Pontificale
Pergament — 143 Bl. — 30,5 × 22 cm — Braunschweig — 14. Jh.
Lagen: Quinternionen 1+14 V (p. 282). I+1 (p. 287). Erhaltene Lagensignaturen I–XIII, wobei z.T. auf der Vorderseite des ersten Blattes und der Rückseite des letzten Blattes unten signiert worden ist, z.T. auf der Rückseite des letzten Blattes unten dreifach. Bis Seite 287 paginiert. Seitentitel zur Kennzeichnung des jeweiligen Abschnittes des Pontificale. Schriftraum: 22 × 17 cm, zweispaltig, 20 Zeilen. Textualis Gothica formata. Neumen, z.T. nur die Linien. Überschriften und liturgische Anweisungen rot. Rubriziert. Rote und blaue Initialen mit rotem und gelbem Fleuronnée.
Holzband mit hellem Lederüberzug des 14./15. Jh. Feldeinteilung auf Vorder- und Rückdeckel durch doppelte Streicheisenlinien in Rahmen und Mittelfeld. Dieses gegliedert durch rautenförmige Felder, die durch diagonal gekreuzte Linien entstehen. Einzelstempel Blattwerk: s003687. Halbierte Staude: s003815. Löwe, schreitend: s002816. Lilie, Mittelblatt rhombisch, unterer Abschluss lilienförmig: s002665, s002074. Sämtlich aus der nicht genauer lokalisierbaren Werkstatt mit dem Notnamen "Ranken im Halbkreis*" ( w000922). Vgl. VII B Hs 168 u. VII B Hs 174.
, 216f. — , 220 Nr. 79.
p. 1–p. 285 Pontificale. Als Vorlage mag ein Magdeburger Pontificale gedient haben. Vgl. p. 35: … Vis sancte Magdeburgensi ecclesie michi successoribusque meis fidem et subiectionem per omnia exhibere? p. 72: Vis sancte Magdeburgensi ecclesie mihi meisque successoribus subiectionem et obedienciam exhibere … Viele Ordines sind im Druck nicht vollständig nachweisbar, das gilt vor allem für die rituellen Anweisungen, die häufig variieren.
(p. 1–p. 2) Inhalt. ›Ista agenda pontificalis est ecclesie sancti Blasii in Brunswic et est distincta hoc ordine …‹
(p. 3–p. 4) ›Incipit benedictio sponsi et sponse.‹ Deus misereatur nostri … ›Oratio‹. Deus Abraham deus Ysaac et deus Iacob … 429 Appendix Nr. 57. Es folgt CCLIII Nr. 12.
(p. 4–p. 29) Ordo de septem ecclesiasticis gradibus. ›Incipit ordo ad clericum faciendum‹ Oremus dilectissimi … in sempiternum custodias. Per. 1, I Nr. 1–5. (p. 6) ›Ad barbam tondendam‹. Deus cuius providentia … et future. 1, II. ›Post collectam … dicat dyaconus‹. In nomine domini nostri Ihesu Christi (p. 7) Hostiarii, Lectores, Exorciste, Acoliti, Subdyaconi, Presbiteri ordinandi procedant … letania dicatur … (p. 11) ›Finita letania vocentur acoliti nominatim tonsuram detur qui egent. Postea episcopus det cantoribus antiphonarium tangendum dicens.‹ Videte ut ore cantatis … 1, III. ›De officio hostiarii‹. I, IV Nr. 1–4. (p. 13) ›De officio lectoris‹ 1, V Nr. 1–6. (p. 14) Ordinatio exorcistae. 1, VI Nr. 1–4. (p. 15) Ordinatio acoliti. 1, VII Nr. 1–6. (p. 17) Ordinatio subdiaconi. 1, VIII Nr. 1–5. (p. 19) ›Hic vocentur dyaconi…‹ XVI Nr. 9, 10, 12–14, 15, 17, 18, 19 (ähnlich) (p. 23) Ordinatio presbiteri. XVI Nr. 22, 23, 26–31, 33–38
(p. 29–) (p. 29) ›Incipit ordo ad vocandum seu examinandum vel consecrandum electum episcopum‹. Sabbati die circa vesperam … 1, X Nr. 1–13, 15, 18–25. (p. 44) ›Consecratio manuum‹. Ungantur manus … LXIII Nr. 36, folgt 1, X Nr. 26–29. (p. 46) ›Benedictio infule episcopalis‹. Deus cuius ecclesia … folgt 1, X Nr. 30, 34–36, 38, folgt ebd. Nr. 1–10.
(p. 55–) (p. 55) ›Incipiunt benedictiones super indumenta episcopalia. Benedictio pedulium‹. 2, 223 Nr. 74. Omnipotens sempiterne deus qui es initium … evangelii pacis. (p. 56) ›Ad cirotecas‹ …. ›Ad tunicam‹ …. ›Ad dalmaticam… Benedictio annuli‹. (p. 57) ›Benedictio baculi‹. (p. 58) ›Benedictio scandaliorum‹. ›Benedictio caligarum‹.
(p. 59–) ›Benedictio planete, dalmatice, stole et aliarum vestium sacerdotalium et leviticarum‹. 1, XX Nr. 1–3.
(p. 60–) ›Benedictio linthaminum in sacro ministerio‹. XL Nr. 74 u. 75.
(p. 61–) ›Ad corporale benedictio‹. XL Nr. 85, 83, 84.
(p. 62–) ›Prefacio patene consecrande‹. Consecramus domine … — … in patibulo crucis elegit inmolari. Qui tecum vivit. XL Nr. 88, 90, 91. 1, XXII Nr. 1–3.
(p. 63–) ›Prefacio calicis‹. Oremus dilectissimi fratres … — … gracia perficiatur. XL Nr. 92, 93, 94. 1, XXIV Nr. 1–3.
(p. 64–) ›Benedictio vasculi eucharistialis sive crismalis‹. Oremus karissimi fratres … — … implere dignetur … XL Nr. 86. 1, XXIV Nr. 1. ›Benedictio nove crucis‹. Benedic domine … — … inveniant corporis et anime sanitatem. per. XL Nr. 97, 98, 99, 102, 103, 104 1, XXVI Nr. 1–6.
(p. 68) ›Benedictio ymaginis beate Marie‹. Domine Ihesu Christe qui de intemerato beate Marie virginis utero nasci dignatus es … — … particem supernorum. Qui cum patre.
(p. 68) ›Benedictio incensi‹. Domine deus omnipotens cui astat … — … a morsu antiqui serpentis. XL Nr. 109. 1, XXV.
(p. 68–) ›Incipit ordo qualiter Romanus pontifex apud basilicam beati Petri apostoli debeat ordinari‹. Primicerius cum stola sua in … — … meritam vicem recipiat. Qui vivis … Vgl. 1, XXIII Nr. 1–5. (p. 69)
… fit leganter hoc addito ubi dicitur: Et idcirco … universam Vgl. LXX Nr. 6. Es folgt 1, XXIII Nr. 6–7.
(p. 72–) ›Incipit ordo ad abbatem benedicendum‹. In ordinatione abbatis debet episcopus missam celebrare … — … ad exemplum iuste severitatis et correctionis. XXVI Nr. 1–2 (ähnlich). (p. 72) Examinatio abbatis ähnlich wie , lib. 2., cap. 1., ordo 9., bemerkenswert die Formulierung Vis sancte Magdeburgensi ecclesie mihi meisque successoribus subiectionem et obedienciam exhibere … Danach 1, XV Nr. 5–8, 10, 13.
(p. 77–) ›Benedictio sanctimonialium virginum vel viduarum‹. Sanctimonialis virgo cum ad consecracionem sui episcopi offertur … Deinde prosternat se episcopus coram altari … Domine exaudi. Domine vobiscum … — … tua consolacione perficiant. Vgl. , lib. 2., cap. 6., ordo 7, Sp. 538–539. XX Nr. 6, 14–17, 24, 19, 21, 23, 25, 20. 1, XII Nr. 3, 6, 9–12, 25, 26, 33, 32, 34.
(p. 87–) ›Benedictio vidue que fuerit castitatem professa‹. Consolare domine hanc famulam tuam … — … que in tua pietate confidit. 1, XIII Nr. 5, 6, 16, 19, 20.
(p. 89–) ›Ordo romanus qualiter consulium [!] agatur‹. Conveniente universo cetu sanctorum episcoporum … — … Tunc pariter omnes exurgentes redeant pacitice in domum suam. LXXIX Nr. 1–9, 11–21. 1, XXVI Nr. 1–8, 10–20, 22–27.
(p. 97–) ›Incipit ordo ad benedicendum regem.‹ Quando novus a clero … — … Tunc episcopus metropolitanus missam celebret plena processione. LXXII Nr. 1–14 (Nr. 12 u. 14 gekürzt), 16, 17. (p. 106 /108) ›Prefacio‹. Vere dignum … Deus creator omnium imperator angelorum rex regnancium … vita salusque populorum. Qui tecum. Nr. 18 (verkürzt) Nr. 19 (verkürzt) Nr. 20–25. (p. 112/113) ›Professio regis ante solium coram domino et clero et coram populo‹. Profiteor et promitto … Nr. 26, 27, 28.
(p. 113–) ›Sequitur ordo missarum si infra [sic, recte: in feria] evenerit, sed melius et honorabilius die dominica‹. Deus qui miro ordine … — … nulla possint temptatione mutari. LXXIII Nr. 1–4.
(p. 115) ›Item alia missa [pro rege]‹. Deus cuius regnum est … — … nulla possint temptationem mutari. LXXIV Nr. 1–3.
(p. 115–) ›Incipit benedictio regine‹. Hec dicatur oratio in ingressu ecclesie … — … qui cum deo patre et spiritu sancto vivit et regnat per infinita secula seculorum. Amen. LXXVIII Nr. 1–4.
(p. 119–) ›Benedictio ensis‹. Exaudi domine … — … tempestatibus turbetur bellorum. per. CCXLIV Nr. 1–5.
(p. 121) ›Benedictio vexilli bellici‹. CCXLIII.
(p. 121–) ›Incipit ordo ad benedicendum imperatorem, quando coronam accipit facit hanc promissionem‹. In nomine Ihesu Christi promitto … — … in celis conferat p[rae]mium. Qui vivit. XVI Nr. 1–6, 7 (verkürzt), 10–25.
(p. 130–) ›Incipit ordo ad coronandum imperatorem‹. Cum rex in imperatorem electus pervenerit … — … deus adiuvet et hec sancta. XVII Nr. 1–38. Der Staufische Ordo der Hs folgt in der Regel den Textzeugen B und C.
(p. 138) ›Missa pro imperatore‹. Deus regnorum omnium … XVI Nr. 26.
(p. 138–) ›Ordo ad benedicendam ecclesiam.‹ Inprimis erunt preparata in ecclesia … — … salutem perpetuam consequatur. Vgl. 1, XVII Nr. 1–3; die folgenden Texte in XL Nr. 5–9, 10 u. 11 kombiniert, 12 (nicht mit genauem Wortlaut), 13–20, 23 (nicht im Wortlaut und ohne Litanei), 24–26 (in der Hs folgt das lateinische dem griechischen Alphabet), 27, 30, 32, 34, 37, 38 (z.T.), 39–48, 50–52, 55, 57, 58, 59 (z.T.), 60, 61, 63, 64–71. (p. 169) Postea ibidem sedens benedicat ornamenta ecclesie et altaris … (p. 170) Postea pontifex ingrediens ecclesiam et tenens reliquias in manibus incipiat: Ingredimini … XL Nr. 132–135, 137–146. (p. 176) folgt als Responsorium Benedic domine domum istum … CXXXIX Nr. 2. (p. 177) Postea incipiat cantor introitum: Terribilis est locus. Praefatio: Vere dignum … wie XLI Nr. 3.
(p. 178–) ›Benedictio lapidis itinerarii‹. Deum omnipotentem fratres dilectissimi vocis … — … mereamus. per. Vgl. XL Nr. 120–122, danach Nr. 65.
(p. 179–) ›Benedictio tabule‹. Supplices tibi domine deus … — … in tabulis scripsisti lapideis. per. Vgl. XL Nr. 68.
(p. 180–) (p. 180) ›Benedictio lapidis primarii‹. Primo fiat crux in ipso lapide … — … Omnipotens sempiterne deus qui filium tuum lapidem angularem … p. 182 Expl.: … maneat super locum istum. per.
(p. 182–) ›Reconciliacio ecclesie violate‹. Primum veniat episcopus … — … vota sanctifica. L Nr. 1–10 (verkürzt).
(p. 187–) ›Benedictio poliandi seu cimiterii‹. Domine sancte pater omnipotens eterne deus … — … perpetue felicitatis gaudio [consequantur]. per. Besteht aus 2, XXIV. p. 189 und XLI. 1, LII A Br. 3, 4, 2. 3, V Nr. 4. 1, LII B Nr. 12. Rituelle Anweisungen anders als im Druck.
(p. 193–) ›Ordo ad benedicendum ecclesie signum‹. Inprimis dicatur letania … — … protectio sempiterna. Qui vivis … LI Nr. 1–15.
(p. 201) ›Benedictio nove domus‹. Te deum patrem omnipotentem … — … angeli tue lucis inhabitent. per. XCXI Nr. 1.
(p. 201–) ›Incipit ordo in purificatione sancte Marie‹. Stans pontifex ante altare … XCIX Nr. 14–19, 21–28.
(p. 209–) ›Ordo in capite ieiunii‹. Exorcismus cinerum … — … continencie muniamur auxiliis. per. Deinde agatur missa ordine suo. Exorcismus cinerum vgl. 1, 465 Anm. 2. Weitere Texte s. XCIX Nr. 74, 75, 78, 77, 76, 79.
(p. 212–) ›Benedictio super capsellas et fustes‹. Domine Ihesu Christe mundi redemptor … — … tua facias protectione securos. per. Vgl. CCXII Nr. 1–3; CXXVIII Nr. 5.
(p. 215–) ›Dies palmarum florum sive ramorum‹. Visita domine plebem … — … pervenire quo tendimus. per. Vgl. XCIX Nr. 162 (in der Hs anders), 164–166, 168, 176, 173, 170, 169, 189. Bis auf die nachgewiesenen Texte sind vor allem die rituellen Anweisungen anders als im Druck.
(p. 222–) ›Ordo ad reconciliandos penitentes‹. Feria quinta ante pascha. sedente pontifice … — … iterando non revocent. XCIX Nr. 224–234, 237, 246, 250, 251.
(p. 230–) ›Item ordo‹. Ipso die sonentur … — … vadat ad sedem suam cum dyaconibus et exspectet. XCIX Nr. 252, 253, 354 (in der Hs gekürzt), 255, 259, 260, 261, 296, 297, 265, 266.
(p. 237–) ›Ordo de consecracione principalis crismatis‹. Exspectante vero in sede sua … — … ut a nemine videatur. XCIX Nr. 268–271, 273, 272, 274–276.
(p. 245–) Incipit exorcismus olei quo unguendi sunt cathecumini. Qua expleta benedicat ampullam olei delatam … XCIX Nr. 278, 279. Anweisungen zum Ritus variieren.
(p. 248–) ›In sabbato sancto pasche benedicatur ignis de silice sive de cristallo noviter excussus. Primo cantentur septem penitenciales psalmi …‹.
Domine deus omnipotens deus Abraham, deus Ysaak, deus Iacob inmitte in hanc creaturam incensi vim … Domine deus noster qui sanctis oracionibus placaris … (p. 249) Deus qui per filium tuum angularem scilicet lapidem … Domine sancte pater omnipotens eterne deus in sancto nomine tuo … Veniat ergo omnipotens deus super hoc incensum … (p. 250) … post hec vero procedat pontifex ad fontem … [Benedictio fontis].
(p. 255–) Incipit ordo ad cathechizandum in scrutinio. Primitus ut infantes … — … et tam ipso die quam sequentibus septem diebus communicent. CVII Nr. 1–4, 6, 9–14, 17, 19, 20, 15, 18, 21, 23, 24. Rituelle Anweisungen häufig anders formuliert. Es folgt (p. 264) ›His ita peractis ante ecclesiam inferantur intro infantes et eo tenente infantem a quo suscipiendus est presbyter nomen infantis interrogat dicens‹. Quis vocaris … Vgl. XCIX Nr. 370, 372–378, 380. (p. 266) ›Tunc candelam ardentem tradat ei dicens …‹ Vgl. 1, XXXII Nr. 28 und 29. Vgl. außerdem Rituale VII B Hs 168 a.d. entsprechenden Stelle.
(p. 266–) ›Ordo ad baptizandum infirmum‹. Inprimis … Text wie Rituale VII B Hs 168, 13rb–15va.
(p. 270–) ›Ordo ad baptizandum infirmum iam desperatum‹. CIX Nr. 1. Rituelle Anweisungen anders als im Druck. Text wie Rituale VII B Hs 168, 15va–16ra.
(p. 271–) ›Ordo ad consignandum pueros ab episcopo‹. 1, Appendix Nr. 1. Vgl. auch XCIX Nr. 386, 387, 388.
(p. 273–) ›Benedictio agni in die sancto pasche‹. Post celebratam domine … — … benedicis et prestas nobis. amen … Vgl. 1, 584 Nr. 2. ›Benedictio aliarum carnium‹. Deus conditor universe carnis … — … benedicis et prestas nobis. amen. 1, XLI. 1, 585 Nr. 3.
(p. 274–) ›Benedictio avium‹. Deus universe conditor … — … pervenire mereantur. Vgl. 1, 586/587 Nr. 8.
(p. 275) ›Benedictio lardi‹. 1, 589 Nr. 15.
(p. 275–) ›Benedictio casei‹. 1, 592.
(p. 276–) ›Benedictio ovorum‹. 1, 592.
(p. 276–) ›Benedictio thymiamatis‹. 1, 428.
(p. 277–) ›In vigilia pentecostes ad fontem ymnus‹. 50 Nr. 183, Vers 1, 2, 4, 5, 6, 8, 7.
(p. 277–) ›In festivitate sancti Johannis baptiste benedictio pomorum‹. 1, 377 Nr. 3.
(p. 278–) ›In natale sancti Syxti. Benedictio uvae sive favi‹. 2, XL.
(p. 277–) In assumptione sancte Marie. Benedictio herbarum 1, 398/399 Nr. I 1–2 mit Anm. 14.
(p. 280–) ›Benedictio lactis et mellis‹. 1, 600/601. … ›Benedictio ad omnia ornamenta ecclesiae vel altaris alia‹. XL Nr. 78.
(p. 281) ›Ad lintheamina alia‹. XL Nr. 76.
(p. 281–) ›Benedictio ad albas planetas stolas et cingula alia‹. XL Nr. 80.
(p. 282–) ›Spiritualiter ad stolas‹. XL Nr. 82.
(p. 283–) ›Ad thuribulum‹. XL Nr. 106, 107.
(p. 284–) ›Ad reliquas alia‹. XL Nr. 115.
(p. 284–) ›Ad crucem alie due orationes‹. XL Nr. 98, 101.
(p. 285) ›Ad vasculum corporis Christi alia.‹ XL Nr. 87. – (p. 286) leer.
HD Hec sunt necessaria ad consecrationem altaris vel ecclesie. In primis episcopus preparans cingat se cum … — … candele ardeant in altari quinque locis.
Abgekürzt zitierte Literatur
Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978 | |
M. Andrieu, Le pontifical Romain au moyen-âge, Bd. 1–4, Rom 1938–1941 (Studi e Testi 86, 87, 88, 89) | |
Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel) | |
Die Ordines für die Weihe und Krönung des Kaisers und der Kaiserin, hrsg, von R. Elze, Hannover 1960, ND Hannover 1995 (MGH Fontes iuris 9) | |
A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 Bde., Freiburg/Br. 1909, ND Graz 1960 | |
A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 Bde., Freiburg/Br. 1909, ND Graz 1960 | |
A. Haucap-Nass, Die Stiftsbibliothek von St. Blasius in Braunschweig. Ein Überblick mit einer Handliste der nachweisbaren Handschriften und Drucke aus dem Blasiusstift, in: Die Welfen und ihr Braunschweiger Hof im hohen Mittelalter, hrsg. von B. Schneidmüller, Wiesbaden 1995 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 7), 205–225 | |
E. Henrici, Findbuch und Handschriftenbeschreibungen zu den Beständen Staatsarchiv Wolfenbüttel Hs IV, VI 5, 11, 13, VII B–D, 2 Bde. masch., Berlin 1906–1909 (Handschriftenarchiv der Berlin - Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften) | |
E. Martène, De antiquis ecclesiae ritibus libri, Bd. 1–4, ND Hildesheim 1967–1969 | |
Le pontifical romano-germanique du dixième siècle, Bd. 1–3, hrsg. von C. Vogel und R. Elze, Città del Vaticano 1963–1972 (Studi e testi 226, 227, 269) |
- Kodierung abgeschlossen; Einbandbeschreibung ergänzt; Blattzahlen ergänzt (henseleit, 2021-07-30)
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel.