365 I. Benedictio: Benedic domine… per invocationem… ad manifestandum verum iudicium. Oratio. Franz II S. 371 III 11. Conjuratio. Franz II S. 372 III 16. (87r) Oratio. Quęsumus omnipotens Abraham Deus Isaac. Bendecitio. Franz II S. 372 III 17. (87r-v) ›Iudicium aquę ferventis‹. Orationes. Franz II S. 373 I und II, S. 371 III 12. Benedictio: Benedictio: Bendico te, creatura aquę: igne fluentis. Orationes. Franz II S. 373 III 11 und S. 371 I. (88v) Benedico te, creatura aquę: per ignem ferventis. ›Benedictio caldarii‹. Adiuro te caldaria. Exorcismus: Adiuro te homo. (89r) ›Cum vis iudicium facere Cum pane et caseo, induat se sacerdos sacris vestibus missam celebratur …Iustus es domine. Oratio: Sancti nominis tui domine timorem. (89v) ›Incipit exorzismus panis et casei‹. Franz II S. 387 II 7, II 6, II 3, ähnlich II 4. (90v) ›Hic dividatur panis et caseus et pensetur unicuique…Admoneo vos fratres in nomine domini nostri… ut si quis ex vobis istas res furatus est … Coniuro te homo per patrem. (91r) Ausfürliche Ordines: ›…cuius granum nataverit, ille sine dubio furti reus est.‹ (91r-v) Absolutio excommunicatorum.

91v-92v Weitere Benediktionen. (91v) ›Ad peras et baculos benedictio‹. Franz II S. 276. (92r) ›Benedictio in domo‹. Franz I S. 642, 24(a). (92v) ›Benedictio panis novi‹. Franz I S. 248 (1) ›Benedictio pomorum‹. Franz I S. 377, 3. ›Benedictio carnis‹. Franz I S. 585 I 3. ›Benedictio lardi‹. Franz I S. 589 I 13. bricht 92v ab: ›Benedictio casei-‹. Am unteren Rand etwas späterer Nachtrag: Oratio. Bruylants II 55. Am oberen Rand ein Nachtrag des 15. Jhs.: Benedic domine creaturam istam panis … ut quicumque ex populis tuis fidelibus. nicht bei Franz.

93r-108r Anhang des 15. Jhs. Sequenzen. AH 53 Nr. 10, 16, 15, 215, 168, 29, 99. AH 50 Nr. 269. AH 53 Nr. 36, 50. AH 54 Nr. 88, 7, 120. AH 53 Nr. 67. AH 55 Nr. 188. AH 53 Nr. 70. AH 54 Nr. 153. AH 53 Nr. 81. AH 50 Nr. 385. AH 53 Nr. 163, 210. AH 50 Nr. 267, 268. AH 54 Nr. 61. AH 53 Nr. 104. AH 50 Nr. 270. AH 53 Nr. 95, 192, 112, 181. AH 55 Nr. 120, 203. AH 53 Nr. 122, 197. AH 54 Nr. 18. AH 55 Nr. 14. AH 54 Nr. 219,218. AH 53 Nr. 247. AH 50 Nr. 241. AH 53 Nr. 228. AH 50 Nr. 271. AH 54 Nr. 224, 213. et sie est finis pro quo deus sit benedictus in secula seculorum amen. He wolde myt er, heu heu. Zwischen den Zeilen und am Seitenrand gelegentlich Synonyme und Erläuterungen, schlecht leserlich. (107v) am unteren Rand Oratio: Suscipe, sancta trinitas, hanc oblacionem. (108r) Credo. (108v) Gloria in excelsis. (108v) Cisiojanus niederdeutsch. Wultu leren den dudeschen Cicioans sunder vraghe alle sint de hilghen dage. Nicht bei Pfeiffer in Serapeum XIV (1853) S. 145.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Bruylants II D. P. Bruylants, Les oraisons du Missel Romain. Texte et histoire, Bd. 2: Orationum textus et usus juxta fontes, Louvain 1952, ND ebd. 1965 (Études liturgiques 1,2)
Franz Benediktionen A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 Bde., Freiburg/Br. 1909, ND Graz 1960
Franz Benediktionen A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 Bde., Freiburg/Br. 1909, ND Graz 1960
Franz Messe A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen Volkslebens, Freiburg/Br. 1902, ND Darmstadt 1963
Franz Messe A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen Volkslebens, Freiburg/Br. 1902, ND Darmstadt 1963
Gräf Palmenweihe H. J. Gräf, Palmenweihe und Palmprozession in der lateinischen Liturgie, Kaldenkirchen 1959
Luntowski G. Luntowski, Stadtarchiv und Ratsbücherei Lüneburg, Lüneburg 1963
Martene E. Martène, De antiquis ecclesiae ritibus libri, Bd. 1–4, ND Hildesheim 1967–1969
Pflieger I A. Pflieger, Liturgicae orationis concordantia verbalia. Prima pars: Missale Romanum, Rom u.a. 1964
Sacr. Greg. ed. Lietzmann Das Sacramentarium Gregorianum, hrsg. von H. Lietzmann, Münster/Westf. 1921 (Liturgiegeschichtliche Quellen, 3)

Beschreibung konvertiert im Rahmen des Projektes Digitalisierung der mittelalterlichen Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)