Grammaticalia. Ludolfus de Luzo. Albertus de Orlamünde. Johannes Garlandia. Exempla
Papier — 167 Bl. — 19 × 15,5 cm — Helmstedt — 1453
Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber einkonturiger Stern: CH0780-PO-74855 (1451), ≈ DE8100-CodBibl27a_999 (1449–1457, ein weiterer Typ nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume mit sieben Blütenblättern: DE6300-PO-69919 (1455), Bd. 2, Abt. XIII Nr. 241 (1458). Traube mit zweikonturigem Stiel, mit Ranke, ringförmig: ≈ DE8100-CodBibl27a_999a (1452, zwei weitere Typen nicht nachweisbar). Traube mit zweikonturigem Stiel: AT4000-424_113 (1454/1455). Krebs/Skorpion mit Buchstabe S: DE5925-PO-42777 DE5925-PO-42780 (beide 1455). Lagen: VI (12). VI+1 (25). VI-2 (35). 8 VI (131). VIII-4 (143). 2 VI (167). 8a Schaltzettel. Alle Blätter sind im oberen Teil durch Moder bis zu einem Fünftel zerstört. Wechselnder Schriftraum und wechselnde Zeilenzahl. Gothica Cursiva (jüngere Form) von einer Hand. Federzeichnungen: 3ra Gestalt hält Tierhaut empor, darauf Christuskopf abgebildet. 3va Akrobatengestalt.
Moderner Pappeinband.
Herkunft: 34v … anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo tercio in die Bartolomee.
, Funde in Braunschweigs Bibliotheken und Archiven. VIII. Henning Hagens, des Helmstedters, Schülerheft von 1453, in: Braunschweigisches Magazin 15 (1909), 66–69. — 3, 738.
1r–1v Notanda zur Grammatik und zur Schreibung lateinischer Worte. (1v) Text setzt ein: Item considerata in loyca … — … Et dicitur negando que complexum et conplesum dicunt genere scibili.
2r–34v Quaestiones grammaticae. Text setzt ein: - quam medium tocius primo ethicorum … (7v) [secunda regula] Quando duo nomina. Queritur utrum [quando?] duo nomina simul [?] ponuntur in … (16va) Quarta regula. Queritur utrum de … (34v) Et sic est finis anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo tercio in die Bartolomee.
35r–35v Grammaticalia u.a. über den Artikel im Griechischen. … Greci ponant articulos … – 35v leer.
36r Infolge Blattzerstörung nur Reste von Versen, darunter 20490 u. 29105.
37r–71v Flores grammaticae cum commento. [Flores grammatice propono scribere Criste] Scire mihi … Kommentar am Anfang zerstört: … Criste mihi scire. Hic autor invocat divinum auxilium … — … Text bricht ab: … Deponens omne quod apud nos dicitur esse … Kommentar häufig lückenhaft. Literatur u. Parallelhss. , 315 s.v. Flores grammaticae propono scribere; 5, 965–967; , 299; , 304ff.
:72r–133v Philosophia pauperum cum commento. Kommentar am Anfang zerstört. (72v) P. I. Text: Philosophia dividitur in tres partes … Komm.: Iste liber qui communiter intitulatur summa naturalium … — … Nach 107r fehlt von P. I. cap. XII–XVI. … (133v) P. III. Expl.: … Et hec de elementis dicta sufficciant etc. (133v) Komm. Expl.: Contactus matematicus est ampliacio duorum corporum … Et ad primum contactum tres requiruntur condiciones … 708–716. , 75 Nr. 6 dl. Alberti Magni opera omnia, T. 5., 445–536. Zur Verfasserfrage , Die Albert dem Großen zugeschriebene Summa naturalium, Münster 1938. , 112. 1, 134; 1042.6; 1, 133 Nr. 1; weitere Hss: , 313–413, hier 347f. Die Kommentierung des Textes ist zu Teil I am umfangreichsten.
:134r–139r Cornutus sive digestum. Mit Kommentar, Übersetzung und Interlinearglossen. Kommentaranfang zerstört. Text: Cespitat in phaleris … Übers.: De me bevalen sine rede … — … (139r) Et telum pharetra corico conditur arcus. Übers. der letzten 2 Verse fehlt. Strophen 1–7; 8,4; 9; 11–14; 16; 18. Kommentar Expl.: … quod est mensura latina. Et sumitur pro vase cum quo datur equus. – 130v–140 leer. Druck unter Ben. d. Hs.: , 23–28. 4, 618f. 2311.
:140v–143r De poenitentia. Mit Kommentar. Kommentaranfang zerstört. Text setzt ein: - primo a somno secundo a peccatis et utrum surgere de mane est inutile pro maiore declaracione tunc ex predictis eliciuntur due conclusiones … (141r) Text: Peniteas cito. Komm.: iste liber cuius subiectum … Text bricht ab Vers 9 141v: … secretasque preces et opus pietatis amato -. Komm. bricht ab 143r. Vgl. 3810 u. 3812. 4, 619f.
:144r–167v Exempla. Initium häufig zerstört. Text setzt ein: - querebat… et puer crevit in omnibus graciosus et amabilis … (147v) Erat quidam miles nomine Cornelius qui unicum filium habuit constituit tres … (148v) Quidam imperator dives valde habuit quandam silvam in qua erat quidam aper agilis et fortis … (149r) [Moralizatio:] Imperator est dominus noster Ihesus Christus, nemus est mundus, aper est diabolus qui multos occidit ante nativitatem Christi … Erat quidam miles in civitate quadam qui viventulam ducit in uxorem quam miro modo dilexit … (150v) Sequitur moralizatio: Iste miles est dominus noster Ihesus Christus qui animas vestras in sponsam accepit … (152r) Erat quidam cives [!] nobilis in civitate Romana qui habuit picam quam multum dilexit qui informat eam ad loquendum … (153r) Quondam in civitate Romana septem erant sapientes per quos imperium regebatur … (154v) Quidam miles severus et iustus a multo tempore sine uxore et prole existit … (156r) Quidam imperator regnavit in civitate Romana potens valde et cupidus quia aurum semper cupiebat … (157r) Erat quidam philosophus nomine Ypocras in sciencia medicinali et in aliis certe subtilis qui maiores omnes precellebat et ille nepotem habuit quem valde dilexit nomine Galienus … (158r) Erat quidam rex miro modo infectus et inflatus … (158v) Erat quidam imperator qui tres habuit milites miro modo dilexit … (159v) Erat quidam rex qui miro modo dilexit uxorem suam … (161r) Erat quidam miles qui habuit uxorem pulchram quam ultra modum dilexit … (161v) Sic vero duo magni pueri purpurea induerant … (162r) Erat quidam miles qui tam unicum habuit filium quam multum dilexit … Einige Initien zerstört. (166r) [Moralizatio:] Iste rex est pater celestis qui istam legem statuit … (166v) Erat quidam pauper in quadam silva ad colligendum lignum … [Moralizatio:] Pauper iste est homo nudus gressus ex utero matris … Erat quidam imperator qui habuit nemus in quo erat unicornus … (167r) [Moralizatio:] Ista statua significat homines malos et falsos … Augustinus [!] in civitate Romana regnat qui statuit pro lege quod quicumque virginem raperet … (167v) Pater celestis qui legem istam … Imperator quidam statuit pro lege … [folgender Text kaum lesbar].
Abgekürzt zitierte Literatur
M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88) | |
U. Bodemann, H. Bleumer, Die 'Flores grammaticae' Ludolfs de Luco, in: Schulliteratur im späten Mittelalter, hrsg. von K. Grubmüller, München 2000 (Münstersche Mittelalter-Schriften 69), 281–301 | |
G. L. Bursill-Hall, A census of medieval latin grammatical manuscripts, Stuttgart-Bad Cannstatt 1981 (Grammatica speculativa 4) | |
C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999– | |
Der Cornutus des Johannes de Garlandia, ein Schulbuch des 13. Jahrhunderts, in den dt. Übers. des Mittelalters zum ersten Male hrsg. von E. Habel, Berlin 1908 (Der deutsche Cornutus 1) | |
P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18) | |
Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978– | |
T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993 | |
P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997 | |
C. Lohr, Medieval Latin Aristotle Commentaries, in: Traditio 23 (1967), 313–413, 24 (1968), 149–245, 26 (1970), 135–216, 27 (1971), 251–351, 28 (1972), 281–396, 29 (1973), 93–197 | |
G. Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Bd. 1–17, Stuttgart 1961–1997 (Veröffentlichungen der Staatlichen Archivverwaltung Baden-Württemberg. Sonderreihe Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart 1–17) | |
H. J. Scheuer, Ludolf de Luco, 'Flores grammaticae'. Text und Übersetzung, in: Schulliteratur im späten Mittelalter, hrsg. von K. Grubmüller, München 2000 (Münstersche Mittelalter-Schriften 69), 303–350 | |
L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29) | |
Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, 12 Bde., hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin/New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin/New York 2005–2015 | |
H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1) | |
H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9) | |
Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php) | |
Wasserzeichen des Mittelalters (WZMA). Kommission für Schrift- und Buchwesen des Mittelalters der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien (http://www.ksbm.oeaw.ac.at/wz/wzma.php) |
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel.