Theologorum academiae Hafniensis iudicium de Interim.
Quia praeceptum est, ne verbo veritatis contradicatur ullo modo,1 nos ab omni contentionum et errorum studio quam alienissimi, solo veritatis amori
permoti ea, quae bona conscientia veritati diuinae consentanea iudicamus,
(5)amplecti et cum timore Dei confiteri parati sumus. Quae vero a veritate verbi
Dei dissonare sentimus, quantumuis pulchra aut speciosa videri possint, eo-
dem veritatis studio damnare ac detestari decreuimus.
I. De epistola.2
Agnoscimus publicam pacem, concordiam et tranquillitatem esse praeclara (10)Dei dona, quibus conseruandis omnes homines summa diligentia studere
tenentur.3 Alioqui non esse dignos, ut vocentur homines, eos iudicamus, qui
pulcherrimam humanae societatis harmoniam temere turbare praesumunt.
Sed hoc a nobis Deus auertat, ut publicae pacis conseruationi cum iniuria
datoris et detrimento religionis unquam studeamus, id quod epistola libello
(15)Interim praefixa modis omnibus effectum reddere conatur. Dum enim suadet
praetextu publicae pacis, quietis et unionis, hoc scriptum vel ad tempus
tolerandum, non impugnan- || [77:] dum, nihil contra docendum, scribendum
aut concionandum maximo studet euangelium Filii Dei corrumpere nec non
manifestos errores et abusus contra verbum Dei, contra veram religionem
(20)confirmare. Quare potius hic tenenda est regula scripturae: „Magis oportet
oboedire Deo quam hominibus“4 quam ut propter publicam tranquillitatem
aliquid temere, ne dicamus impie contra doctrinam euangelii Filii Dei con-
cludere et consentire debeamus.
II. De libello in genere.
(25)Quanquam in hoc scripto citantur multae sententiae sacrae scripturae et
sanctorum patrum, quarum auctoritas apud nos sacrosancta semper esse
debet, siue legerimus eas in suo contextu siue recte citatas ab aliis et si
sententiae patrum a sacra scriptura non dissentiunt,5 tamen hic dicimus in
conspectu Dei, quod hoc scriptum, Interim appellatum, sit potius omnino
(30)relinquendum quam totum acceptandum seu amplectendum. Primum enim
sententiis quibusdam ex verbo Dei collectis impias et humanas opiniones
connectit ac commiscet et testimonia, quae citat, tam ex scriptura quam ex
patribus pro maiori parte deprauata sunt et ad humanas opiniones detorta.
|| [78:] Deinde non solum est hic libellus tam perplexus tamque intricatus, ut
interdum, quid velit, ignoretur, sed etiam tam inconstans tamque incon-
siderate compilatus, ut in multis locis repugnare sibi ipsi videatur et multae
(5)passim antilogiae deprehendantur. Ad haec, quanquam in angelum lucis
transformatus6 egregie potest dolos, quos concinnat, colorare, tamen mani-
festos errores et abusus in ecclesias, quae sincerum Dei verbum habent,
reuocare molitur. Postremo locum iustificationis omnino destruit, ut ab ana-
logia fidei sit prorsus alienus, cum fidem intelligat tantum historiae notitiam
(10)et assensum, non fiduciam in mediatorem Christum7 cumque fingat nouam
quandam iustitiam ex charitate et operibus, quam inhaerentem vocat,8 contra
iustitiam Christi in euangelio patefactam, uniuersam euangelicae gratiae
doctrinam euertit, eneruat et Christi gloriam obscurat.
Quanquam 1) ea, quae praemittit de conditione hominis ac statu ipsius ante
et post lapsum deque redemtione per Christum non tantum obscura, sed
etiam dubia sunt, ut nec tam clare nec tam pure proposita sint, ut in sacra
scriptura continentur. Praeterea 2) quaedam hic ponit, quae postea tamen in
(20) || [79:] sequentibus destruit per iustitiam inhaerentem, quicquid enim hic dicit
merito et iustitiae Christi acceptum referri debere, ut nostri absolutionem et
liberationem id totum tribuit postea charitati nostrae, quando nos vere iusti-
ficari per iustitiam inhaerentem affirmat. Et sic 3) particula nos redemtionis
pretium e vulneribus Christi mutuari non est bene posita, cum nostri red-
-
emtio non sit mutuum, sed liberrimum et gratuitum Dei donum. Omnia enim
nobis donauit in Filio. Quamuis, inquam, haec ita se habeant in rei veritate,
tamen, ut vitetur calumniandi suspicio tolerari utcunque possunt, modo com-
modam interpretationem admittant.
(5)IV. De tribus sequentibus articulis, nimirum: de iustificatione, de eius
utilitate et fructibus deque iustificandi modo in 3. 4. et 5. foliis.10
Haec doctrina, quam tradit liber Interim de iustificatione etc., pugnat ex (5)IV. De tribus sequentibus articulis, nimirum: de iustificatione, de eius
utilitate et fructibus deque iustificandi modo in 3. 4. et 5. foliis.10
diametro cum doctrina prophetica et apostolica. Non est enim dubia nec ob-
scura et impura tantum, sed etiam impia et verae iustificationis rationi
(10)contraria, quae propterea nullo modo tolerari potest. Nam fundamentum, quo
nititur – nempe locus Pauli Rom. V – deprauatum est in hunc modum aper-
tissime, quod cum Paulus illic loquatur de charitate Dei erga nos, inquiens
„charitas Dei diffusa || [80:] est in cordibus nostris per Spiritum sanctum“11 et,
sicut se ipsum paulo post exponit, cum subdit „commendauit Deus charita-
(15)tem suam erga nos“,12 liber Interim torquet illum locum ad charitatem
nostram erga Deum et proximum, quod Deus per Spiritum sanctum in corda
nostra diffunderit charitatem, qua inhaerenter iusti simus coram Deo.13 Cum
tamen vera iustitia non est iustitia inhaerens in nobis per nostram charitatem
et nostra opera, sed concupiscentia nobis inhaeret, iustitia vero, qua iusti et
(20)accepti coram Deo sumus, aliunde prouenit, nimirum ex charitate Dei erga
nos seu ex misericordia Dei propter mediatorem Christum et fide nostra,
quae Dei donum est, appredenditur, non nostra charitate. Nec est, nec voca-
tur iustitia nostra, multo minus iustitia inhaerens aut formalis – hoc enim est
nouum et hactenus inauditum monstrum –, sed iustitia Dei, iustitia Christi,
(25)iustitia imputatiua, iustitia christiana dicitur una et eadem iustitia, quae
coram Deo valeat.14
Iustitia, quam liber inhaerentem vocat, est vere iustitia legis, quam Esaias
Cap. LXIV immundae vesti,15 Paulus Philipp. III. stercoribus comparauit.16
Tantum abest, ut in iudicio Dei peccatis nostris opponatur. Ideo Paulus in-
quit: „Vt inueniar in eo non habens meam iustitiam, quae ex lege est, sed il-
lam, quae ex fide est, Christi, quae ex Deo est iustitia per || [81:] fidem“17 etc.
Rom. X et alibi inquit: „Ignorantes iustitiam Dei et suam quaerentes statuere
(5)iustitiae Dei non sunt subiecti.“18 In hunc modum concurrunt iustitia seu
meritum Christi et iustitia, quam liber inhaerentem vocat, ut se inuicem ferre
non possint. Cum enim liber testetur Christum esse iustitiam nostram ex loco
Pauli 1. Cor. I,19 non intelliget inchoatiuam et partialem aliquam iustitiam,
sed perfectam et sufficientem, sicut et liber affirmat, cum inquit: „In Christo
(10)Iesu omnia nobis sunt firmissima, solidissima et perfectissima.“20 Quod cum
sit verissimum, non debemus dubitare, quin etiam perfectissime nos iustifi-
cet, ut non sit opus ad nostri iustificationem charitate nostra nec alia iustitia
siue inhaerenti siue quocunque alio nomine vocari possit. Quare minus recte
positum est, quod liber addit in fine huius loci: „Quatenus charitas ad fidem
(15)et spem accedit, eatenus per iustitiam inhaerentem vere iustificamur“21 et
statim in principio sequentis loci: „Charitas, quae est finis praecepti, et pleni-
tudo legis simul ac iustificationem ingreditur foecunda est.“22 Imo charitas
nostra fidei fructus est et moderatrix bonorum operum non in justificandis,
sed in jam vere iustificatis per fidem in mediatorem Christum. Quare nos
(20)neque per charitatem nostram iustificamur coram Deo neque nostra charitas
ingreditur iustificationem, sed sequitur ex fide in iam iustificatis || [82:] per
charitatem Dei diffusam in cordibus nostris per iustitiam, quae est in Christo
Jesu domino nostro, et per fidem, quae charitatem Dei Patris et iustitiam Filii
Dei per vocale verbum euangelii Dei praedicatum apprehendit. Hinc iustifi-
(25)catio seu imputatio iustitiae, remissio peccatorum, condonatio culpae et poe-
nae, liberatio ab ira Dei, maledictione legis, morte et condemnatione aeterna,
hinc vera et perfecta reconciliatio Dei et hominis credentis, hinc denique
salus et vita aeterna siue et ante charitatem nostram siue et ante opera nostra,
quae ut nunquam sunt sine fide et fiducia in Christum, ita nunquam cum fide
(30)et fiducia locum iustificationis ingrediuntur, nec apprehendunt misericordi-
am Dei nec merita et beneficia Christi, quibus iustificamur et saluamur, sed
effectus tantum sunt fidei et iustificationis, non causa nec meritum. Sed liber
Interim videtur quasi ex contemtu reiicere fidem in finem huius loci de iusti-
ficatione, quam tamen, cum sit correlatiuum misericordiae Dei, mox in prin-
(35)cipio loci coniungere pretioso sanguini et merito passionis Christi debuisset.
Nam ea per solam fidem nobis applicantur. Haec est doctrina prophetica et
apostolica de iustificatione, quam, quia non docet liber Interim, sed destruit,
non est ecclesiis obtrudendus. || [83:] Sed singulas particulas, quae nos offen-
dunt, intueamur et breuiter expendamus.
Fol. 3: „cui meritum passionis Christi applicatur“23
Hic callide videtur dissimulare instrumentum applicationis nempe fidem seu (5)fiduciam in mediatorem Christum, qua sola fit applicatio meriti passionis
Christi, ut postea subintroducat in locum iustificationis charitatem nostram,
opera et officia atque exercitia nostra, ut etiam sint applicationes meriti et
beneficii redemtionis. Verum hoc sentimus cum scriptura sancta, quod nul-
lum opus nostrum, nulla virtus, nullum officium vel apprehendit vel applicat
(10)nobis meritum Christi, sed sola fides ad hoc faciendum a Deo donatur.24
Spes enim expectat ea, quae fides apprehendit, nimirum quod vita aeterna,
quae hic tantum inchoata est, credentibus post mortem formaliter contingat.
Charitas vero seu dilectio se gratam erga Deum et proximum ostendit in
utraque decalogi tabula, quantum potest, non obstante carnis imbecillitate,
(15)sicut mulier illa peccatrix Luc.VII dilexit multum, quia remissa erant ei
multa peccata per fidem, qua saluata est.25 Meritum igitur passionis Christi
per fidem credentibus applicatur non per charitatem, virtutes, opera, officia
et exercitia credentium, quae fructus fidei sunt, et non Deum in loco iusti-
ficationis, || [84:] sed proximum extra locum iustificationis respiciunt, ibi
(20)etiam ut praeclara Dei dona semper magnifacienda. Gal.V: „Per charitatem
seruite inuicem.“26
Ibid.: „is continuo iustificatur“27
Haec particula, si non intelligatur de integra et perfecta iustificatione, quae fit coram Deo sine nostrae charitatis additamento, tunc opus habet correc-
(25)tione.
Ibid.: „inuenit remissionem peccatorum“28
Haec omnia, quae ordine sequuntur, solius meriti Christi beneficia sunt et effectus. Ergo non contingunt per vel propter opera nostra.
Ibid.: „a reatu aeternae damnationis absoluitur“29
Imo a poena et culpa absoluitur. Deus enim aut totum aut nihil remittit, quia
non est cauponator Deus. „Qui credit in filium, habet vitam aeternam.“30
Item: „Transit de morte ad vitam.“31
Hic iterum callide fidem, qua corda purificantur (Act. XV33 ), dissimulare
videtur. Si enim tribueret hoc solae fidei, quod per eam Spiritus sanctus puri-
ficaret corda, frustraneum de iustitia inhaerente laborem se suscepisse iudi-
caret. Sed cor non purificatur, nisi fide et charitas ex puro corde proficiscitur.
(10)Ergo fides est ante charitatem. Nam || [85:] nullius hominis charitas placet
Deo, nisi fuerit ante per fidem iustificatus et saluatus.
Ibid.: „Haec est vera iustitiae inhaerentis ratio“34
Iustitia inhaerens est nouum et inauditum monstrum non recte loco iustifica-tionis insertum. Haec enim doctrina non est consentanea cum doctrina Pauli
(15)ad Romanos et alibi de iustificatione, qui sic commendat nobis iustitiam Dei,
ut nostra nullum in iustificatione, quae fit coram Deo, locum habeat. Ideo
non recipimus ullam nostram iustitiam in loco iustificationis. „Non inueniar
habens meam iustitiam“,35 inquit Paulus. Item: „Iustitia Dei sine lege“,36
Rom. III. Item: „Iustitia Dei in euangelio reuelatur ex fide in fidem.“37 Item:
(20)„Iustitia Christi per fidem in omnes et super omnes.“38 Sed extra locum iusti-
ficationis nos pro iustitia inhaerente docemus cum Paulo nouam oboedien-
tiam imperfectamque et iustitiam bonae conscientiae seu vitae nouitatem
qualemcunque necessario sequi debere fidem in iustificatis et non ad iustifi-
cationem requiri, multo minus iustificare coram Deo, sicut Paulus inquit:
(25)„Nihil mihi conscius sum, sed per hoc non sum iustificatus.“39
|| [86:] Tria haec testimonia, quae hic ordine citantur, non recte citantur: 1) Da-
(5)uid enim in foro conscientiae luctatur aduersus peccatum, unde cor suum
purgari petit. De sua propria iustitia ne unum verbum in toto Psalmo facit. 2)
Locus Pauli ad Corinthios de ablutione, sanctificatione et iustificatione, quae
fiunt in nomine domini nostri Jesu Christi in Spiritu Dei nostri, loquitur non
de iustitia inhaerente. 3) Ad Titum vero de salute, quae fit secundum miseri-
(10)cordiam Dei, non secundum iustitiam inhaerentem agit. Imo haec testimonia
destruunt totum illud commentum de iustitia inhaerente. Tantum abest, ut il-
lud confirment. Diuus Ambrosius recte definit nostram iustitiam, dum vocat
eam iniustitiae condonationem.41
Ibid.: „Quanquam autem iustitia haec“42 etc.
(15)Haec particula simpliciter neganda est. Nam iustitia, quam inhaerentem liber
Interim vocat, et cui tribuit veram iustificationem coram Deo, non profluit ex
fonte legis spiritus, id est ex euangelio nec abundantior est iustitia scribarum
et Pharisaeorum. Euangelium enim reuelat nobis aliam iustitiam scilicet Dei
„ex fide in fidem“,43 Rom. I. Et haec iustitia, quam liber inhaerentem vocat,
(20)est aeque iustitia legis, ut fuit iustitia scribarum et Pharisaeorum, utinam non
intelligat || [87:] etiam iustitiam quorundam mortuorum operum, de quibus in
toto decalogo nec unum iota vel exprimitur vel subintelligitur.
Ibid.: „nihilominus concupiscentia repugnat“44
Cum scriptura doceat et experientia testetur in nobis haerere concupiscen-(25)tiam et perpetuo nobis inesse peccatum, sumus formaliter iniusti.45 Ergo non
est aliqua formalis iustitia in nobis, quae coram Deo valeat, nec inhaerens, et
fructum esse iustitiae Dei non negamus oboedientiam, sed esse dignam, ut in
iudicio Dei nos iustos reddat, scriptura sacra negat: „Non intres in iudicium
cum seruo tuo“46 et Daniel: „Exaudi me non propter meam iustitiam“.47
Ibid.: „Cum igitur homo plenam iustitiae inhaerentis perfectionem“48 etc.
Hic clare patet librum non de iustitia Christi, quam dissimulat, sed de iustitia (5)nostra scilicet habituali ex bonis operibus loqui. Nam iustitia Christi seu
imputata nobis iustitia Dei propter Christum est omnino perfecta imo per-
fectissima. Nostra vero oboedientia et iustitia, quae proueniens ex oboedien-
tia coram hominibus, aliquod valeat, imperfecta est et propter inhaerentem
nobis concupiscentiam immunda nec non interdum extincta. Tantum abest,
(10)ut inhaerens seu formalis esse aut vocari possit. Porro per hoc, quod derogat
iustitiae inhae- || [88:] renti plenam in hac vita perfectionem, cogitur id fateri,
quod sit diminuta et imperfecta et per consequens non iustificet nec saluet
nos in conspectu Dei.
Ibid.: „nobis in hac etiam parte benignissime succurrit“49
(15)Liber videtur hoc velle dicere, quod Christus primum inchoet tantum
nostram salutem, deinde iubeamur nos eam operari, postremo, quod Christus
velit supplere et resarcire id, quod deest nobis. Si sic se res habet, tunc fit
Christus nobis tandem ociosus, quia quantum habemus de nostra iustitia tan-
to minus opus habemus iustitia Christi, et quantum ex nostra nobis accedit,
(20)tantum ex iustitia imputatiua nobis discedit, secundum sententiam libri. Vbi
ergo manet confessio Danielis: „Tibi, domine, gloria, nobis autem confusio
faciei nostrae“?50 Vbi vox Dei in Psalmo: „Salus tua ego sum“?51 et in
Hoseae XIII: „Perditio tua ex te, Israel“?52 Vbi denique vox Christi in cruce
manet: „Consummatum est“?53 Igitur Iesus Christus totus et solus nostra sa-
(25)lus in omnibus causis, ut nulla sit partialis nostrae salutis causa in nobis.
Folio 4: „Impetrat homini indulgentiam“54
Augustini sententiam55 torquet ad suam opinionem, hanc nimirum, quod Christus ibi tantum succurrat, ubi homo perfecte suam salutem operari ne-
queat, cum nihil aliud di- || [89:] cat Augustinus quam diuus Paulus Rom. VIII:
„Quod impossibile erat legi, eo quod infirmabatur per carnem, fecit Deus et
filium suum misit in similitudinem carnis peccati et de peccato damnauit
peccatum in carne, ut iustificatio legis impleretur in nobis.“56 Nam „ indul-
gentia“ apud Augustinum significat simpliciter remissionem peccatorum et
(5)particula „minus potest“ simpliciter pro „non potest“ accipi debet. Id quod
sententia Ioannis, quam allegat illic Augustinus, clare testatur: „Filioli, haec
scribo vobis, ut non peccetis. Sed et si quis peccauerit, aduocatum habemus
apud patrem“.57 Alioqui iuxta sententiam libri Interim corrigeretur dictum
Iohannis in hunc modum: „Si quis peccauerit, operam dabit, ut suis operibus
(10)et iustitia inhaerente sibi Deum propitium reddat et quod defuerit aduocatum
habemus apud Deum“ etc. Sententia igitur Augustini nihil facit ad proposi-
tum opinionis, quae est in libro Interim.
Ibid.: „Concurrunt quidem Christi meritum“58 etc.
Vere concurrunt, sed, quemadmodum pugnaturi solent, hastis concurrere et (15)de victoria certare. Nam si iustitia inhaerente iustificamur et, ut liber audet
impudenter dicere folio 5: „vere iustificamur“,59 nullo Christi merito iustifi-
camur, sed, quia absurdum est sic sentire, victa iacet inhaerens iustitia, nuda,
inermis et penitus extincta. Christus vincit. Tota haec doctrina Interim utcun-
|| [90:] que suspecta, partim propter ambiguitatem, partim propter obscuritatem
(20)pugnat cum doctrina Pauli ad Romanos et Galatas. Cum enim tota illa opinio
sit fundata in loco scripturae deprauato, non potest stare cum scriptura. Nam
quantum Deus ab homine mortali distat, tantum illius et charitas et iustitia
distant a nostra charitate et iustitia. Impium est ergo tantum tribuere iustitiae
nostrae quantum iustitiae Dei. Porro nihil est, quod dicit meritum Christi
(25)iustitiae inhaerentis causam esse, cum iustitia inhaerens Christi meritum
destruat iuxta sententiam libri Interim. Vult charitatem nostram efficere nos
iustos, id est, producere qualitatem aliquam in nobis, qua iusti simus, sed
quia per et propter iustitiam Christi nobis communicatam sumus iusti, nihil
est, quod iusti simus propter nostram qualitatem. Autor libri Interim seducit
(30)optimum imperatorem, cum ipsemet nec Deum, nec verae salutis rationem
intelligat, sed manet in fecibus philosophiae et in mera impietate.
Ibid.: „in Christo omnia nobis sunt firmissima“60
Quid est ergo, quod folio 7 docet ex scholastica theologia nos debere dubi-tare de remissione peccatorum propter nostram infirmitatem,61 cum remissio
peccatorum sit gratuitum Dei donum propter mediatorem Christum et non
denegatur nobis propter || [91:] nostram infirmitatem? Quare ut omnia sunt
nobis in Christo firmissima, ita etiam remissionem peccatorum propter
Christum nobis contingere firmissime et sine omni dubitatione credere nos
(5)oportet.62
Ibid.: „vt haeredes sint Patris aeterni in coelis“63 etc.
Quomodo haec cohaerent cum iis, quae dicit, quod homo fit haeres vitae aeternae propterea, quia charitatem habet? Quare ergo remittit homines ad
proprias virtutes? Si adoptamur in filios Dei, ut simus haeredes Dei et co-
(10)haeredes Christi, quomodo per nostram charitatem et nostras virtutes filii Dei
et haeredes efficiamur?
Ibid.: „et iam habeant ius adeundae haereditatis illius“64
Si iustificati habent ius adeundae haereditatis, ergo non est opus iustitia humana vel ad iustificationem vel ad haereditatem salutis, cum haec gratis
(15)contingat nobis propter Christum.
Ibid.: „Etsi Deus non ex operibus iustitiae“65 etc.
Vel sola haec sententia iugulat totam illam opinionem libri Interim de iustitia inhaerente, cum derogat operibus iustitiae nostrae meritisque nostris ac tri-
buat gratuitae Dei misericordiae nostri iustificationem et salutem: Rom. III,
(20)Tit. III.66
Hoc non est satis. Extenuatur enim gloria Christi, qui non solum a culpa red-
imit, sed etiam a poena. Autor libri suis sophisticis inuolucris sacram scrip-
turam inuoluit, ut seruiat suae opinioni.
Folio 5: „tamen Deus misericors non agit hic cum homine ut cum trunco“68
Quanquam non agit Deus cum homine ut cum trunco – nam oportet homi-nem adesse et ad praedicationem legis ex Spiritu sancto primum perterrefieri
magnitudine peccati et intuitu horrendi iudicii Dei, deinde ad praedicationem
(5)euangelii ex eodem Spiritu sancto non solum credere scripturis sanctis et as-
sentiri promissionibus diuinis, sed etiam firma fiducia misericordiam Dei
propter mediatorem Christum apprehendere et sic consequi gratuitam remis-
sionem peccatorum, imputationem iustitiae et vitam aeternam per fidem –,
tamen etiam hoc verum est, quod Christus inquit: „Nemo venit ad me, nisi
(10)pater meus traxerit illum“69 et quod Paulus dicit: „Non est volentis, neque
currentis, sed miserentis Dei“,70 cuius est et velle et perficere salutem nostram,
si non sine nobis – ut Augustinus inquit: „Qui creauit te sine te, non iustifi-
cabit te sine te“71 –, tamen sine nostra iustitia, charitate, virtutibus, officiis et
exercitiis, quae non ingrediuntur iustificationem, sed fidem || [93:] in iustifi-
(15)catis ut fructus a tergo sequuntur. Porro si debet homo volens trahi,72 non erit
voluntas liberi arbitrii, sed formata a Spiritu sancto per vocale verbum legis
et euangelii. Ideo deprecamur in oratione dominica nostram voluntatem et
Dei voluntatem in nobis fieri petimus. Philipp. II: „Deus est, qui efficit, ut
velitis“.73 Id. liber ipse testatur hoc loco, cum inquit: „Nisi praeueniente
(20)gratia Dei mens eius atque voluntas moueatur ad detestationem peccati“,74
ubi exponit, quid sit trahere volentem, id est, motum a Spiritu sancto.
Ibid.: „Talis enim non accipit illa beneficia Christi“75
Quantum ad formam articuli de iustificatione attinet, recte quidem inchoat autor libri Interim a peccati agnitione pariter et detestatione iustificationis
articulum, ut prima pars poenitentiae fidem ordine praecedat, sed fidem
(5)intelligit notitiam historiae et assensionem promissionum seu consideratio-
nem tantum misericordiae Dei, cui notitiae totam hominis conuersionem tri-
buit sine vera fiducia in mediatorem Christum, tametsi frigidam de fiducia
mentionem facit et eam paulo post non extenuat solum, sed prorsus destruit
per hoc, quod iustitiae inhaerenti veram tribuit iustificationem. Porro mani-
(10)feste distinguit inter fidem et fiduciam in hunc modum, quod fides sit sine
du- || [94:] bitatione, fiducia vero cum dubitatione. „Per quam“, inquit, „homo
sine haesitatione credens scripturis sanctis et promissionibus, quas eadem
afferunt, assentitur.“76 De fiducia vero infra dicit folio 7: „Homo non potest
sine dubitatione credere peccata sibi remissa esse.“77 Quis hic non videt
(15)autorem libri Interim magis destruere quam aedificare ecclesiam, quam Deus
acquisiuit sanguine suo, Act. XX?78 Vt enim fidem intelligit notitiam histo-
riae, non fiduciam in mediatorem Christum, ita satis intempestiue confundit
iustitiam inhaerentem, quae fit oboedientia hominis, cum iustitia Christi,
quae sola coram Deo valeat, cum omnis fidelium oboedientia, virtutes et bo-
(20)na opera fructus sint et effectus, non ad iustificationem concurrentes, sed
iustificationem gratuitam sequentes, quae nec charitate, nec spe, nec fide in
Iesum Christum constat, sequi quidem debere omnia illa, spem, charitatem,
opera, virtutes etc. Sed ea concurrere ad iustificationem, id cum tota scrip-
tura sacra pernegamus. Esto quod fidei spes et charitas non subtrahantur et
(25)sine his illa existere non possit – sicut reuera potest, si tantum historicam
fidem cum autore libri Interim intelligamus, quam etiam diaboli sine chari-
tate habent –, tamen vera fiducia in mediatorem Christum, etsi nunquam sit
sine spe et charitate, tamen sola sine illis apprehendit misericordiam Dei
|| [95:] et meritum passionis Christi. „Qui enim credit in Christum“ – non sta-
(30)tim addit: qui sperat, qui diligit – „habet vitam aeternam“79 et diuus Paulus
custodi carceris inquit: „Crede in dominum Iesum et saluus eris tu et tota
domus tua“,80 Actor. XVI. Item Act. XIV: „Exhortantes, ut permanerent in
fide“.81 Tam pure scriptura loquitur, ut semper et ubique, ita maxime in loco
iustificationis, ut fidem illic separet a spe, charitate, virtutibus, operibus,
(35)exercitiis etc. Et tamen verum est, quod Ioannes inquit: „Qui non diligit, ma-
-
net in morte“,82 quia talis non credit sibi contingere gratuitam remissionem
peccatorum ex mera Dei misericordia propter Christum, sed manet ira Dei
super eum. Ideo non diligit. Magdalena vero dilexit multum, quia credidit
multorum peccatorum remissionem, Luc. VII.83 Sit hoc responsum ad locum
(5)iustificationis, ut in libello Interim continetur, cum hac finali protestatione in
conspectu Dei, quod hoc nostrum iudicium, quantum nos per Dei gratiam
intelligere possumus, sincero et candido animo, sine sophistica et calumniis a
nobis scriptum est, humiliter petentes, ut, sicut nos studemus gloriae Dei
pariter et paci atque concordiae religionis, ita velint pii lectores omnia in
(10)meliorem partem interpretari. Nos paratissimi sumus, non tantum pro gloria
Christi vindicanda et pro salute ecclesiae nostrum iudicium scri- || [96:] bere,
sed etiam scriptum nostro sanguine, si res postulat, obsignare.
(15)Qui toto coelo errat in loco iustificationis, ab eo parum boni in reliquis doc-
trinae christianae articulis est expectandum. Id in hoc libello Interim accidere
videmus. Quia enim impie tractat locum iustificationis, non potest recte sen-
tire vel de operibus, ecclesia, ministerio verbi et sacramentis etc. vel de cere-
moniis, rebus necessariis et adiaphoris. Cum igitur tenebras ad lucem con-
(20)ferentes deprehenderimus vel in unico loco iustificationis, ut est in libello
Interim tractatus, meram impietatem ideoque ad aliquot articulos, in quibus
maxime se prodidit impietas, breuiter ex scriptura et secundum analogiam
fidei responderimus, satis erit ad reliquos articulos, qui nunc sequuntur, in
genere respondere, causas, quae breuiter indicare, quibus permoti librum
(25)Interim acceptare non audemus.
Porro quantum ad hunc locum de charitate et operibus attinet, primum dici-
mus, quod charitas iustificationem coram Deo non ingreditur, sed eam sequi-
tur. Si enim vel praecederet iustificationem vel in iustificatione concurreret
|| [97:] tanquam necessaria ad salutem, magis impediret quam promoueret
(30)iustificationem. Nam est immunda pariter et imperfecta. Porro cum omnis
non iustificati charitas, virtus, iustitia, opus, officium, exercitium etc. sint
immunda, tantum abest, ut ad iustificationem quicquam faciant, quin etiam
impossibile sit, ut is vel Deum vel proximum sincere diligat vel alias bene
operetur, qui remissionem peccatorum per fidem non est consecutus. „ Di-
(35)missa sunt ei peccata multa, quia dilexit multum“,85 hoc est: Quum dilexit
multum, certissimum signum est, ei remissa esse peccata multa. Sic remissio
peccatorum praecedit dilectionem et, ut in creatione, sic etiam in iustifica-
-
tione conditi sumus per Christum Iesum ad opera bona,86 quae fides per di-
lectionem operatur, ut iustificati bene operemur, non bene operantes iustifi-
cemur. Igitur charitas nec ingreditur iustificationem, nec per se foecunda est,
nec in se bonorum operum semina inclusa habet, nec denique fert ex se bo-
(5)nos iustitiae fructus, sed, sicut fructus ex se bonum succum non habet, sed ex
sua arbore,87 sic etiam charitas seu dilectio non ex se, sed ex fide, cuius est
filia, fructus et effectus habet, quicquid habet, et, ubi fides non est viua et
sincera, sed mortua, id est, non apprehendens misericordiam Dei, de qua fide
Iacobus loquitur,88 ibi neque dilectio vitam habet, sed extincta || [98:] est cum
(10)matre sua, fide. Inde est, quod talis homo manet in morte, ut Iohannes in-
quit.89 Deinde locus Pauli, 1. Timoth. I, pugnat ex diametro cum libro Interim: „ Fi-
nis“, inquit, „praecepti est charitas“,90 hoc est, „summa decalogi huc redit, ut
diligamus Deum et proximum“,91 Matth. XXII. „Et haec plenitudo legis est
(15)dilectio, sic ut nemini quicquam debeatis, nisi ut inuicem diligatis“,92 Rom.
XIII. Sed animaduerte sententiam libri Interim, qui dicit charitatem hanc
diffusam in cordibus nostris per Spiritum sanctum et quod ingreditur iustifi-
cationem, item quod homo per charitatem vere iustificatur. Paulus aliter de
charitate loquitur et ostendit nos iustificari debere ante charitatem. Enumerat
(20)enim tres fontes charitatis et instituit auream gradationem in hunc modum:
Charitas, quam Deus in decalogo requirit, ex puro corde, purum cor ex con-
scientia bona et bona conscientia ex vera fide proficiscitur, ut quisque videat
charitatem ex fide per duo haec intermedia, nempe bonam conscientiam et
purum cor, promanare. Sic formatur charitas ex fide seu potius nascitur ut ex
(25)matre filia. Homo enim post agnitionem peccati et mortis perterre fit, perter-
refactus erigitur fide, erectus fide pacem et bonam conscientiam habet erga
Deum. Deinde cor eadem fide purificatum habet || [99:] nimirum, quod haeret
in sola Dei misericordia et charitate, quae diffusa est in tali corde, quod ex
eodem Spiritu sancto procudit ex se charitatem erga Deum et proximum. Est
(30)igitur charitas in homine iustificato et corde purificato moderatrix omnium
bonorum operum, quae sunt in decalogo mandata, quod Paulus finem prae-
cepti seu plenitudinem legis vocat et eatenus opera decalogi distribuit ac mo-
deratur charitas, quatenus cor hominis fide purificatum est et conscientia pa-
cem habet erga Deum. Miramur ergo, quare autor libri tales locos pro sua
(35)opinione, cum contrarium velint, allegare praesumat.
Tertio locus Iacobi93 pugnat cum libro Interim fol. 6.94 Vult enim Iacobus, ut
homo non sit iustus illa fide, quae notitiam historiae significat, quam liber
Interim tamen magnifacit, et cui tribuit, ut charitati, iustificationem. Sed haec
fides adhuc mortua est, ut ex se charitatem parere non possit. Deinde vult
(5)Iacobus, ut ex vera fiducia in mediatorem Christum, unde iustificatus est ho-
mo coram Deo, procedat iustitia operum coram hominibus, ut alter alterius
opera bona videant et sic simul glorificent patrem coelestem. Sicut enim
iustitia Christi necessaria est homini coram Deo, ita quoque iustitia operum
est necessaria homini coram pro- || [100:] ximo, propter mutuam in fide aedifi-
(10)cationem. Sed propter hanc operum iustitiam non datur homini remissio pec-
catorum sicut propter iustitiam Christi. Quare hac iustitia non iustificamur
coram Deo, quod tamen liber Interim affirmat, id est, per hanc non reconci-
liamur Deo, sed tantum approbamur iam reconciliati, quum per bona opera
proximum iuuamus et patrem coelestem glorificamus.
(15)Quarto negamus contra librum Interim fidem unquam a charitate disiunctam
esse.95 Modo sit vera fides, id est, fiducia in mediatorem Christum, tametsi
iustificat hominem sine charitatis adminiculo. De fide vero, inquantum signi-
ficat historiae notitiam, de qua liber Interim tantum loquitur, facile concedi-
mus, quod haec sit a charitate disiuncta, quippe quam etiam diaboli habent.96
(20)Quod autem charitas maneat in futura vita, hoc efficaciam et autoritatem
fidei non debet extenuare. Fide enim iustificamur et saluamur, iustificati vero
et saluati charitatis opera praestamus, hic qualitercunque perfectius in futura
vita praestituri.
Quinto scripturae non tribuunt operibus salutem. „Salus tua ego sum“:97
(25)Iesus Christus nostra salus. Item: „Secundum misericordiam suam saluos nos
fecit.“98 Ideo opera ad salutem non sic sunt necessaria, ut vel sint merita vel
causa salutis vel propter illorum di- || [101:] gnitatem consequamur salutem, sed
necessario fidem sequuntur in iustificatis et sunt via, sicut et crux piorum via
est, qua per fidem peruenitur ad salutem, nobis in Christo Iesu donatam.
(30)Sexto locus Ioannis Apoc. XXII, „Qui iustus est, iustificetur adhuc“,99 non
agit de iustificatione, quae fit coram Deo, sed de iustificatione operum coram
hominibus, de qua etiam Iacobus agit,100 hoc est, de oboedientia, quae neces-
sario sequitur in iustificatis, quam oportet subinde magis et magis exserere et
abundare. Porro alia est iustificatio fidei, alia operum, quae duae iustificatio-
(35)nes nullo modo sunt confundendae.
Septimo, fol. 7, opera supererogationis non a Spiritu sancto, sed ab otiosis
hominibus propter ventrem excogitata sunt.101 Nec valet fundamentum, quod
pro eis sumunt ex parabola de semiuiuo relicto, nec valent exempla, quae li-
ber Interim pro confirmandis operibus supererogationis adducit.102 Primum
(5)enim sic dicimus cum scriptura sacra, quod nullum est opus bonum, nec
necessarium, nec unquam a Spiritu sancto commendatum, quod non est in le-
ge Dei mandatum. Quicquid enim boni potest homo vel cogitare, loqui vel
facere, totum illud in praecepto charitatis includitur. Opera vero indebita et
non necessaria superflua sunt et per consequens superstitiosa cum || [102:] su-
perstitio nihil aliud sit quam superflua religio. Talia Spiritus sanctus non
commendat. Deinde dicimus, quod illa opera, quae commendat Spiritus
sanctus in casu et ex circumstantiis, non sunt indebita, nec superflua, qualia
sunt apud monachos opera supererogationis, sed sunt necessaria et lege fidei
et charitatis commendata. Nec alia iudicari debent nec Spiritum sanctum
(15)superstitionis autorem faciamus.
Exemplum I: Christus Matth. XIX103 nihil minus voluit quam id, quod autor
libri Interim stabilire molitur.104 Vendere enim omnia et dare pauperibus
iuxta sensum, quo Christus hoc praecepit, necessarium est in septimo deca-
logi praecepto,105 nimirum, ut animus non sit rebus huius mundi sic addictus,
(20)quin pro gloria Dei, pro euangelii Christi propagatione proque necessitate
proximi libenter eas deferere velit. Hanc perfectionem lex requirit. Non est
opus supererogationis, nec perfectio supra vel ultra legem, sed in et sub lege.
Lex enim requirit oboedientiam integram et perfectam, etiam hoc nomine,
quod nemo debeat animum huius mundi rebus addictum habere. „Diuitiae
(25)ubi affluunt“106 etc. Item: „Vbi est thesaurus tuus, ibi est cor tuum.“107 Porro
iuuenis hic fuit iustitia pharisaica praeditus et disciplinam legis tantum non
animum et spiritum legis habuit. Voluit igitur Christus ostendere ei || [103:]
tam suam imperfectionem quam legis impossibilitatem, ut in agnitionem
suae imperfectionis primum et deinde ad veram euangelii cognitionem per-
-
ueniret. Idem volebat suis discipulis ostendere Matth. V, nisi abundauerit
„iustitia vestra“108 etc.
Secundum exemplum: Circumstantia haec, non habere donum ad matrimo-
nium, facit, ut seruare virginitatem et continentiam sit opus necessarium in
(5)sexto decalogi praecepto.109 „Nam qui statuit in corde suo firmus, non ha-
bens necessitatem“110 etc., talis non moechatur. Alterutrum est necessarium
ex sexto praecepto, scilicet vel in matrimonio caste viuere vel extra matrimo-
nium continenter. Ideo nunc hoc nunc illud necesse est fieri iuxta circum-
stantiam praenominatam. Ergo virginitas et continentia iuxta hanc circum-
(10)stantiam sub lege sunt, non supra legem. Sed extra circumstantiam verum
est, quod Paulus inquit: „De virginibus praeceptum Dei non habeo“,111 scili-
cet quod ad virginitatem adigeretur is, qui donum ad matrimonium habet.
Tertium exemplum: Lusus Dauidis ante arcam fuit ceremonia quaedam et
signum internae gratitudinis erga Deum.112 Gratitudo autem fuit opus neces-
(15)sarium in secundo praecepto.113 Quare nullo iure fuit Dauid a Michol deri-
sus, quia necessariae gratitudinis et glorificationis Dei opus et officium debi-
to tempore et debito loco impellente fide prae- || [104:] stitit, ut textus habet.114
Igitur non fuit opus supererogationis. Imo si talia opera sunt censenda super-
erogationis opera, reperientur aliquot miriades talium operum in scriptura.
(20)Sed cum nullum sit opus in tota sacra scriptura, quod non vel simpliciter et
praecise vel in casu vel iuxta circumstantiam ad aliquod decalogi praeceptum
iure referatur, non patitur scriptura vel minimum illorum operum vocari de-
bere opus supererogationis.
Quartum exemplum: Nec Paulus supra praeceptum liberalitatis mercedem re-
(25)misit in certo casu.115 Circumstantiae enim Corinthiorum et pseudapostolorum
reddiderunt illud opus ipsi Paulo necessarium, quod alioqui fuisset liberum.
Decuitne Paulum potius remittere mercedem quam si cum scandalo et euan-
gelii impedimento mercedem accepisset? Porro locus Psalmi: „Voluntaria
oris mei“116 tortus est ad opinionem de operibus supererogationis. „ Volunta-
(30)ria oris mei“, inquit propheta, id est, officia legis tuae mihi mandata, quae
sponte facio, fac ut placeant tibi, tametsi sum peccator. Sic paulo post: „ In-
clino cor meum ad facienda statuta tua perpetuo et in aeternum.“117 Item
Psalm. XI: „Populus spontaneus aderit tibi“118 etc. Item: „Voluntarie sacrifi-
-
cabo tibi et confitebor nomen tuum.“119 || [105:] Quis hic non intelligat esse
opera necessario mandata, quae non fiunt iam ex legis coactione, sed volun-
tarie per fidem? Proinde his ostensis doctrinam libri Interim de operibus
supererogationis, ut alienam a scriptura superstitionem unam esse iudicamus.
VI. De fiducia remissionis peccatorum.120
Hanc oportet esse certissimam sine dubitatione. Non enim pendet ex infirmi-tate aut indispositione nostra, sed ex misericordia Dei, cuius promissionibus
adhaerere debet ac firmissime credere sibi contingere remissionem pecca-
torum propter meritum solius Christi. Si autem retrahitur interdum fides per
(10)infirmitatem nostram, grandus est Deus, ut adaugeat nobis eam, ut nunquam
de gratuita remissione peccatorum dubitemus. Contra securitatem vero non
solum dubitare, sed etiam desperare debemus de nostra infirmitate, indispo-
sitione, viribus, libero arbitrio, meritis, operibus etc., ne unquam nobis per ea
contingere remissionem peccatorum statuamus. Si sic sentit liber Interim,
(15)recte sentit. Si vero docet cum scholasticis theologis dubitare de misericordia
Dei, quasi praesumtio quaedam esset, si quis statueret se habere remissionem
peccatorum propter mediatorem Christum, valde fallitur et hallucinatur.
Christus enim, ut || [106:] nihil aeque atque fidem suorum discipulorum et
aliorum commendauit, ita nihil aeque, ut eorum incredulitatem ac dubitatio-
(20)nem, eis exprobrauit.121
VII. De ecclesia fol. 7, 8, 9 et de notis et signis ecclesiae fol. 10.122
Potest hic articulus in nonnullis tolerari, nimirum in quibus articulo nostri symboli: „Credo unam sanctam ecclesiam catholicam, sanctorum communi-
onem“123 respondet de unitate, sanctitate, uniuersalitate, communione et mi-
(25)nisterio ecclesiae. 1) De unitate propter unam et consentientem doctrinam,
Joh. X: „Oues meae vocem meam audiunt“,124 inquit Christus, „alienos non
audiunt.“125 2) De sanctitate, scilicet imputatiua in hac vita, formali vero, in
vita aeterna, quia sanctificata est sanguine Iesu Christi. 3) De uniuersalitate,
quia pusillus et contemtus grex est, per uniuersum orbem dispersus, non alli-
(30)gatus uni certo loco ut Romanae sedi nec sub una potestate mundi tantum,
sed in multis regnis et imperiis, tamen sub uno capite suo Christo.126 4) De
communione, quia communia habet ea, quae diuus Paulus enumerat Eph. IV,
nempe unum Deum, unum dominum, unum Spiritum, unam fidem, unum
baptisma et unum corpus127 etc. || [107:] 5) De ministerio, quia ministros ha-
bet, episcopos et pastores, qui non, ut principes mundi, regant ecclesiam, sed
doceant, pascant et consolentur populum Dei verbo salutis.128 Sed quantum
(5)ad ecclesiae signa attinet, non solum autore libri Interim, sed omnibus, qui
intellectum habent, iudicandum relinquimus, utrum I. haec sit vera Christi
ecclesia, cuius signa sunt sacrosanctum verbum Dei, sacrosancta secundum
institutionem Christi sacramenta, clauium administratio, ministrorum euan-
gelii legitima et apostolica ordinatio seu vocatio, precatio seu publica inuo-
(10)catio, gratiarum actio et celebratio Dei nec non sacrum seu mysterium sanc-
tae crucis,129 cum aliis externis signis et notis in utraque Mosi tabula, quibus
non tantum discernitur ab ethnicis, Iudaeis, schismatis et haereticis, sed
etiam singula membra miram ex illis notis aedificationem in vero cultu Dei
nec non consolationem consequuntur. An vero II. sit ecclesia Christi vera,
(15)quae his iam enumeratis signis et notis vel omissis vel in abusum translatis,
alia signa et alias notas habet, nempe missam priuatam,130 indulgentias,131
vigilias pro mortuis in purgatorio,132 peregrinationes,133 horas canonicas,134
unctiones,135 rasuras, cucullos,136 fictum coelibatum, vota contra matrimoni-
um,137 prohibitionem ciborum,138 prohibitionem calicis,139 inuocationem
|| [108:] sanctorum,140 varias consecrationes aquae, salis,141 herbarum,142 statu-
arum,143 palliorum144 etc. baptizationem campanarum,145 cum innumeris
huiusmodi notis, quibus addita est vis et efficacia delendi peccatum. Nonne
haec signa prodierunt Roma per pontifices et cardinales? Superiora vero ex
(5)Sion et Ierusalem per Christos et apostolos? Vnde liquido constat Romanum
seu papisticum coetum non esse ecclesiam catholicam nec sanctorum com-
munionem, sed schismaticum, haereticum et a fide christiana desciscentem
coetum, qui, tametsi autoritatem et nomen ecclesiae sibi vindicare praesumit,
tamen hoc nunquam probare poterit, quod per manus ab apostolis et eorum
(10)veris successoribus tradita acceperit ea signa, missam priuatam, indulgentia
et reliqua, proxime superius memorata. Haec ideo scripta sunt, quia liber In-
terim non obscure videtur hoc insinuare, quod ecclesia Romana sit ecclesia
catholica, schismatici vero et haeretici, quos Lutheranos et protestantes vo-
cant. Id enim autorem libri sentire multae circumstantiae docent. Nos vero
(15)dicimus omnem coetum, qui coniungit se cum doctrina prophetarum et apo-
stolorum esse veram ecclesiam. Negamus autem Romanam ecclesiam esse
talem, quippe quae non habet sanam doctrinam, non utitur legitime sacra-
mentis, non seruat uni- || [109:] tatem consensus et praedicationis in prophetis et
apostolis. Iccirco illa nec catholica, nec catholicae ecclesiae pars est censen-
(20)da. Nam oues Christi vocem sui pastoris audiunt iuxta patris mandatum:
„Hunc audite!“146 In summa: Haec generalia, quae ponit auctor libri de ec-
clesia, nisi perperam applicentur, tolerari possunt.
VIII. De autoritate et potestate ecclesiae.147
Omnem autoritatem et potestatem ecclesiae concessam in verbo Dei nos humiliter amplectimur et exosculamur. Sed non est ferendum, quod autor
libri tribuat ecclesiae autoritatem et potestatem supra verbum. Non enim pot-
(5)est autoritatem habere supra illud, a quo suam autoritatem omnem habet.
Porro omnis ecclesiae verae autoritas est a verbo Dei. Quare non iudicat ec-
clesia de verbo Dei nec discernit scripturas veras ab adulterinis, sed per
scripturas veras iudicat de adulterinis et per ipsum Dei verbum falsa dogmata
damnat. Igitur non attribuit ecclesia suo iudicio autoritatem, sed verbo Dei
(10)falsaque dogmata, cum verbo Dei pugnantia, per ipsius verbi autoritatem
damnat. Verbum Dei iudex est, ad quod, ut ad Lydium lapidem confugien-
dum est, quando vera doctrina a falsa discerni debet. Ministri vero euangelii
testes sunt illius, qui scripta prophetarum allegauit et apostolos verum Dei
verbum a caelo delatum docuit, ni- || [110:] mirum Dei et saluatoris nostri Jesu
(15)Christi. „Vos“, inquit, „eritis mihi testes in Hierusalem.“148 Quod autem Pau-
lus inquit: „Caeteri diiudicent“,149 non vult, ut id fiat autoritate humana, sed,
ut discernant ex verbo Dei inter veram et falsam doctrinam. „Ad legem“,
inquit Esaias, „et ad testimonium, qui non dixerit iuxta verbum hoc, non erit
ei lux matutina.“150 Cum igitur ecclesia vera nunquam occupauerit aut usur-
(20)pauerit sibi potestatem regiam seu praetoriam, ut vocant, supra scripturam et
verbum Dei, non est acceptandus in libro primus huius articuli „locus de
autoritate discernendi scripturas“,151 imo neque „secundus locus de potestate
interpretandi“152 scripturas tolerari potest, quia nullam talem potestatem
usurpat sibi vera ecclesia, sed agnoscit interpretationis donum a Deo datum
(25)iis, qui possunt conferre scripturas, in quibus Spiritus sanctus obscuriores
sententias per clariores, in aliis scripturae locis positas, exponit. Hoc Spiritus
sancti lumen ecclesia veneratur, cum intelligat illud accensum esse in cordi-
bus eorum, qui assentiuntur euangelio, tantum abest, ut potestatem interpre-
tationis ecclesia sibi vindicare praesumat. Porro donum interpretationis non
(30)est vel certo coetui vel ordini hominum alligatum, sed cui Deus illud pro sua
voluntate donat, is conferre scripturae locos inter se potest. 1. Cor. XII: „Alii
datur || [111:] interpretatio sermonum, aliis discretio spirituum“153 etc. „haec
autem omnia operatur unus Spiritus diuidens singulis prout vult.“154 Quod
autem Petrus dicit: „Omnis prophetia scripturae propria interpretatione non
fit“,155 hoc pugnare videtur cum libro Interim, quia Petrus per propriam
interpretationem intelligi vult humanam interpretationem, quae libenter su-
mit sibi potestatem interpretandi scripturas, ac si esset Spiritus sancti ma-
gistra. Tertius locus in hoc articulo „de traditionibus“156 minus quam reliqui
(5)duo tolerari potest. Sicut enim scriptura sacra non habet nec iudicem nec
gubernatorem praeter filium Dei per suum sanctum Spiritum, ita ecclesia
vera Christi non habet traditiones extra scripturas, sed iis, quae sunt in scrip-
tura, contenta est. Nam cum ecclesia fundata sit supra verbum Dei, traditio-
nes omnes, quae non sunt fundatae supra verbum Dei, ab ecclesia sunt alienae.
(10)Porro baptismus paruulorum non est traditio humana, sed Christi mandatum
in euangelio expressum: „Baptizantes omnes“157 etc. Item: „Sinite paruulos
venire ad me. Talium enim est regnum coelorum.“158
Negamus etiam potestatem iurisdicendi datam ecclesiae,159 nisi dicat ex iure
scripto, hoc est secundum verbum Dei.160 Idem intelligimus de potestate de-
(15)cernendi deque autoritate synodorum, scilicet, quum synodus est legitime
congregata decernitque ex verbo Dei. || [112:] Quantum ad potestatem conden-
di canones attinet, autor libri videtur apostolis iniuriam facere.161 Non enim
condiderunt canonem de abstinentia a sanguine et suffocato Act. XV,162 sed
amice scripserunt conuersis ex gentibus suum consilium, ut propter Iudaeos
(20)ad tempus abstinerent a suffocato et sanguine in casu scandali. Fuit quaedam
pia declaratio et officium ex charitate praestandum, alioqui ligaret totam ec-
clesiam perpetuo. Imo contra canones, qui humana autoritate conduntur, est
aurea illa sententia, quae vetat in eodem capite iugum super ceruices disci-
pulorum imponi et diuus Paulus non vult laqueos iniici conscientiis piorum.
(25)Ecclesia vera non agnoscit canones, edicta, decreta et mandata pontificum,
sed antiquissimas s. patrum regulas ex scriptura sacra decerptas et ad com-
munem ecclesiae reformationem positas et ab omnibus christianis receptas.
Dicimus igitur, quod illi canones, qui ad amussim scripturae sacrae exami-
nati ecclesiam et fidem etiamnum hodie aedificant, suam apud omnes fideles
(30)autoritatem habeant, qui vero nihil sani consilii habent et fidem vitamque
christianam labefactant, non debent grauari pios nec vocari canones meren-
-
tur. Nec ecclesia condendi canones potestatem habet, cum canon significet
regulam, ad quam pii vitam suam accommodare debent. Nam si veri- || [113:] tas
odium non pariat, multiplicitas canonum et traditionum in conciliis valuit
hactenus ad destructionem ecclesiae nec non ad stabiliendam superstitionem.
IX. De pontifice summo et episcopatu.164
Agnoscimus 1) primum cum libro Interim ex scriptura sacra, quod ecclesia sit unius capitis, Christi, unum corpus, Eph. I: „Et ipsum dedit caput super
omnem ecclesiam, quae est corpus eius.“165 2) Deinde eiusdem capitis Chri-
(10)sti donum vere diuinum agnoscimus, quo dedit ecclesiae suae non tantum
apostolos, prophetas et euangelistas, sed etiam pastores, doctores, episcopos
etc.,166 quibus mandatum est, ut verbo Dei pascant gregem Christi non affec-
tantes lucrum et eodem regant ecclesiam Dei non dominium exercentes, cum
habeant ipsum dominum nostrum, Iesum Christum, quem diuus Petrus non
(15)tantum pastorem et episcopum animarum nostrarum,167 sed etiam principem
pastorum,168 se vero presbyterum et testem passionum Christi vocauerit.169
3) Protestamur et hoc quoque non solum coram hominibus, sed etiam in
conspectu Dei et sanctorum angelorum,170 quod, si Romanae ecclesiae epi-
scopus, quem alioqui pontificem et papam vocant, talis esset, ut in albo
(20)pastorum et episcoporum Christi iure censeri posset siue || [114:] Romae, siue
Eugubii maneret, nos non tantum – cum diuo Hieronymo171 – cum aliis piis
et veris episcopis, qui verbo Dei gregem pascunt, qui neque lucrum affectant
neque dominium exercent, cum eiusdem meriti et paris honoris esse praedi-
caremus, sed etiam iuxta fraternam charitatem et humilitatem ipsius pedes
(25)exoscularemur et Romanam ecclesiam, si non catholicam, tamen catholicae
ecclesiae praecipuam partem proclamaremus, si talis esset, qualem diuus
Paulus eam praedicauit Rom I, cum inquit: „Quod fides vestra annunciatur in
uniuerso mundo.“172 Sed in hoc articulo sunt ad minus duae positiones,
quibus non possumus bona conscientia consentire, cum a tota Christi eccle-
(30)sia piisque omnibus, qui pastoris vocem audiunt et non alienorum, impugnari
merito debent. Altera est de praerogatiua Petri, quantum ad potestatem seu
potestatis plenitudinem attinet, altera de successione Petri Romano pontifici
iure diuino destinata. Nos utramque negare cogit ipsa necessitas ineuitabilis,
nimirum quod neutra iure diuino sit instituta.
I. Quod attinet ad primam positionem de praerogatiua Petri: Quanquam hoc
(5)utcunque concedi posset, quod Petrus fuerit praecipuus inter apostolos et – ut
dici solet – tanquam os apostolorum atque primatum hoc nomine qualemcun-
que tandem habue- || [115:] rit, tamen dicimus Petrum nullam habuisse potesta-
tis personalem praerogatiuam vel sibi vel suis successoribus concessam, sed
quicquid concessum est Petro, reliquis etiam apostolis et toti ecclesiae con-
(10)cessum est, ita ut nihil iuris acceperit Petrus prae reliquis discipulis, quando
Christus ei dixit: „Pasce oues meas“,173 ex quo loco liber Interim primatum
pontificis Romani probare conatur,174 tametsi locus, qui est Matth. XVI de
clauibus Petro promissis175 – claues sunt ecclesiae, licet usus clauium com-
mendetur ministris –, ab aliis de eodem primatu citari solet, quem cum
(15)dissimulet autor libri, nos breuiter ad locum Ioannis respondebimus. Primo,
quod Christus nullam externam et politicam potestatem vel Petro dederit vel
inter discipulos suos esse voluerit, manifestum est ex verbis eius Luc. XXII:
„Reges gentium dominantur eorum“ etc. „vos autem non sic.“176 Secundo,
quod Petrus prae caeteris apostolis peculiare mandatum accepisset, quia
(20)Christus cum eo singulare colloquium habuit dicens „Pasce oues meas“,177
non potest defendi propter alios locos, in quibus Christus non Petro tantum,
sed omnibus apostolis et per eos omnibus verbi diuini ministris usque ad fi-
nem mundi unum et idem mandatum dedit, ut Luc. ult. „Vos estis testes horum
et ego mittam promissum Patris mei in vos“178 etc. Marci ult: „Praedicate
(25)euangelium omni || [116:] creaturae“,179 hoc enim significat pascere oues Chri-
sti. Joh. XX: „Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, et quorum reti-
nueritis, retenta sunt.“180 Hi et similes loci conuincunt mandatam pascendi
oues Christi non esse Petro peculiariter datum, sed ad omnes in genere
pertinere, ut et Augustinus egregie super hunc locum Ioannis „Pasce oues
(30)meas“ admonet, cum lib. sermon. de verbo domini in Ioannem Serm. 62,
tom. 10 sic inquit: „Ergo fratres cum oboedientia audite oues vos esse Chri-
sti, quia et nos cum timore audimus: ‚Pasce oues meas.‘ Sic nos cum timore
pascimus et timemus pro ouibus. Ipsae oues quomodo pro se debent timere?
Pertineat igitur ad nos cura, ad oues oboedientia, ad nos vigilantia pastoralis,
ad vos humilitas gregis.“181 Haec Augustinus. Tertio, quod autem dominus
singulariter cum Petro contulerit idem Augustinus causam adducit, quam
negotii circumstantia non obscure prae se ferre videtur. „Compellat“, inquit
(5)in lib. sermonum de tempore, serm. 149, tomo 10, „dominus apostolum
Petrum illum praesumtorem et negatorem, cum loqueretur iam viuus morte
deuicta et dicebat: ‚Simon Ioannis, amas me?‘“182 q. d. Petris horribiliter ce-
ciderat, quum dominum ter negauerat. Ideo non semel interrogat eum seor-
sim, non bis, sed ter, ut non negaret suum dominum sicut antea, sed firmus
(10)ac constans permaneret in periculis, quibus exponeretur et de corpore et de
vita periclitaretur. || [117:] Ex his paucis nemo est, qui non videt locum Ioan-
nis falso detortum esse ad papisticum diui Petri primatum, quem nunquam
tenuit neque tenendi mandatum accepit.
II. Alteram quoque positionem de successione veritas ferre non potest. Nam
(15)1.) „Christus, ascendens in coelum, alios dedit apostolos“183 etc. Non solum
Petrum dedit nec ad certum aliquem locum alligauit apostolos, ut vel solus
haberet successores, magis quam Iacobus, Ioannes et reliqui apostoli vel Ro-
mae perduraret illa successio magis quam in aliis locis, in quibus ecclesia
Christi dispersa est per totum orbem terrarum. Nam soli Petro concedere
(20)successionem ordinariam in ministerio verbi, quid aliud esset, quam autorita-
tem et Pauli et aliorum apostolorum abolere? Cum tamen constet reliquos
apostolos non fuisse sub Petro nec Paulum inferiorem Petro fuisse, qui et
Paulo restitit in os, cum esset reprehensibilis, Gal. II,184 et 1. Cor. I Corinthi-
os obiurgat ut carnales, quod hic se Pauli ille se Caephae id est Petri dixerit,
(25)cum omnes deberent Christi esse.185 2.) Praeterea Petrus, Paulus et alii apo-
stoli non fuerunt episcopi nec summi vel sacerdotes vel pontifices, ut liber
Petrum et pontifices vocat,186 sicut euangelistae Annam et Caipham,187 sed
apostoli fuerunt et in singulis ciuitatibus, ubi verbum Dei praedi- || [118:] ca-
uerant, episcopos constituerunt, sicut Paulus Timotheum apud Ephesios188 et
(30)Titum in Creta.189 Sic et Petrus fuit plurimarum ecclesiarum apostolus con-
-
stituens eis episcopos ut Hierosolymis,190 Antiochiae,191 Caesareae192 etc.,
priusquam venit Romam,193 ubi minimum quidem temporis degit, ut succes-
sio pertineret ad omnes ecclesias a Petro institutas potius quam ad unam
Romanam ecclesiam, si successio fieret in spiritualibus huius mundi.
(5)III. Porro quod Augustinus et alii patres nonnulli tribuunt Romanae sedi
principatum ecclesiasticum,194 id non faciunt ullo iure diuino, quia verum ex
verbo Dei testimonium non habent, sed inde tantum hoc habent, quod patres
in Nicaeno concilio congregati, cum de episcoporum appellatione decer-
nerent, placuit eis, ut orientalis ecclesiae episcopis liceret appellare ad eccle-
(10)siae Romanae episcopum, si iniuriam sibi factam a vicinis episcopis puta-
rent,195 ut habetur in concilio sexto Carthaginensi, capitulo 3 de commonito-
rio Romani papae recitato etc.,196 cui concilio diuus Augustinus interfuit et
ad praedictum canonem, de quo dubium erat, quia non est inter Graecos ca-
nones inuentus, ut legatus in hunc modum respondit: „Et hoc nos seruaturos
(15)profitemur salua diligentiore inquisitione concilii Nicaeni.“197 Ex his mani-
festum est, quod, si quam || [119:] pontifex Romanus unquam habuit autorita-
tem singularem, illam a Nicaeno concilio acceptam habuit, quanda commen-
data est ei cura occidentalium ecclesiarum, ut liber de cathedra Petri pro
Romano pontifice non habeat, in quo glorietur, praesertim cum principalis
(20)cathedra Petri fuerit Hierosolymis die pentecostes, item in Antiochia, Caesa-
rea et in aliis deinde locis, ut nullo iure Petri successor solus dici possit, qui
Romae manet. Et, ut verum in conspectu Dei fateamur, si iure diuino episco-
-
pus Romanus esset summus, tamen necesse esset ab eo dissentire, cum hac-
tenus omne ius suum perdiderit, si quod habuisset. Tantum enim abest, ut
pauerit oues Christi, quin eas pessime curauerit. Nam doctrinam corrupit, ec-
clesiam destruxit, gloriam Christi labefactauit, errores seminauit, falsos cul-
(5)tus instituit et conscientias hominum laqueis irretuit. Imo omnia iura, diuina
et humana, interpretandi et mutandi arbitrium sibi sumsit ac etiamnum hodie
defendit dogmata pugnantia cum euangelio nec non idolatricos cultus perti-
naciter retinere contendit. Idque praetextu falsae successionis et ordinariae
potestatis, unde frustra gloriatur, ignorans, quod Deus ab initio mundi sem-
(10)per omnibus temporibus usque in hodiernum diem excitauit viros fideles et
constantes, qui dissentirent || [120:] ab iis, qui sub praetextu potestatis ordi-
nariae manifestos errores et idola contra verbum veritatis defenderunt.
Quemadmodum Seth, Adae filius, contra Cainicos est excitatus,198 Elias con-
tra sacerdotes Baal,199 Amos contra impium Amasiam pontificem.200 Sic
(15)Ieremias et Zacharias et alii201 dissenserunt a suis pontificibus, tametsi mani-
festum erat leuiticum pontificem iure diuino superiorem esse ceteris sacerdo-
tibus, sic Ioannes baptista, Christus ipse, diuus Paulus202 et nostro saeculo
Lutherus,203 qui non sunt vel haeretici vel schismatici iudicandi, quia dissen-
serunt ab haereticis et schismaticis, quales sunt hodie, qui arrogant sibi auto-
(20)ritatem supra verbum Dei et omnes ecclesias, qui corrumpunt doctrinam,
instituunt nouos sine mandato Dei cultus, edunt dogmata verbo Dei ignota,
multiplicant inutiles et superstitiosas traditiones, veram ecclesiam dignitate,
autoritate et nomine spoliant, ex quibus et similibus schismata oriri necesse
est. Haec cum manifeste fiunt in papatu, quis neget papatum esse omnium
(25)schismatum summum autorem. Profecto, si praestanda est oboedientia prae-
positis et iis, qui vigilant pro animabus verbo et fide pascendis ac seruandis,
tunc nulla debetur vel summo pontifici vel eius commissariis oboedientia,
quia non pascunt gre- || [121:] gem Christi, sed sunt corruptores doctrinae et
recte docentium persecutores. Quanquam igitur omnes status et ordines ec-
(30)clesiasticos et politicos debita reuerentia semper honorare studemus, tamen
non possumus manifestae impietati consentire, nec ab iis dissentire, qui sin-
ceri ministri verbi sunt, qui diligunt Christum et pascunt ecclesiam, iuxta
mandatum Petro et apostolis datum204 nec aliam ecclesiam nec alios episco-
pos aut Petri successores nouimus cum scriptura sacra quam eos, qui fidem
(35)et confessionem filii Dei viui habent.
X. De Sacramentis.205
Cum varie sit usurpatum sacramenti vocabulum, et in Scripturis sacris et extra Scripturas sacras, scilicet, ut significet mysterium, sicut Vulgaris Inter-
pres in loco Pauli ad Ephesios quinto reddit sacramentum pro mysterio;206 Et
(5)diuus Hieronymus de libro Apocalypsis loquens dicit: „Tot habet sacra-
menta, quot mysteria“.207 Deinde ut significet omne opus a Deo mandatum,
cui est addita promissio aliqua; praeter alias significationes, quas habet in
genere: Nos in doctrina de sacramentis unam veram et specialem significa-
tionem vocabuli sacramenti concedimus 1.) ipsius vocis, ut sacramentum sit
(10)quasi sacrum elementum, id est sanctificatum seu segregatum in sacrum
usum, iuxta in- || [122:] stitutionem Christi, ut iam sit non corporis sed animae
refrigerium ac stabilimentum, et datum et expressis verbis a Christo manda-
tum ac institutum. 2) rei, quod sacramentum sit signum diuinitus institutum,
habens elementum, verbum, mandatum, et promissionem, hoc est, certum
(15)quoddam testimonium remissionis peccatorum seu reconciliationis, non ab
ullo homine, sed a Deo institutum; habens externum elementum, ordinatum a
Deo, deinde proprium verbum et mandatum Dei, pariter et promissionem
gratiae, ut sit inuisibilis gratiae visibile signum, propter Christum et a Chri-
sto donatum, ac in Euangelio praedicatum.
(20)Talia sacramenta duo tantum agnoscimus, baptismum videlicet et coenam
Domini, quae primum iuxta institutionem Christi distributa, accepta et mi-
nistrata, certum elementum, verbum et mandatum habent: Deinde praedi-
catur in eis manifeste gratia et redemptio Christi, nec non vera fide, non sine
poenitentia et resipiscentia, praesertim ab adultis acceptantur et exercentur.
(25)Haec duo sacramenta Christus instituit, ut Euangelistae testantur, horum ele-
menta suo ore signauit, verbum addidit, et mandato confirmauit; expressa est
in his duobus sacramentis particula, remissio peccatorum, ut certo sciamus
Dominum per haec duo sacramenta non solum augere suam com- || [123:] mu-
nionem et in certam societatem colligare, nec solum operari salutem nostram,
(30)sed etiam confirmare fidem nostram, ne dubitet de gratuita Dei misericordia,
de reconciliatione per Christum mediatorem, de remissione peccatorum etc.,
Sed habentes utrumque pignus et arabonem, certissime statuamus nos habere
propitium patrem propter Christum. Ideo Petrus inquit Actor. II.: „Baptizetur
unusquisque vestrum in nomine Iesu Christi in remissionem peccatorum,“208
(35)hoc est, in certum signum remissionis peccatorum: q. d. si poenitentiam
egeritis et misericordiam Dei propter mediatorem Christum apprehenderitis,
Deus remittat vobis omnia peccata vestra,209 de qua remissione peccatorum
ne vestra fides dubitet, baptizetur unusquisque vestrum in nomine Iesu Chri-
sti, quia Christus dedit nobis tale signum, et mandauit nos in hoc baptizari,210
ut certo statueremus nos esse Deo reconciliatos propter ipsum Christum, e
(5)cuius latere in cruce exiuit sanguis et aqua.211 Sic et Christus ipse manifeste
particulam de remissione peccatorum expressit in institutione coenae, cum
sic inquit: „Qui effuditur in remissionem peccatorum“212 q.d. Comedite me-
um corpus et edite meum sanguinem, in certum signum et testimonium, quo
vestram de remissione peccatorum fidem confirmare possitis, ut hoc sacra-
(10)mentum (sicut et Baptismus) sit certum pignus et arabo, quod Christus suum
corpus || [124:] pro nobis dederit et suum sanguinem effuderit, quod benefi-
cium indubitata fide nobis applicemus. Sicut egregie dicit Epistola ad He-
braeos cap.10. „Habentes fratres fiduciam introitu in Sancta per sanguinem
Christi, quam initiauit nobis viam nouam et viuentem per velamen, id est per
(15)carnem suam, et habentes sacerdotem magnum super domum Dei, acceda-
mus cum vero et certitudine fidei, aspersi corda, ut auferatur conscientia
mala, et abluti aqua pura, teneamus spei nostrae confessionem, non vacillan-
tem. Fidelis enim est, qui promisit.“213
Haec duo sacramenta diuus Paulus ecclesiae Christi passim in epistolis suis
(20)commendauit,214 et diuus Petrus Baptismum stipulationem conscientiae ap-
pellat,215 et Iohannes dicit Christum venisse per aquam et sanguinem.216
Haec duo sacramenta diuus Augustinus expresse nominat, nec quicquam sci-
uit (sicut neque alii Patres) de septenario numero sacramentorum.217 Verba
Augustini de doct. christ. Lib.III.cap.9. haec sunt: „Hoc vero tempore,
(25)posteaquam resurrectione Domini nostri manifestum indicium nostrae liber-
tatis illuxit, neca eorum quidem signorum, quae iam intelligimus, operatione
graui onerati sumus, sed quaedam pauca pro multis, eademque factu facilli-
ma, et intellectu augustissima, et obseruatione castissima, ipse dominus et
apostolica tradidit disciplina, sicuti est baptismi sacramentum et celebratio
(30)corporis et sanguinis Domini.“218 Item ad inquisitiones Ia- || [125:] nuarii cap.1:
„Primo itaque te tenere volo, quod est huius Disputationis caput, dominum
nostrum Iesum Christum, sicut ipse in Euangelio loquitur, leui iugo suo nos
subdidisse, et sarcinae leui,219 unde sacramentis, numero paucissimis, ob-
seruatione facillimis, significatione praestantissimis, societatem noui populi
colligauit, sicuti est baptismus Trinitatis nomine consecratus, et communica-
(5)tio corporis et sanguinis ipsius, et si quid aliud in scripturis canonicis com-
mendatur;“220 Vbi diuus Augustinus, his duobus sacramentis expresse posi-
tis, de reliquis dubitare videtur. Ideo liber Interim iniuriam facit Augustino,
quasi septem sacra simul in locis praeallegatis enumerasset, cum duo tantum
expresserit. Imo septenarius numerus sacramentorum neque in scriptura sacra
(10)fundamentum habet, neque Sancti Patres quicquam de numero sciuerunt.
Itaque cum hoc sit praecipuum in sacramentis, quod sint symbola diuinae
gratiae, seruientia fidei gignendae et alendae, quae debent omnibus Christia-
nis et solis Christianis esse communia, non videmus, quomodo fieri possit, ut
plura sint sacramenta vera, quam Baptismus et coena Domini, quae duo non
(15)conferunt gratiam, non abluunt, non iustificant, non dant remissionem pecca-
torum, id quod liber Interim baptismo tribuit; Sed gratiae, ablutionis inter-
nae, iustificationis et remissionis peccatorum certissima sunt signa || [126:] et
testimonia tantum, in et cum quibus Christus Dominus per Spiritum suum est
efficax ad nostrae salutis operationem, ut non securi sed secanti tribuatur
(20)operatio, nec ex sacramentis idola fiant, si plura tribuamus illis, quam quae
sunt illis iure tribuenda.
Quod autem malus minister possit utiliter sacramenta dispensare,221 suam ra-
tionem habet in hunc modum, quod occulta quidem ministri vitia non noce-
ant eis, qui veris sacramentis a Christo institutis utuntur in fide; tamen etiam
(25)hoc verum est, quod, quicunque cum manifeste flagitiosis ministris verbi et
sacramentorum communionem habent et conuersantur, particeps fiunt omni-
um maledictionum, quibus Dominus talibus maledicit.
XI. De Baptismo.222
Baptismum agnoscimus verum esse sacramentum, ab ipso Christo substan-(30)tialiter institutum, habens suum elementum, verbum et mandatum baptizan-
di, quo sacramento fides hominis, Christo per baptismum initiati, semper eri-
gatur, sustentetur ac confirmetur, ut credat et certo statuat sibi contingere re-
missionem peccatorum propter solum Christum, quoties baptismum intuetur.
Cum autem in hoc sacramento diuina quadam cerimonia fiat applicatio verbi
(35)ad elementum iuxta institutionem Christi; non || [127:] debent addi ceremoniae
superstitiosae, quales fuerunt in Papatu pleraeque,223 quibus pro maiori parte
baptismus in abusum deuenit.
XII. De coena Domini.
Et hoc sacramentum agnoscimus esse verum et ab ipso Christo substantialiter (5)institutum, habens in utraque sui parte singulare elementum, verbum et man-
datum, cum redemptoris beneficio praedicato, quo sacramento fides nostra
de remissione peccatorum ulterius certificatur et confirmatur. Prodigiosam
vero transsubstantiationem Thomisticam et Papisticam224 repudiamus et sa-
cramentalem cum Scriptura et Sanctis Patribus mutationem in hoc sacramen-
(10)to retinemus.
XIII. De Confirmatione.225
Cum diuus Paulus doceat non esse laqueos conscientiis iniiciendos,226 ut locus Deut. IV. et XII.227 stet in suo vigore, quo Deus ipse prohibet suo ver-
bo quicquam vel addendum vel subtrahendum esse, nos confirmationem
(15)Papisticam non agnoscimus sacramentum, et tortum esse dicimus, quicquid
Liber Interim adfert pro confirmatione, quod sit sacramentum, stabilienda.
Primum enim non est institutio Christi; deinde nec elementum, nec verbum,
nec mandatum habet, ut habent illa duo vera sacramenta; postremo non est
signum gratiae et || [128:] reconciliationis, nec aliqua fidei confirmatio de
(20)remissione peccatorum: igitur non est verum sacramentum. Quod autem sit
honestus ritus in ecclesia, suam habens utilitatem, non refragamur, postquam
Christus paruulis manum imposuit,228 et Apostoli quoque manus impo-
suerunt baptizatis, ut Spiritum Sanctum acciperent et variis linguis lo-
querentur, quos imitati sunt veri Episcopi, Catechumenos in Ecclesia con-
(25)firmantes, quorum exemplum hodie quoque passim in Germania Pastores
Ecclesiarum imitantur. Sed hoc nunquam probare potest autor libri Interim,
quod Christus instituerit aliquam confirmationem, in qua vel ungeret Epis-
copus puerorum frontem, vel ad maxillam percuteret; ut manifestum sit hunc
esse ritum ab hominibus sine autoritate verbi Dei introductum, qui etiamsi
(30)probabilis esset, tamen in sacramentorum numerum referri non posset, cum
nihil habeat simile veris sacramentis.
XIV. De Poenitentia.229
Doctrina verae poenitentiae fuit ab initio mundi per totum Vetus Testamen-tum praedicata, sua quaedam habens sibi annexa sacramenta, ut circumcisio-
nem, iustitiae signaculum et alia, quare non est ut sacramentum Noui Testa-
(5)menti censendum.
|| [129:] Poenitentia vero Papistica, quae partes substantiales habet contritio-
nem cordis, confessionem oris, cum enumeratione peccatorum, et satisfactio-
nem operis, non solum non est inter sacramenta Novi Testamenti compu-
tanda, sed est prorsus impia et blasphema contra filium Dei, qui satisfecit pro
(10)peccatis totius mundi.
Porro vera poenitentia est hominis conuersio ad Deum per veram contritio-
nem, quae secum affert veram et peccatorum et mortis aeternae propter
peccatum agnitionem ex praedicatione legis; deinde per veram fidem, quae
Dei gratiam et redemptionis beneficium apprehendit, ex evanelii praedica-
(15)tione; postremo per nouitatem vitae, cruce et charitatis operibus ornatam, ex
praedicatione legis et Euangelii simul. Nunc autem, cum sacramentorum
praecipuus finis sit, ut fidem, quae principalis pars est poenitentiae, confir-
ment, constat poenitentiam non esse sacramentum, sed id quod sacramentis
confirmatur in cordibus hominum christianorum, praesertim, cum ab initio
(20)mundi semper sit praedicata in lege et euangelio, non ut vera sacramenta,
primum in Nouo Testamento instituta; deinde cum non habeat elementum
aliquod, ad quod accedat verbum, sicut fit in veris sacramentis;230 postremo
cum non habeat eundem finem cum veris sacramentis, quod sit signum gra-
|| [130:] tiae et reconciliationis, ad confirmandam fidem: sed quod doctrina
(25)poenitentiae contineat ipsam gratiam Dei, beneficium redemptionis et veram
fidem haec apprehendentem, quam deinde sacramenta stabiliant et confir-
ment.
Porro Papistica absolutio, quam liber hic infert sub vocabulo poenitentiae,
tantum abest, ut sit sacramentum, quin etiam sit impia, non solum propter
(30)enumerationem peccatorum, quam neque Dominus ipse, neque Apostoli, ne-
que S. Patres ut necessariam cuiquam imposuerunt,231 sed etiam propter im-
piam satisfactionem pro peccatis, quae blasphema est in sanam doctrinam de
satisfactione mediatoris.
Vera absolutio, quae non solum in publica praedicatione et priuata consola-
(35)tione ministris est mandata, sed etiam omnibus membris in Ecclesia Christi,
ita ut pius homo vel solus sibi ipsi possit remissionem peccatorum, cum
necessitas tanta id postulauerit, annunciare, non videtur nobis eandem om-
-
nino rationem cum duobus sacramentis Baptismo et Coena Domini habere,
cum sine elemento, ad quod verbum accedat ut fiat sacramentum, simpliciter
significet remissionis peccatorum annunciationem, quae tandem, ut firmiter
credatur, per utrumque sacramentum subinde confirmatur. Ita poenitentia,
(5)fides, absolutio, remissio pec- || [131:] catorum, ordine doctrinae christianae
praecedunt vera sacramenta, quibus confirmantur. Concludimus ergo bonis
ac euidentibus rationibus, neque veram neque Papisticam confirmationema
esse sacramentum.
XV. De sacra unctione.232
(10)Nihil minus est sacramentum quam haec unctio, siue sacra siue extrema di-
catur, quam iterum Ecclesiis Christi repurgatis errore Papistico liber Interim
obtrudere conatur. Potest quidem somniare oleum esse elementum Sacra-
mentale, sed dicat ubi sit institutio, ubi verbum et mandatum Christi. Si
debet esse verum sacramentum, necesse est ut haec omnia concurrant in sub-
(15)stantiali sacramenti institutione. Nihil est coniecturis rem agere et inde affir-
mare unctionem, cuius fit mentio Marci VI,233 sacramentalem et mysticam
fuisse, quo iure possent etiam et umbra Petri234 et sudarium Pauli,235 quibus
aegroti aeque ac oleo sanabantur, dici sacramentalia. Sed ex epistola Iaco-
bi236 manifestum est, quomodo locus Marci VI. debeat intelligi, nimirum,
(20)quod unctio, qua aegroti post orationem ungerentur, fuerit inter reliqua mira-
cula peculiare mandatum, ad ipsos Apostolos tantum, et non ad omnes, nec
ut esset Ecclesiae sacramentum, sed ut inter dona sanationum et operationes
virtutum ad tempus perduraret. Cum igitur nihil com- || [132:] mune habeat cum
veris sacramentis, nec primitiua Ecclesia sit usa hac unctione, multo vero mi-
(25)nus eam pro sacramento habuerit, quasi a Christo instituto, nec audiendus est
liber Interim, qui testimonium fratris Domini pro autoritate adducit,237 nec
illi, qui locum Augustini ex secundi libri contra literas Petiliani capite cente-
simo quarto pro autoritate huius unctionis citant.238 Ad verbum enim Euan-
gelii debemus habere recursum, si nobis matutina lux oriatur.239
XVI. De Ordine.240
Neque ordinatio apostolica, neque septiformis ordo241 Papistarum (si sacra-mentorum rationem rite consideremus) dici potest sacramentum.
Ordinatio enim apostolica, quae fit per orationem et manuum impositio-
(5)nem,242 et complectitur electionem et vocationem ad ministerium verbi Dei,
Euangelii et sacramentorum (‘ordinari’ enim est eligi et vocari ad horum ad-
ministrationem) non habet partes sacramentales, neque eundem finem cum
sacramentis, ut sit signum reconciliationis etc. Non enim omnia Dei manda-
ta, neque omnes promissiones statim dici debent sacramenta, cum sacramenti
(10)vocabulum in propria significatione usurpetur.
Ordines vero Papistici, cum non sint destinati ad ministerium verbi, cumque
verae || [133:] Ordinationi ecclesiasticae sint impedimento, bona conscientia
omitti possunt, et non propterea male meretur de Ecclesia christiana (etsi
ecclesiae Papisticae non facit rem gratam) quicunque eos cum suis super-
(15)stitiosis nominibus, unctionibus et rasuris omittit.
XVII. De Matrimonio.243
Matrimonium (quod clerus Papisticus summe exosum habet) agnoscimus primaeuam ordinationem Dei, quod fuerat ab initio mundi inter virum et mu-
lierem.244 Sed quomodo sit in Nouo Testamento sacramentum, ex locis, quos
(20)auctor libri citat, ex Matthaeo, Marco et Paulo, iuramus per Deum, nos
videre non posse. Quod autem diuus Paulus ad Ephesios V. vocat matrimo-
nium „Mysterium magnum (ubi interpres male transtulit „sacramentum“)
Christi et Ecclesiae,“245 non propterea dici potest sacramentum, ut Baptismus
est et dicitur sacramentum, cum sint diuersissimae rationes, quae facile pos-
(25)sunt discerni ab iis, qui non sunt prorsus rudes in doctrina christiana. Nos
igitur, his ostensis, neque Poenitentiam, Confirmationem, extremam unctio-
nem, ordinem, neque matrimonium, pro veris sacramentis acceptamus, ( alio-
qui singulis id quod decet tribuentes), cum non habeant sacramentales partes,
elementum, verbum et mandatum, nec sint gratiae et testi- || [134:] monia
(30)remissionis peccatorum ac vitae aeternae etc.
Porro quod autor libri Interim, cum de causis sacramentorum agit, in princi-
pio loquens de sacramentis in genere, dicit: sacramenta esse signa inter ipsos
homines, quibus christiani ab aliis agnoscantur;246 quam fallere tunc possunt
homines, non tantum Paulus ostendit de indigne manducantibus loquens,247
sed etiam communicatio Iudae proditoris in coena248 et baptismus Simonis
Magi,249 quam externa signa fallant alios, demonstrant.
Nos igitur gaudemus de Sacramentis nostris, Baptismo et coena Domini, et
(5)fide confortamur per ea, ut per signa fauentis Dei et gratiae Christi, sic acci-
pientes ea, quemadmodum a Christo sunt instituta et quemadmodum Augu-
stinus eleganter ea visibile verbum esse dixit.250
XVIII. De Missa.251
Cum omnia, quae hactenus in libro Interim continentur, huc finaliter tendant, (10)ut lucrosa Papistarum Missa retineatur, liber hic prolixa de sacrificiis et obla-
tionibus utitur praefatione et inductione. Nec mirum; nam „Laudat venales
qui vult extrudere merces.“252
Sed haec laudatio et Missae commendatio nititur impio fundamento, nimi-
rum Reli- || [135:] gionis, iure naturae introductae, quae tamen nulla unquam
(15)fuit nisi ipsissima impietas et idololatria. Nulla enim fuit in mundo religio si-
ne expresso verbo Dei, sine quo omnes omnium gentium cultus fuere idolo-
latrici. Nam quid aliud potuit natura corrupta generare, quam sui simile,
scilicet ignorantia ignorantiam, error errorem et impietas impietatem? Pate-
fecit autem Deus e coelo vocali verbo verum sui cultum et veram sui inuoca-
(20)tionem, ut vera religio sit e coelo lapsis hominibus restituta mox initio post
Adae lapsum et a Deo defectionem,253 deinde per Mosen ex mandato Dei
promulgatae sunt post Decalogum variae leges de sacrificiis et oblationibus
quae essent Iudaico quidem populo in legitimum sempiternum,254 sed interim
fuerunt umbrae veri et unici Sacrificii propitiatorii, quo Christus verus Mes-
(25)sias esset seipsum in cruce Deo patri pro peccatis totius mundi sacrificatu-
rus.255 Victimae vero, quae fuerunt interim apud gentes, non diuina inspira-
tione sed κακοζηλίᾳ seu inepta imitatione sunt introductae; Deus enim non
est Deus volens impietatem, tametsi tempora ignorantiae dissimulans gentes
suas vias ingredi sinebat.256 Proinde toto coelo errat liber Interim in hoc,
(30)quod dicit omnes omnium seculorum gentes fudisse coram Deo vota et pre-
ces cultumque gentilium per omnium animos a Deo purgatum et sacrificandi
ri- || [136:] tum mentibus hominum diuinitus insitum.257 Et eodem errore sub-
infert tandem, quod primum ac praecipuum est in Papatu, missam nimirum,
ut sit sacrificium pro viuis et mortuis, tametsi callide satis ei nunc primum
detrahere meritum videtur, cum caeci videant et surdi audiant, quid meri-
(5)torum etiam absurdissimorum hactenus Missae priuatae tribuerunt, id quod
non tantum experientia rei, sed etiam canon ipse satis manifeste testatum
reddit.
Nos itaque, sicut fundamentum de religione cultu et ceremoniis gentium, quo
liber nititur, impium esse protestamur, ita quod inde mox introducitur, nem-
(10)pe missa priuata seu sacrificium (ut vocant) pro viuis et defunctis, nullum in
Scriptura sacra nec in scriptis Patrum habet fundamentum: Sed est revera,
quod sancte iuramus in conspectu Dei et sanctorum angelorum, Satanae
commentum perniciosissimum et ad opprimendam veram Domini coenam
callidissime excogitatum.
(15)I. Primo. Agnoscimus quidem coenam Domini sacramentum a Deo institu-
tum esse, ut sit signum et pignus, quo certi et tuti reddimur, quod promissio
gratiae, remissionis peccatorum et vitae aeternae sit firma et inuiolabilis om-
nibus, qui in Iesum Christum credunt et sacramento coenae, ut signo et
testimonio huius gratiae, utuntur: Sed quod || [137:] Christus sacramentum sui
(20)corporis et sanguinis instituisset in alium usum, nempe ut in memoriam suae
passionis offerretur, et sacrificium incruentum (ut falso vocant et sine Scrip-
tura loquuntur) diceretur, merum Satanae mendacium est, et ex his verbis:
„Hoc facite in mei commemorationem,“ nunquam vel colligi vel probari
potest. Aliud enim est facere, id est, comedere et bibere, aliud offerre.
(25)II. Deinde: Christus moriens in cruce, cum dixit: „Consummatum est,“258
significauit unico suo sacrificio perfectum et impletum esse, quicquid ad
salutem nostram pertinebat. Id quod Epistola ad Hebraeos satis manifeste
declarat, ubi Spiritus Sanctus inculcat has particulas „offerens se,“259 item
„Consummatus,“260 item „semel,“261 haud dubie praeuidens, venturos in-
(30)stinctu Satanae, qui hoc unicum et salutare sacrificium nouis et quotidianis
oblationibus opprimere et extinguere conarentur. Ideo contendit non solum
nulla alia esse sacrificia, sed unum illud semel oblatum fuisse, nec aliud
iterandum, vel cruentum vel incruentum. Nam sic inquit Cap.V.: „ Consum-
matus omnibus obtemperantibus sibi autor salutis aeternae factus est.“262
Cap.VII.: „Hoc fecit semel se ipsum offerendo.“263 Cap.IX. „Christus per
proprium sanguinem introiuit semel in sancta, aeternam redemtionem
(5)inueniens.“264 Item: „Neque ut saepe offerat semet ipsum“265 etc. „Nunc se-
mel in consummatione seculo- || [138:] rum ad destructionem peccati per hosti-
am suam apparuit.“266 Item: „semel oblatus est ad abolenda multorum pecca-
ta.“267 Cap.X. „In qua voluntate sanctificati sumus per oblationem corporis
Iesu Christi semel.“268 Item: „Hic autem unam pro peccatis offerens hostiam,
(10)in sempiternum sedet ad dexteram Dei“269 etc. „Vna enim oblatione consum-
mauit in aeternum sanctificatos.“270 Item: „Vbi horum est remissio, non est
amplius oblatio pro peccato.“271 Hos et similes multos arietes opponit Spiri-
tus Sanctus in Epistola ad Hebraeos omnibus, qui nouum ac incruentum
sacrificium pro peccatis essent excogitaturi. Fundamentum habet Christi ver-
(15)bum in cruce, cum inquit moriturus: „Consummatum est.“272 Quid enim cla-
rius dici potest contra priuatam missam seu sacrificium Papisticum, quod
incruentum vocant, quam quod dicit nos voluntate Dei sanctificatos esse per
oblationem corporis Iesu Christi semel; item, Christum una oblatione in per-
petuum consummasse sanctificatos, et acquisita semel remissione peccato-
(20)rum nullam amplius restare oblationem.
III. Tertio. Quanquam Missae nomen unde natum sit non certo constet, nisi
quod vero simile est ab oblationibus, quae ferebantur, fuisse sumtum: tamen
tolerari potest quod coena Christi Missa vocetur, non quod sacra hostia trans-
mittatur, aut agnus, id est Christus ad patrem mittatur, ut canon asserit, multo
(25)minus quod significet sacrificium et || [139:] oblationem priuatam et Papisti-
cam pro viuis et defunctis, sed propter sacrificium laudis et gratiarum actio-
nis, adeoque propter eleomosynas et ea, quae in subsidium ministrorum et
pauperum offerri solent ante et post communionem in coena Christi.
IV. Quarto. Quod autem liber Interim facit communionem seu coenam Chri-
(30)sti Missae priuatae tanquam appendicem quandam, id non minus ferendum
est quam illorum opinio, qui Missam priuatam cum coena Christi confun-
dunt, cum hoc sit sacramentum et testamentum Christi, illud vero Satanae
commentum; hoc institutio Christi, illud falsa et erronea Christi sacrificatio:
hoc fidelium communio, illud vero impia superstitio etc. Sicut igitur con-
fundi nullo iure nec possunt nec debent, ita res indignissima censeri debet, si
sacra Christi coena Missae priuatae tanquam appendix assuatur.
V. Quinto. Fateamur Coenam Christi non tantum oratione Dominica, tempo-
(5)re Apostolorum praelegenda, ornatam, sed subinde per trecentos annos usque
ad tempora Patrum a Romanis Pontificibus quamplurimis ceremoniis ( qua-
rum etiam hodie nonnullas, quae superstitione carent, retinet) auctam fuisse,
sicut apparet in Missa Dionysii, in libro de ecclesiastica hierarchia, nec non
in aliis illorum temporum historiis. De quibus coenae seu Missae ceremoniis,
(10)ut de || [140:] quamplurimis aliis eorundem temporum ceremoniis diuus Augu-
stinus ad Ianuarium scribens, non solum queritur his verbis: „ Innumerabili-
bus seruilibus oneribus premunt ecclesiam“;273 sed etiam dicit eas habere li-
beras obseruationes, hoc est, ut omitti sine peccato possint et nemo eas
obseruare teneatur. Exemplum
(15)α. Alexander, Romanus papa septimus,274 anno Domini 112 coenae Christi
„Qui pridie quam pateretur etc.“275 adiecit.
β. Post decem annos deinde Sixtus, octauus papa,276 „Sanctus“ missae addi-
dit.277 γ. Iterum post decem annos Telesphorus278 ex cap. 2. Lucae279 „Gloria in ex-
(20)celsis Deo etc.“ coenae praecini curauit.280
δ. Adhuc post trecentos triginta quatuor annos Marcus, Romanensis papa
quintus et trigesimus281 „Credo“ post euangelium in missa cantari mandauit.282
ε. Tandem anno domini 444. Leo, papa 47.283 primam partem canonis „Hanc
igitur oblationem“ etc.284 missae addidit,285 vocans Missam oblationem et
sacrificium illibatum.
Quem secuti Gelasius,286 Gregorius tertius287 et alii, singuli suis temporibus,
(5)qui in immensum auxerunt coenam Christi ceremoniis, partim utilibus, par-
tim superstitiosis, partim denique prorsus impiis, quarum multitudine coena
ipsa tandem oppressa primum, deinde callidissimo satanae consilio et || [141:]
instinctu in missam priuatam et sacrificium impium pro viuis et defunctis
commutata, postremo sic extincta prorsus, ut vix missae priuatae vel appen-
(10)dix esse videretur; id quod non sanctis patribus, sed Romanis pontificibus to-
tum est adscribendum.
VI. Sexto neque negare possumus has voces, oblationem, sacrificium et
similes, in scriptis s. patrum frequentes esse, sed non in ea significatione
tamen, quam liber Interim eis tribuit, ut sit sacrificium applicatorium, item
(15)incruentum et oblatio rememoratiua vel repraesentatiua oblationis Christi in
cruce etc. Nihil enim tale scriptum in patribus reperitur, et, si quid tale posset
inueniri, deberet ad analogiam fidei corrigi et emendari, ut Augustinus in
praefatione librorum de Trinitate,288 item ad S. Hieronymum Epistola 19.289
et alibi de scriptis suis et aliorum testatur. Nequaquam enim vult sanctorum
(20)patrum facta aut dicta inter articulos fidei referri, nec libros patrum pares
apostolorum et prophetarum libris existimari. Nam de se ipso sic inquit:
„Errare potero, haereticus non ero.“290 Sed sancti patres aliud intelligi volunt
per vocabula sacrificii et oblationis, quam ut sint applicatoria meritorum
passionis et mortis Christi. Per missam enim non fit applicatio sacrificii
(25)Christi: nam unusquisque propria fide applicat sibi sacrificium Christi, et
quidem gratis, non propter vel suum vel alie- || [142:] num opus. Deinde non est
de natura cuiuslibet sacrificii, ut pro aliis applicetur. Nam afflictiones nostrae
sunt sacrificia et tamen non sunt applicandae pro aliis. Tantum enim
propitiatorium sacrificium Christi fuit adplicandum pro aliis, quae applicatio
(30)fide fit non per missam priuatam. Praeterea quando fit mentio coenae Christi
seu missae apud patres, utuntur hac loquendi phrasi vel his vocibus immo-
lare, offere, sacrificare, non ut liber Interim in missa priuata, nec ut papistae
nunc utuntur ea, scilicet incruento et impassibili modo, sed aliis modis non
reprehendendis, si recte s. patrum scripta perpendere velimus. Exemplum
(5)1. Christus in coena Dominica a Patribus dicitur immolari, offerri et sacri-
ficari, nunc Deo patri, nunc nobis (Cyprianus Epistola 3. lib. 3., Augustinus
contra Faustum lib. 20. cap. 18. et in Psalmum 78., item de doctrina chri-
stiana lib. 3. cap. 9.).291 Id alium intellectum non habet, quam quod Minister
orat Deum patrem, ut per unicum filii sui Iesu sacrificium propitius esse velit
(10)credentibus et eos sacratissimae communionis filii sui particeps reddere:
tantum abest, ut intelligatur de nouo, incruento et impassibili sacrificio pro
viuis et defunctis. Sed offerre Christum seu sacrificium Christi est verbis et
Sacramentis praedicare atque exhibere memoriam Christi et mortis eius. Sic
offerre carnem Christi || [143:] est commemorare immolatam pro nobis in
(15)cruce, ut coenae Domini celebratio semper fuerit commemoratio mortis
Christi iuxta institutionem et mandatum Christi: „Hoc facite in mei comme-
morationem“;292 quae commemoratio nullo modo torqueri debet alio, vel in
repraesentationem mortis Christi per Missam priuatam mutari.
2. Panis et vinum offerri dicuntur apud patres in coena Christi, quando in
(20)usum Sacramenti, quo nobis corpus et sanguis Christi dispensatur, sanctifi-
cantur, segregantur et populo fideli distribuuntur. Alioqui Christus in sacra
sua coena neque panem neque vinum obtulit, vel Deo vel hominibus, sed ea
per verbum et post gratiarum actionem in usum Sacramenti sanctificauit seu
segregauit. De figura Melchisedech infra dicetur.
(25)3. Hymni, seu laudes et preces offerri in coena dicuntur apud Patres (unde
sacrificium maxime nomen habet), quando gratias agit minister cum populo,
Deo primum pro beneficiis et meritis passionis et mortis Christi, proque
participatione corporis et sanguinis Christi in Sacramento, sicut inde dictum
est sacrificium eucharisticum. Oportet enim ministros celebrare laudes Dei
(30)coram ecclesia, et gratias Deo pro beneficiis eius agere, remissionemque
peccatorum, incre- || [144:] mentum fidei et benedictionem Dei in rebus omni-
bus populo Dei orare. Denique ipsam coenae dominicae celebrationem et
dispensationem ad gloriam Dei et salutem Ecclesiae iuxta institutionem
Christi fideliter administrare.
(35)4. Populus offerri et sacrificari dicitur in coena, quando ministri doctrina et
exhortatione verbi Dei, precibus et gratiarum actione, denique et Sacramen-
torum dispensatione, populum Christo Domino in omne obsequium pietatis
consecrant et addicunt. De qua oblatione diuus Paulus ad Romanos XII. et
XV. praeclare scribit.293
5. Dona denique et munera dicuntur apud Irenaeum et reliquos Patres in
coena Christi offerri, quando populus gratus existens erga Deum et liberalis
(5)erga pauperes, etiam oblationes rerum solenniter adferebat, quae in pauperes
sunt distributae.
Haec genuina Patrum sententia, qua vocibus oblationis et sacrificii in coena
Christi sunt usi, non obscure potest in scriptis sanctorum Patrum animaduer-
ti, quibus nihil aliud est offerre et sacrificare, quam commemorationem pas-
(10)sionis et mortis Christi celebrare, quam panem et vinum in usum Sacramenti
sanctificare, quam gratias agere Deo et orare Deum, quam seipsos consecrare
Deo, quam denique dona et mune- || [145:] ra tam panis et vini in usum coenae,
quam aliarum rerum in usum pauperum adferre et comportare.
Sed posterior aetas Pontificum haec omnia proh dolor corrupit et sacrificium
(15)incruentum inde fecit pro viuis et defunctis, item opus operatum, utentis me-
ritum, et, ut nihil dissimulemus, lernam omnium malorum. Talem draconis
caudam, vel potius integram et horrendam bestiam, intus et foris venenatam,
Ecclesiis in Domino repurgatis autor libri Interim obtrudere conatur, idque
praetextu Scripturae et sanctorum Patrum, sed per Scripturae deprauationem
(20)et malam testimoniorum ex Patribus citatorum applicationem, cum neque in
verbis coenae, neque alias in Scriptura sacra, neque in Scriptis Patrum habe-
atur unum Iota de sacrificio incruento pro viuis et defunctis, aut quod Missa
sit opus operatum etc.
VII. Septimo. Locum Malachiae plane torquet autor libri,294 non solum a ve-
(25)ro suo intellectu, sed etiam in alienum ab expositionibus Patrum sensum, et
Irenaei praecipue, quem citat Lib. 4. contra haereses cap. 32.295 Nam Irenae-
us, ut locus ipse testatur, non Christum, nec corpus et sanguinem ejus agnouit
esse oblationes et sacrificia ecclesiae (de quibus tamen autor libri Malachiae
locum interpretatur). Sed || [146:] munera illa fidelium, quae ad mensam
(30)Domini in eucharistia offerebant, ex creaturis Dei, pane et vino, et caeteris
rebus, quibus Christus in suis minimis esuriens et sitiens, ali a nobis, potari
et recto recipi debet. Hanc elemosynarum oblationem in propheta Malachia
vidit Irenaeus, et non illam, quam liber Interim exponit. Nam confert eam
cum oblatione, quam Dominus a veteri populo requisiuit Exod. XXXIV. et
(35)Deut. XVI: „Non apparebis vacuus ante conspectum Domini Dei tui.“296
Confert populum legis cum populo christiano, collatione seruorum et li-
berorum. Ostendit Malachiam reprobare legales et seruiles oblationes rerum
et liberas in illarum locum restituendas, adeoque populum spontaneum ex
Judaeis et gentibus in unam suam Ecclesiam colligendum; iam non consecra-
tas decimas ut in lege, sed omnia, quae sunt ipsorum, ad dominicos usus de-
cernere velle, hilariter et libere dare, non quae sunt minora, ut vidua, quae
duo aera minuta obtulit,297 sed quae potiora, ut Abel etc. ut vel caecus videre
(5)possit Irenaeum de oblationibus donorum et munerum (quibus inquit non
indiget Deus), non de oblatione Christi vel oblatione corporis et sanguinis
Christi vel cruenta vel incruenta Malachiae locum interpretari.
|| [147:] Porro, quare „Sacrificium purum“ vocat Propheta non dissimulat
Irenaeus, sed causam ostendit, fidem et conscientiam offerentium. Diserte
(10)enim ait sacrificia ecclesiae non sanctificare hominem, sed conscientiam of-
ferentis sanctificari, ideoque purum hoc Ecclesiae sacrificium haberi, quia
offeratur Deo sententia pura et fide sine hypocrisi, in spe firma, in dilectione
feruenti, cum gratiarum actione etc. Hoc intellexit Irenaeus ex propheta
Malachia, non opinionem illam, in cuius confirmationem liber Interim citat
(15)Irenaeum.298
Tertullianus lib. 3. contra Marcionem exponit locum Prophetae de praedi-
catione gloriae Dei, item laudis et gratiarum actionis, quam vocat oblationem
mundam, opponens eam pecuniis oblationibus, quae fiebant in lege, cum
haec esset in Spiritu Dei futura seu spontanea.299
(20)In alio loco (Lib.4. contra Marcionem) mundam oblationem exponit simpli-
cem orationem et puram vel iustam conscientiam, ut non dissentiat ab Ire-
naeo, neque Irenaeus a Tertulliano. Sed uterque dissentit a libro Interim in
expositione loci Malachiae.300
|| [148:] Hieronymus super Malachiae I. exponit oblationem mundam thyma-
(25)ma, id est Sanctorum orationes Domino offerendas, iam non in una orbis
prouincia Iudaea, sed in omni loco, quam oblationem in Christi aduentu
complendam alibi (super Ezech. XXI.) dicit.301
In Summa, neque Augustinus (de ciuitate Dei lib.18. cap.35.)302 si recte
intelligatur, neque ullus ex Patribus opinioni, quam liber Interim loco
(30)Malachiae falso adscribit, patrocinatur.
VIII. Octauo. Quod adducit figuram Melchisedech ex Augustino (qui tamen
dicit figuram nihil probare) et ex aliis, pro sua opinione de sacrificio in-
cruento, textus hebraeus in eo loco facile confutabit, ubi non obtulit, sed
attulit (הוֹציא exportari fecit seu curauit, attulit, protulit) reddatur, et non Deo
(35)sed mortali homini Abrahae, nec uni Abrahae sed omnibus ejus seruis
Melchisedech panem et vinum, id est vitae necessaria attulisse textus
conuincit, quodque vis figurae non consistit in oblatione panis et vini, sed in
eo quod Spiritus Sanctus ibi reuelat ipsum Melchisedech, quod fuerit sacer-
dos: Et „fuit“ (inquit) „Sacerdos Dei altissimi.“303 Non oblatio panis et vini,
sed sacerdotium Melchisedech est figura sacerdotii Christi. Huc respexit
Dauid in Psalmo, cum inquit: „Tu es sacerdos in aeternum“ (non dicit: „Tu
(5)offe- || [149:] res in coena panem et vinum“) „secundum ordinem Melchi-
sedech.“304 Huc Epistola ad Hebraeos, quae cum hanc figuram copiose trac-
tet, pie totum septimum caput, ne semel oblationis per panem et vinum, imo
neque panis et vini mentionem facit, ut quisque facile intelligat figuram.305
Melchisedech ad Missam trahi non posse, cum totum illud caput ad Hebrae-
(10)os ne unum Iota de sacramento coenae Christi contineat. Sed hoc vult: quod
Christus non est Sacerdos Leuiticus aut legalis, sed Sacerdos aeternus in
dextra Dei, interpellans pro nobis. Sacerdos secundum ordinem Melchise-
dech, id est, Sacerdos liber, qui sine lege iustificet et gratis suscipiat peccato-
res, propitiatorium nostrum,306 thronus gratiae,307 aduocatus apud patrem,308
(15)Sacerdotium Christi aeternum, in quo benedicerentur omnes cognationes
terrae,309 urget Epistola ad Hebraeos contra sacerdotium Aaronis seu legale;
ne unum verbum facit in eo capite de coena Domini, nedum de satanico Mis-
sae priuatae seu incruenti sacrificii commento. Quod autem Patres allegant
passim figuram Melchisedech de oblatione panis et vini, non habet alium
(20)intellectum quam eum, qui supra expositus est de vocabulo oblationis, qua-
liter apud Patres, quando de coena Domini loquuntur, usurpatur. Sed hoc
manifestum est, quod Patres nunquam intellexerunt || [150:] (sicut neque
intelligere deberent), nec interpretati sunt figuram Melchisedech de priuata
Missa seu de sacrificio pro viuis et defunctis, quod in eum usum (vel abusum
(25)potius) panis et vinum offerrentur, alioqui Patribus omnibus vel sola Epistola
ad Hebraeos opponeretur, a qua si dissentiunt, eos cedere oportet iuxta cano-
nes diui Augustini, conferentis sacram Scripturam cum scriptis sanctorum
Patrum.
Quod igitur liber dicit310 Christum se obtulisse in coena sub speciebus panis
(30)et vini, neque ex sacra Scriptura neque ex Patribus probari potest, sed huma-
num commentum est.
Similiter quod sacramentum fidelibus datum offerri in Ecclesia constituerit,
nullum in Scriptura fundamentum habet. Si enim talis esset Missa, qualem
liber Interim eam fingit esse, non reiiceretur tanto piorum hominum con-
sensu: verum talem non esse et canon ipsae et collectae, quas vocant et
multorum hominum conscientiae testantur.
Et diuus Paulus cum se a Domino accepisse, quod tradidit Ecclesiis, non
instituit Missam priuatam, sed publicam Christi coenam publice celebran-
(5)dam. Et Christus ipse nihil aliud voluit vel instituit in coena, quam quod Pau-
lus scribit ad Corinthios II.311 || [151:] Et quicquid praeterea fuerit additum
coenae, humana traditio est.
IX. Nono. Cum coena Christi sit instituta, non in commemorationem sanc-
torum demortuorum, sed in commemorationem mortis Christi,312 nec non in
(10)consolationem sanctorum viuorum, memoria Sanctorum in Missa Papistica,
sicut tota actio, fit cum impietate. Primum enim offertur sacrificium in me-
moriam Sanctorum, „Communicantes et memoriam venerantes“ etc.313 De-
inde est alia impietas, cum habetur in hunc modum, „quorum meritis preci-
busque concedas“ etc.314 Ibi praesentantur Deo merita Sanctorum mortuorum
(15)et illis fiditur. Porro de martyrum nominibus recitatis in coena Christi tem-
pore Patrum, humana tantum traditio fuit, aliis in exemplum constantiae fidei
non necessario obseruanda.
Quicquid enim fit in Missa secundum verbum Dei, siue Psalmi cantantur,
siue preces funduntur, libenter acceptamus: quicquid vero contra verbum est,
(20)siue pro viuis siue pro mortuis, ut quae fiunt ex confidentia operis operati,
detestamur. Quae autem fiunt supra verbum Dei, si superstitiosa sunt, reiici-
enda dicimus; si ad decentiam et ornatum coenae Christi seruiunt, tolerari
possunt, modo prauae opiniones absint.
|| [152:] Quicquid de meritis, precibus seu intercessione et inuocatione diuo-
(25)rum liber habet,315 humana tantum traditio est sine verbo Dei, cui traditioni
nullus Scripturae canonicae locus autenticus suffragatur.
Nihil valet meriti defensio in libro. Nam si plenum meritum et omnia, quae
ad salutem nostram pertinent, ejus passioni et morti tribuantur, qui dixit:
„Consummatum est,“316 mendacium est impudentissimum, quod Sancti suis
(30)meritis saluati sunt; similiter, quod nobis suis meritis suffragantur. Viuorum
adhuc in terra mentio nihil aliud fuit in coena, quam gratiarum actio pro fide
et constantia eorum et oratio pro custodia eorum et conseruatione. ( Cypria-
nus ad Lucium Papam Lib.3.Epist.1.)317
X. Decimo. Cum duae sint hic migrantibus viae, una in coelum, altera in
infernum, testante tota sacra Scriptura,318 cumque de purgatorio nullam ex
Scriptura certitudinem habeamus, nullam pro defunctis orationem necessa-
riam esse iudicamus. Qui enim non sunt damnati, illi sunt in pace et
(5)quiete,319 sunt in gremio Abrahae,320 sunt in paradiso,321 sunt cum Christo322
etc. Nam si iuxta Scripturam fides justificat et purificat, omnia qui hinc fide
discedunt, salui sunt, nec dubitandum est de eis, quin cum Christo viuant. Et,
si salui sunt (sicut reuera sunt), non magis pro illis, quam pro marty- || [153:] ri-
bus orandum est. Ideo quod liber crudelitatis in confortes suos esse censeat,
(10)si defuncti commercio orationum nostrarum fuerint exclusi, sic inuertendum
est, quod horrendae temeritatis et impietatis est vel de salute fidelium de-
functorum dubitare, vel preces et sacrificia pro mortuis offerre, quod nus-
quam in Scriptura praeceptum habet, nec promissionem. Cum enim fides niti
debeat promissioni, nos autem promissionem non habemus, quod pro mor-
(15)tuis orantes exaudiamur, non possumus pro illis in fide orare.
Quod autem Patres (Cyprianus in Epistola ad Presbyt. et Diac. item Epistola
5. lib.4. de auia Celerini)323 obtulisse pro martyribus dicuntur in coena Chri-
sti, nihil aliud fuisse conuincitur ex scriptis Patrum, quam quod honorica
commemoratione passiones eorum et diem mortis celebrauerint propter has
(20)duas caussas, primum egerunt gratias Deo, qui sanctos martyres tam praecla-
ris donis suis ornasset, deinde orauerunt eum, ut ecclesiae suae daret fidem
tam praeclaram sanctorum martyrum fortiter imitari, cuius veritatis testimo-
nia sunt etiam antiquiores collectae.
Quod vero pro reliquis vulgaribus defunctis Patres in coena sacrificasse di-
(25)cuntur et eis remissionem peccatorum et coelestem quietem precati fuisse
(V. Ambrosium in || [154:] oratione funebri de obitu Valentiniani, item de ob-
itu Imperatoris Theodosiii, item ad Faustinum Libro 12 epistola octaua),324
non ideo factum est, quod dubitarent illos remissionem peccatorum iam con-
secutos et beatam illam quietem jam obtinere, sed Ecclesiae eos hoc nomine
(30)commendabant, et lugentes ob discessum illorum per hoc ipsum consolaban-
tur, et in eisdem precibus gratias Deo pro illis agebant, unde constat, eos non
voluisse defunctis tunc primum remissionem peccatorum et coelestem quie-
tem impetrare, sed testari quod felicem cum Christo vitam agebant. Sed haec
omnia sunt postea per Pontifices Romanos deprauata, nec non ex deprauato
horum intellectu purgatorium excogitatum atque succensum, ut esset culina
Papistarum. Hoc cum sit manifestum, dissimulari non potest.
Proinde cum ecclesia christiana verbo Dei supra firmam petram fundata,
praeter Christum sacerdotem aeternum nullum agnoscat nec habeat Sacerdo-
(5)tem externum ac visibilem, nec ullum applicatorium sacrificium, praeter il-
lud unicum Christi in cruce, nec aliam traditionem corporis et sanguinis
Christi vel in coena vel extra coenam, siue cruentam siue incruentam, praeter
hanc unam, qua traditus est ad crucem et mortem, et qua tradidit semetipsum
pro nobis in odorem suauitatis, abominabilem judi- || [155:] cat eam institu-
(10)tionem, quam in coena factam a Christo de oblatione incruenta comminis-
cuntur. Nouit enim Christum in coena nihil aliud in sui memoriam fieri
jussisse, quam quod ante dixerat: „Accipite et comedite, accipite et bibite,“325
nunquam autem dixisse: „Accipite et offerte“, nec praecepisse hoc donum
offerri Deo, cum a Patre hoc donum accepisset hominibus offerendum.
(15)Deinde nouit Ecclesia christiana non solis Apostolis dictum esse: „Hoc facite
in mei commemorationem,“326 sed omnibus christianis. Sicut Paulus Co-
rinthiis, imo toti Ecclesiae dicere non veretur. „Mortem Domini annuncia-
bitis, donec veniat.“327 Praeterea nouit etiam translationem sacerdotii semel
factam esse a multis sacerdotibus legis ad unum Sacerdotem et Pontificem
(20)Christum, ut Epistola ad Hebraeos testatur: quod autem iterum fieret trans-
latio ab uno Sacerdote et Pontifice Christo ad multos Sacerdotes et Ponti-
fices, qui Christum filium Dei visibiliter offerrent Patri oblatione qualicun-
que, siue cruenta siue cruenta, non esse patefactum sibi a Deo sancte iurat,
nec in Scriptura sacra quicquam tale reperiri posse.
(25)Postremo nouit illius veri sacrificii Christi applicationem non per aliud sacri-
ficium, sed per veram fidem utentis fieri, perque dignum ac legitimum usum,
ut Paulus inquit, probet seipsum homo.
|| [156:] Ideo conuenit ad Coenam et sacramentum ecclesia, sui Pastoris vocem
audiens: „Accipite et comedite“ etc.328 ipsiusque institutionem amplectens,
(30)mortem ipsius annuncians, cumque oratione et gratiarum actione dans glo-
riam Deo fidem suam confirmat et Christi morte se consolatur et munit,
contra peccatum, mortem et infernum. Commentum autem de oblatione in-
cruenta cane pejus et angue fugit et abominatur, vocem alienorum non
audiens, nec jugum cum infidelibus ferre volens, cum habeat pro se manda-
(35)tum patris de filio dicentis: „Hunc audite,“329 cumque certissime cognitum
habeat Patres, qui coenae Christi celebrationem vocarunt oblationem, nun-
-
quam cogitasse, quod Sacerdos Christum Dominum nostrum denuo pro viuis
et defunctis offeret ac sacrificaret, ut missarii330 falso gloriantur.
Nos igitur cum sancta et christiana ecclesia sentientes coenam Domini nostri
Iesu Christi visitamus cum oratione et gratiarum actione, in corpore et san-
(5)guine Iesu Christi participamus, agentes poenitentiam et fidem nostram con-
firmantes in Domino: Sacrificium vero incruentum et Papisticum, non solum
ut verbo Dei contrarium, sed etiam ut blasphemum in mortem et sanguinem
Domini nostri Iesu Christi, non possumus non detestari, gratias agentes Deo
pa- || [157:] tri per Iesum Christum, qui verbo suo nos illuminauit, ne nobis
(10)ulterius istis imposturis et satanicis commentis imponeretur.
XIX. De Ceremoniis.331
Quanquam diuus Paulus definiens ecclesiam, esse unum Deum, unam fidem, unum Christum, unum baptisma etc.,332 non dixit unum esse ritum seu unam
ceremoniam, Ecclesiae substantiam ab accidentibus discernendo; tamen
(15)opera danda est, ut in ceremoniis ecclesiasticis, quantum fieri potest, con-
cordia seruetur et ceremoniis in suo foro id quod decet tribuatur. Non enim
sunt dogmata ecclesiae, sed dogmatum accidentia tantum. Nam sicut dogma-
ta sunt diuina autoritate tradita, sic et ceremoniae humana autoritate tradita,
sic et ceremoniae humana autoritate sunt institutae in Ecclesia, praeter duo
(20)sacramenta, quae dicuntur etiam ceremoniae, sed diuinitus instituta. Praeter-
ea sicut dogmata sunt ad salutem necessaria, deque rebus aeternis, ut de lege
Dei, peccato, Euangelio, gratia, justitia, sacramentis etc. sic ceremoniae,
quae sunt utiles, institutae sunt ad bonum ordinem seruandum, ut Paulus in-
quit.333 Papisticas vero ceremonias, quas liber Interim ecclesiis obtrudere
(25)conatur, quia non tantum pro maiori parte sunt inutiles et splendorem tantum
pietatis habentes, sed etiam quae- || [158:] dam idolatricae id est aperte pugnan-
tes cum mandato Dei, quaedam superstitiosae et quaestuosae etc., non accep-
tamus, contenti piis et utilibus ceremoniis, quibus in Ecclesiis nostris ornata
sunt sacramenta Christi, quemadmodum ordinatio nostrarum Ecclesiarum
(30)satis clare testatur. Vt in baptismo commendatur orationi Ecclesiae baptizan-
dus, leguntur Exorcismi, fugatur Satan, leguntur benedictiones, Euangelium
secundum Marcum, recitatur symbolum, baptizatur infans, et iterum Eccle-
siae precibus commendatur; sic in coena recitantur piae lectiones, eruditur
populus salutari concione, fiunt precationes, recitantur deinde verba Christi
(35)de coena et sacramentum distribuitur aliquot piis exploratis petentibus,
deinde dicitur gratiarum actio. Quid hic alienum est ab apostolico more, qui
annos circiter trecentos in Ecclesia inde usque ab apostolis mansit? Quid hae
ceremoniae et his similes incommodi habent? Quid denique opus est
superstitiosis Papistarum ceremoniis, cum sua superstitione, suisque multis
erroribus, quos sibi semper annexos habuerunt, quod culpae et poenae
remissionem mererentur, quod placerent Deo et essent cultus, quod perfec-
(5)tiones et meliora opera quam decalogi dicerentur, quod tanquam necessariae
ad salutem abseruari deberent, quod ceremoniis Mo- || [159:] saicae legis aequa-
les essent, quod denique non obseruantes eas damnarentur? In summa, cere-
monias conformes verbo Dei, non pugnantes cum verbo Dei, nec non serui-
entes efficaciae sacramentorum retinendas, impias autem et ineptas omnimo
(10)resecandas esse iudicamus.
Porro missa papistica cum suis ceremoniis (quas orientalis ecclesia nunquam
nouit) non est ab ecclesia catholica, sed ab ecclesia papistica instituta, quare
missales ceremoniae non sunt coenae Christi assuendae. Deinde necessitas
scripturae non debet subjici humanae autoritati. Quae sunt in scripturis satis
(15)clare proposita, ut usus sacramenti sub utraque specie, et similia, non debent
ad concilii humani celebrationem vel sententiam referri, sed iuxta verbum
Domini, vel toto mundo, nedum concilio, reclamante, usurpari.
Finaliter, cum constet ex his, librum Interim pro maiori parte non tantum
obscurum, dubium, intricatum et mira calliditate compilatum esse, sed etiam
(20)in multis locis prorsus impium et christianae doctrinae contrarium; Nos, ut in
principio huius nostri Iudicii protestati sumus, ita hic quoque potius omnino
relinquendum, quam totum acceptandum esse protestamur. Nihil enim aliud
est librum Interim || [160:] acceptare, quam totam papatus impietatem prope-
modum in ecclesias, verbo Dei repurgatas, reuocare.
Seite drucken