➨ Hinweis: Die Edition ist in Bearbeitung und daher nur eingeschränkt zitierfähig.
Zur Zeit sind Änderungen und Korrekturen am Text und in den Apparaten möglich.
Nach der endgültigen Veröffentlichung werden etwaige Korrekturen und Ergänzungen in einem Änderungsregister gelistet.
Hinrich Boger, Dekan an St. Jakobi, Rostock, an Nikolaus Schomaker, Propst in Lüne
undatiert
Widmung seines ‚Etherologium‘ — Dedication of his ‚Etherologium‘Kloster Lüne, Hs. 15, Lage 2, fol. 14v
Lateinisch.
GW, Bd. 4, Nr. 4605; DHGE, Bd. 9, Sp. 406; Krause, Eterologium (1879); Krause, Boger (1882).
Schomaker, den Boger als seinen größten Förderer bezeichnet, hatte dem Absender bei der Erlangung einer Pfründe in Lüneburg behilflich sein wollen, aber aus dem Vorhaben ist, wohl auch aufgrund des Widerstandes eines ungenannten Neiders, nichts geworden. Boger gibt sich gelassen, da ihm ohnehin nur die Dichtung und das Studium wichtig seien, im Übrigen habe er statt des angestrebten Benefiziums inzwischen ein Vikariat an der Katharinenkirche in Hamburg erlangen können. Er widmet Schomaker einen Band seiner Gedichte, der dem Schreiben beiliegt, das ‚Etherologium‘, dessen Druckausgabe der Propst befördern sollte. Im vorliegenden Text zitiert Boger eine lange Passage aus dem Vorwort der Persius-Ausgabe des Giovanni Britannico aus Brescia, darüber hinaus finden sich zahlreiche Anklänge an Petrarca, aber auch Vergil, Plautus und Terenz.
Provost Nikolaus Schomaker, whom Boger describes as his greatest supporter, had wanted to assist Boger in obtaining a benefice in Lüneburg. Despite this intention, nothing has come of it, presumably because of the resistance of an unnamed envious person. Boger claims to be calm, as, in any case, only poetry and the study of the ‘litterae’ are important to him and because he has been able to obtain a prebend in the church of St Katherine in Hamburg instead of the desired benefice. He dedicates a volume of his poetry, the ‘Etherologium’, to Schomaker (a copy of which is enclosed with the letter), the printed edition of which he encourages the provost to support. The volume appeared in 1506, printed by Hermann Barckhusen in Rostock. In the letter, Boger quotes a long passage in praise of the ‘litterae’ from the prologue of Persius’ edition of Giovanni Britannico which he has been able to get to know over the course of one of his many journeys around Italy. In addition, there are many references to renowned writers such as Petrarch, Virgil, Plautus, and Terence, as well as possible allusions to theological works, among others by St Bernard of Clairvaux and St Thomas Aquinas.
1 Ornatissimo ac integerrimo viro
2 domino et magistro Nicolao Schomaker
3 iuris interpreti equissimo ecclesie
4 Verdensis decano. cenobii sanctimo=
5 nialium in Lune preposito bene merito
6 domino et amico suo observantissimo
7 Hynricus Boserius Hoxariensis
8 salutem. Quo gratitudinis officio
9 vir humanissime idemque doctissime te
10 honorem. vel quo. ut ita dicam.
11 condigne recompensatiarisa cu=
12 mulo. te onerem.1 revera nescio
13 quo denique id pacto adoriar non
14 facile invenio.2 Tot enim et tanta tua suntb
15 in me sunt beneficia ut tu michi etiam
16 soli non minoris estimeris quam
17 Persis et Medis Alexandri. qui cum
a zu korrigieren in recompensationis
b hier überschüssig sunt
c hier überschüssig me
d hier gestrichen tapidus
e in mg.
f zu korrigieren in asylum
g zu korrigieren in ne
h zu korrigieren in exerceri
i emendiert nach der Vorlage von Giovanni Britannico, vgl. Sachapparat
j zu korrigieren in barbaria
k emendiert nach der Vorlage von Giovanni Britannico
l zu korrigieren in ornant
m emendiert nach der Vorlage von Giovanni Britannico
n zu korrigieren in transeunte
o hier gestrichen d
p zu korrigieren in prout
q inter lin. überschüssig: omnis
r zu korrigieren in cecus
s Konstruktion unvollständig oder unklar
t hier gestrichen lium
u zu korrigieren in usurpem
v zu korrigieren in Tmolus, emendiert nach der Vorlage von Vergil, vgl. Sachapparat
w zu korrigieren in utcumque
x d. h. simiale: affenartig, äffisch
y hier überschüssig te
z zu korrigieren in nunc
aa zu korrigieren in dignentur
ab zu korrigieren in anxietate
ac hier gestrichen fuerit
ad hier gestrichen dum me certiorem feceris non minus officiosus
ae zu korrigieren in innitentis
af zu korrigieren in tuam
ag zu korrigieren in critici
ah hier gestrichen certissimum
ai zu korrigieren in aptanda
aj zu korrigieren in modestas
ak danach Einschubmarkierung, das dazugehörige Wort in mg. ist unklar
al Konstruktion unvollständig oder unklar, vielleicht verschrieben aus fallacis (dann als Attribut zu contextu)
am Kreuz über dem Wort, aber keine Ergänzung in mg. erkennbar
an Lesart unklar, es muss sich um ein Attibut im Genitiv handeln, das pellem qualifiziert
ao hier gestrichen exordium
1 Vielleicht ein Anklang an den Vers Quid te onerem laudum cumulo, Vauxelle? aus den Epigrammata des Claude Rousselet: Rousselet, Epigrammata (1537), S. 48), aber vermutlich eher das Echo einer gemeinsamen Vorlage. Einen laudum cumulus gibt es bei Ennodius Vita Epiphanii, in: Ennodius, Opera omnia, hg. von Hartel (1882), S. 355.
2 Vielleicht inspiriert von Bernhard von Clairvaux, De consideratione, lib. 4, par. 3, in: Bernhard von Clairvaux, Opera, hg. von Leclercq u. a. (1957–1977), Bd. 3 (1963), S. 450: Nam ubi adoriar dicere quod sentio?
3 Das ganze Lob der litterae hat Boger aus einem Widmungsbrief an den Senat von Brescia, den Giovanni Britannico seinem Persius-Kommentar vorangestellt hatte. Wörtlich lautet diese dedicatio in der Ausgabe von 1491: Ioannes Britannicus Brixianus senatui populoque Brixiano salutem. Cum multa et varia in rebus humanis sint in quibus hominum exerceri solent, quippe cum alii arma sequantur, alii agricolationi intenti sint, alii struendis opibus inhaereant, et alii alia id genus opera complectantur, quae omnia cum aliqua ex parte per se clara et laude digna esse possint, meum tamen semper fuit iudicium litterarum studia ea esse quae omnibus sine controversia praeferantur. Nam quid homini magis expetendum sit quam ut vitam suam optimarum artium studiis excolat? Ea enim profecto sunt quibus ad religionem et ad verum Dei cultum caeterasque virtutes formamur. Litteris omnia egregia et praeclara debentur opera. Quis enim nos a barbaria vindicavit? Litterae. Quis rerum caelestium et humanarum simul cognitionem ad nos transmisit? Litterae. Quis docuit nos quae Scipio in Aphrica, Metellus in Numidia et alii in aliis praeclari imperatores locis gessere? Litterae […] Additur quod ex litteris delectatio petitur iucundissima, nam, cum caeteris rebus neque omnis aetas neque tempus neque locus detur, iis studiis adolescentia regitur, senectus oblectatur. Haec eadem, ut ait Cicero, „res secundas ornant, adversis solatium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur“, in: Aulius Persius Flacius, Opus satirarum (1491). Boger hätte Giovanni Britannico im Rahmen seiner zahlreichen Italien-Reisen (ab 1471) selbst kennengelernt haben können.
4 Die Wendung ‚aus der Not eine Tugend machen‘ findet sich auf Latein u. a. bei Petrus Chrysologus, Sermo 42, in: Migne PL 52, Sp. 319, Bernhard von Clairvaux, De S. Clemente, in: Migne PL 183, Sp. 499, Thomas von Aquin, Scriptum super Sententiis, lib. 4, d. 15, q. 1, art. 1, qc. 1, co. etc.
5 St. Katharinen in Hamburg, Pfarrkirche für die (damaligen) Elbinseln Grimm und Cremon, Kirche der Schiffer.
6 Pseudo-Dionysius Areopagita, De div. nom. cap. 4, § 13, in: Migne PG 3, Sp. 711; in der Folge bei Thomas von Aquin, wobei regelmäßig das pulchrum mit dem bonum in Verbindung gesehen wird. Et quia omnis operatio uniuscuiusque rei ex appetitu causatur, sequitur quod omnis actio cuiuscumque rei ex amore causetur, et hoc est quod dicit quod omnia ex desiderio pulchri et boni faciunt et volunt quaecumque faciunt et volunt. Et sumit hic desiderium pro amore, quia est effectus eius etc., Thomas von Aquin, In librum beati Dionysii De Divinis Nominibus, cap. 4, lect. 9, hg. von Pera (1950), S. 135. Vgl. Richard von St. Viktor, Benjamin minor, cap. 13/14, in: Migne PL 196, Sp. 10.
7 Thomas Aquinas, In Psalmos reportatio, Ps. 26, sect. 3: Pulchritudo in formositate consistit, in: Thomas von Aquin, Opera omnia, hg. von Allodi, Bd. 14 (1863), S. 238.
8 Das heißt e converso. Vgl. Art. regio, DuCange, Bd. 7, Sp. 95.
9 Der Gegensatz von pulchritudo ist deformitas. Vgl. Augustinus, De civitate Dei, lib. 19, cap. 4. Die Sünde aber ist eine deformitas, insofern der Mensch als Abbild Gottes erschaffen ist, und dieses Bild durch die Sünde entstellt – deformiert – wird. Entsprechend definiert der Pseudo-Bonaventura: Peccatum […] est deformitas quam Deus detestatur, Dieta salutis, tit. 1, cap. 1, Bonaventura, Opera Omnia (1751–1756), Bd. 12, S. 250. Tatsächlich stammt die Schrift wohl von Guilelmus de Lancea (um 1310), war aber unter dem Namen des Bonaventura verbreitet. Das Manuskript hat quam omnes detestantur statt quam Deus detestatur – entweder ist das von Boger so gemeint, oder die Kopistin hat statt einem ursprünglichen đs ein ōs gelesen.
10 Dass Liebe blind macht, wussten schon Horaz, Carmina, lib. 1, carm. 18, v. 6, und Ovid, Metamorphoses, lib. 7, v. 826. Arnoldus Gheyloven sagt dazu: Omnis amans cecus, non est amoris arbiter equus, Gheyloven, Gnotosolitos parvus, pars 1, § 4, hg. von Weiler (2008), S. 241), und Thomas de Chobham berichtet: Similiter cupido, id est amor illicitus, precipue hominem excecat, unde etiam per fabulas amor cecus depingitur, Thomas de Chobham, Summa de arte praedicandi, hg. von Morenzoni (1988), lin. 449.
11 Boger wird in Rom Marsilio Ficino (1433–1499) kennengelernt haben, der in seinem Kommentar zu Platons Symposion schreibt: Amor omnis incipit ab aspectu, Marsilio Ficino, Commentarium in convivium Platonis, hg. von Marcel (1978), lib. 6, cap. 8, S. 212. Traditionell wird die Wendung zurückgeführt auf Isidorus Pelusiota, lib. 3, ep. 254, Migne PG 78, Sp. 934: Amor ab aspectu oritur, in der Folge ist sie ein topisches Motiv der aszetischen Literatur, aber dort häufig negativ, nämlich im Hinblick auf die Augenlust der Welt und speziell die delectatio venerea konnotiert: Pepigi foedus cum oculis meis, ne cogitarem de virgine […]
12 Bei Beda Venerabilis ist der ascensus in amplexum der Aufstieg zum himmlischen Bräutigam: ‚Quae est ista quae ascendit per desertum‘, etc. – apto illa responso laudat lectulum, laudat ferculum sponsi, laudat ipsum postremo sponsum, ad cuius amplexum properat, Allegorica expositio in Cantica canticorum, lib. 3, cap. 3, Migne PL 91, Sp. 1128.
13 In der Logik der obengenannten aszetischen Literatur. Vgl. z. B. Hugo von St. Viktor, Expositio in Regulam S. Augustini, in: Migne PL 176, Sp. 899; Guigues II le Chartreux, Scala claustralium, in: Migne PL 184, Sp. 477.
14 Nach Iac 2,19 glauben auch die Teufel an Gott, doch es nützt ihnen nichts (denn nur, wer den Vater liebt, hält seine Gebote) – indes ist Boger s Formulierung nicht völlig unproblematisch, weil nach der scholastischen Auffassung (in Anlehnung an Io 17,3: Haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te, solum Deum verum, et quem misisti Jesum Christum) die Seligkeit in der Anschauung Gottes, der visio beatifica besteht, die ihrer Natur nach zunächst als Akt der Erkenntnis erscheinen muss, während die Liebe als ein Akt des Willens gilt. Sie gehören mithin zu unterschiedlichen virtutes animae. Entsprechend ist das Verhältnis von cognitio und amor ein wiederkehrendes Thema bei Thomas von Aquin, z. B. Scriptum super Sententiis, lib. 1, d. 15, q. 4, art. 1, qc. 2, co.: Quandocumque igitur habetur cognitio ex qua non sequitur amor gratuitus, non habetur similitudo verbi, sed aliquid illius; Scriptum super Sententiis, lib. 3, d. 27, q. 1, art. 4, qc. 4, co., ad 13: Ad tertium decimum dicendum, quod amor, proprie loquendo, non est nisi in illis in quibus est cognitio; sed amoris nomen transumitur ad ea ad quae cognitionis nomen extendi non potest: quia amor dicitur secundum quod amans ad rem aliam ordinatur; aliquid autem ad alterum ordinari potest etiam ab exteriori ordinante; et ideo illa quae ad aliquid ordinantur ab habentibus cognitionem (quorum proprie est amor, inquantum ex seipsis ad amata ordinantur) nomen amoris vel appetitus recipere possunt.
15 Ein Genre, in dem sich neben Boger auch schon Cicero, Petrarca und Enea Silvio Piccolomini geübt haben. Der quasi ‚offizielle‘ Anspruch einer Lehrtätigkeit ist unvereinbar mit dem privaten Charakter der epistolae familiares.
16 Ut beneficiis tuis congruam vicem rependam. Vgl. z. B. Thomas von Aquin, Summa Theologiae IIa IIae, qu. 102, 2; 24: Ratione autem officii gubernationis debetur eis cultus, qui in quodam obsequio consistit, dum scilicet aliquis eorum obedit imperio, et vicem beneficiis eorum pro suo modo rependit; Vita S. Brunonis, in: Josse Bade, Opera et vita sancti Brunonis (1524), fol. 62v: ut congruam vicem singulis rependamus.
17 Von metior.
18 Vergil, Georgica, lib. 1, v. 50: Cura sit ac patrios cultus que habitus que locorum, et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset, zitiert bei Columella, De re rustica, lib. 1, cap. 4 ; lib. 5, cap. 5; lib 8, cap. 17; Seneca, Epistolae morales ad Lucilium, ep. 87, par. 20; und Macrobius, Saturnalia, lib. 5, cap. 16, par. 7.
19 Vergil, Georgica, lib. 1, v. 56: Nonne vides croceos ut Tmolus odores, India mittit ebur, molles sua tura Sabaei. Der Berg Tmolus liegt in Lydien.
20 Im Versmaß der asklepiadischen Strophe.
21 Filippo Beroaldo, den Boger in Bologna noch persönlich kennengelernt haben könnte, hatte schon gedichtet: Quo tu quo properas, recens libelle? Extra limina cur cupis vagari?, Nuptiae Bentivoliorum, in: Filippo Beroaldo, Opera, hg. von Faelli (1521), fol. 60v.
22 Die Verbindung von devinctum und obnoxium (hier im Sinne von: verpflichtet, verbunden) findet sich bei Plautus, Asinaria, actus 2, scaena 2.
23 Die torva frons gehört bei Plinius dem Stier: Tauris in aspectu generositas torva fronte, auribus saetosis, cornibus in procinctu dimicationem poscentibus […]. Naturalis historia, lib. 8, par. 181, in: Plinius, Naturalis historiae, hg. von Mayhoff (1875–1906), Bd. 2 (1875), S. 141. Torvo vultu signalisiert, laut Tacitus, Kaiser Nero seine ablehnende Haltung, Annales, lib. 15, cap. 72, in: Tacitus, Die Historien, hg. von Heubner (1963–1982), Bd. 1 (1963), S. 386 und Quintilian lässt Cassius fragen: Quid me torvo vultu intueris, Severe?, M. Fabius Quintilianus, Institutio oratoria, lib. 6, cap. 1, in: Quintilian, Institutionis oratoriae libri XII, hg. von Radermacher (1971), S. 319.
24 Juvenal, Saturae, lib. 3, carmen 7, v. 59, in: Juvenal, Saturae, hg. von Willis (1997), S. 97: Sed vatem egregium, cui non sit publica vena, qui nil expositum soleat deducere nec qui communi feriat carmen triviale moneta, hunc, qualem nequeo monstrare et sentio tantum, anxietate carens animus facit.
25 Das alcaicum telum ist anscheinend ein Gedicht in alkäischen Versen, mit dem Boger auf den ungenannten aemulus zielt, der die Belehnung mit der angestrebten Lüneburger Pfründe verhindert hat.
26 Der Ausdruck hoc/eo/uno calle gradi findet sich mehrfach bei Petrarca, Epistolae familiares, lib. 4, ep. 10; lib. 7, ep. 3; lib. 9, ep. 4; lib. 21, ep. 4; ep.12; Epistolae extravagantes, ep. 8, an Cola di Rienzo.
27 P. Terentius Afer, Andria, v. 670, in: Terenz, Comoediae, hg. von Fleckeisen (1898), S. 32: Hac non successit, alia adgrediemur via.
28 Die Wendung si sors tulerit findet sich besonders häufig bei Petrarca, De remediis utriusque fortunae, lib. 2, cap. 1; cap. 84; cap. 104; Epistolae familiares, lib. 2, ep. 7; lib. 8, ep. 1; Epistolae extravagantes, ep. 39, an fra Iacopo Bussolari da Pavia; Contra medicum quendam, § 4.
29 Ambrosius Mediolanensis, Expositio Evangelii secundum Lucam, lib. 2, in: Migne PL 15, Sp. 1527: Nescit tarda molimina sancti Spiritus gratia.
30 Das prelum ist hier die Druckerpresse.
31 Vgl. die Vita Hilarii Pictaviensis episcopi ex ipsius potissimum scriptis collecta, cap. 78, in: Migne PL 9, Sp. 161, wo über den ‚Wolf im Schafspelz‘ gesagt wird: Ovis pellem prae se ferebat.
32 Der Band erschien 1506 bei Hermann Barckhusen in Rostock.
33 Vgl. Lactantius, Divinarum institutionum, lib. 1, cap. 11, De Iovis ortu etc., in: Migne PL 6, Sp. 171: Nihil igitur a poetis in totum fictum est, aliquid fortasse traductum, et obliqua figuratione obscuratum, quo veritas involuta tegeretur; sicut illud de sortitione regnorum.