➨ Hinweis: Die Edition ist in Bearbeitung und daher nur eingeschränkt zitierfähig.

Zur Zeit sind Änderungen und Korrekturen am Text und in den Apparaten möglich.

Nach der endgültigen Veröffentlichung werden etwaige Korrekturen und Ergänzungen in einem Änderungsregister gelistet.

Brief 18

Hinrich Boger, Dekan an St. Jakobi, Rostock, an Nikolaus Schomaker, Propst in Lüne

undatiert

Widmung seines ‚Etherologium‘ — Dedication of his ‚Etherologium‘

Kloster Lüne, Hs. 15, Lage 2, fol. 14v

Lateinisch.

GW, Bd. 4, Nr. 4605; DHGE, Bd. 9, Sp. 406; Krause, Eterologium (1879); Krause, Boger (1882).

Schomaker, den Boger als seinen größten Förderer bezeichnet, hatte dem Absender bei der Erlangung einer Pfründe in Lüneburg behilflich sein wollen, aber aus dem Vorhaben ist, wohl auch aufgrund des Widerstandes eines ungenannten Neiders, nichts geworden. Boger gibt sich gelassen, da ihm ohnehin nur die Dichtung und das Studium wichtig seien, im Übrigen habe er statt des angestrebten Benefiziums inzwischen ein Vikariat an der Katharinenkirche in Hamburg erlangen können. Er widmet Schomaker einen Band seiner Gedichte, der dem Schreiben beiliegt, das ‚Etherologium‘, dessen Druckausgabe der Propst befördern sollte. Im vorliegenden Text zitiert Boger eine lange Passage aus dem Vorwort der Persius-Ausgabe des Giovanni Britannico aus Brescia, darüber hinaus finden sich zahlreiche Anklänge an Petrarca, aber auch Vergil, Plautus und Terenz.

Provost Nikolaus Schomaker, whom Boger describes as his greatest supporter, had wanted to assist Boger in obtaining a benefice in Lüneburg. Despite this intention, nothing has come of it, presumably because of the resistance of an unnamed envious person. Boger claims to be calm, as, in any case, only poetry and the study of the ‘litterae’ are important to him and because he has been able to obtain a prebend in the church of St Katherine in Hamburg instead of the desired benefice. He dedicates a volume of his poetry, the ‘Etherologium’, to Schomaker (a copy of which is enclosed with the letter), the printed edition of which he encourages the provost to support. The volume appeared in 1506, printed by Hermann Barckhusen in Rostock. In the letter, Boger quotes a long passage in praise of the ‘litterae’ from the prologue of Persius’ edition of Giovanni Britannico which he has been able to get to know over the course of one of his many journeys around Italy. In addition, there are many references to renowned writers such as Petrarch, Virgil, Plautus, and Terence, as well as possible allusions to theological works, among others by St Bernard of Clairvaux and St Thomas Aquinas.

[Ansicht mit Digitalisat][Zur Leseansicht]
[Lage 2, fol. 14v]


1 Ornatissimo ac integerrimo viro
2 domino et magistro Nicolao Schomaker
3 iuris interpreti equissimo ecclesie
4 Verdensis decano. cenobii sanctimo=
5 nialium in Lune preposito bene merito
6 domino et amico suo observantissimo
7 Hynricus Boserius Hoxariensis
8 salutem. Quo gratitudinis officio
9 vir humanissime idemque doctissime te
10 honorem. vel quo. ut ita dicam.
11 condigne recompensatiarisa cu=
12 mulo. te onerem.1 revera nescio
13 quo denique id pacto adoriar non
14 facile invenio.2 Tot enim et tanta tua suntb
15 in me sunt beneficia ut tu michi etiam
16 soli non minoris estimeris quam
17 Persis et Medis Alexandri. qui cum

[Lage 2, fol. 15r]
18 multis ex dotibus insignis predicaretur
19 tum maxime liberalitatis et munifi=
20 centie magnitudine. Tu hunc probe
21 imitaris non quidem meo dumtaxat
22 sed omnium tibi conversantium iudicio Nam
23 preter alias pene innumeras et im
24 mortales virtutes. iustitiam. pruden=
25 tiam animi magnitudinem. consiliorum
26 maturitatem. temperantiam. mansuetudinem
27 et reliquas quibus splendide habundas
28 ita propense benivolentia et
29 humanitate mec prosequeris ple=
30 rosque quorum cetui me tapidusd trepiduse annumero
31 bonarum artium studiosos ut illorum et
32 meum precipue refugium levamen
33 et quasi azisumf habearis et vere existas
34 Quod quamvis iamdudum michi exploratum
[Lage 2, fol. 15v]
35 sit. nudius tamen in vacantia illius boli cuius
36 non pauci erant competitores luce
37 meridiana clarius innotuit frustra=
38 tum vero iter nostrum ante finis assecutio=
39 nem minus quam reatur me turbat. licet non
40 sordeant aut sorduerint michi sordebunt
41 veg umquam munera tanta. multa nempe
42 et varia sunt in quibus hominum ingenia
43 excercerih i solent. Nam alii arma se=
44 quuntur. alii agriculture intenti sunt
45 alii struendis opibus inherent et
46 alii alia id genus opera complectuntur
47 aliqua non nunquam ex parte clara et laude
48 digna Mea tamen sententia optimarum
49 studia litterarum cunctis esse anteferenda nunquam
50 verebor affirmare. Ea enim sunt
51 quibus ad religionem et ad verum
[Lage 2, fol. 16r]
52 Dei cultum ceterasque virtutes formamur
53 Litteris omnia preclara debentur opera. Quis
54 nos a barbariej k vindicavit Littere. Quis
55 celestium et humanarum simul rerum cog=
56 nitionem ad nos transmisit Littere. Quis
57 priscorum gesta in nostram produxit lucem
58 Littere. Ceteris rebus neque omnis etas
59 neque locus. neque tempus datur hiis studiis
60 adolescentia regitur. senectus oblectatur.
61 Hec res secundas ornaturl m. adversis solamen
62 prebent. delectant domi. non impediunt
63 foris. nobiscum peregrinantur rusticantur
64 et quod pluris est pernoctantur.3 Quod si opibus
65 conquirendis tantum opere impendissime
66 quantum litterarum studiis pinguior profecto
67 foret conditio mea. Non tamen adeo usque
68 in tenuem fortunam me redactum quisquam
[Lage 2, fol. 16v]
69 suspicetur ut quasi necessitate in virtutem4 trans=
70 seunten cum solis nunc litteris me tuter
70 Composita per gratiam Dei michi suppellex
71 est. Sunt hodie tres prebendule.
72 duo beneficiola. et decanatus quantu=
73 luscumque. propterea iampridem in vigilia
74 Assumptionis cum fortuna mecum in
75 uno novercaretur. in alio blandam
76 se matrem exhibuit. Illo enim die
77 competentem ad sarcinulas meas
78 vicariam adiecit in ecclesia s. Katherine
79 apud Hamburgios.5 At vero quid pro=
80 derit cuiquam in suo gloriari. nisi do
81 ad desiderium pulchri quod amorem
82 vocant6 referatur Unde si pulchritudo
83 in quadam concinnitate consistit7
84 e regione8 deformitas. quam omnes
[Lage 2, fol. 17r]
85 detestantur.9 in inconcinnitate deprehenditur
86 perp patulum est. Omnisq autem amor cum po=
87 natur cecar sit10 manuductione indiget
88 et ab aspectu oritur.11 Ubi igitur mag=
89 narum divinarumque rerum cognitioni deditus
90 est. ab aspectu in amplexum ascendit.12 ubi
91 voluptuariis afficitur in turpem actum
92 descendit.13 ubi tandem intra civiles actiones
93 versatur amissi quodam […]s sic suspenditur
94 ut ab aspectu non descendat. Quapropter
95 litteris incumbere bonum quidem est. litterarum
96 indicio omnium scibilium notitiam indagare
97 melius media autem huiusmodi indagine
98 ad regularem evehi amorem optimum
99 quare non cognitio Dei. sed amor in Deum
100 nos beatos efficiet14 Sed ne qui fami
101 liaris epistole partes aggredi statui15
[Lage 2, fol. 17v]
102 declamatoris et quasi docentis superci=
103 lium liumt usurpareu ultra destinata li=
104 tora fluentis calami vehementiam
105 moderationis aggere restringam
106 meque ipsum temperans ad principale
107 institutum divertam Non parum itaque
108 persuadeor ut congruam si principale
109 est beneficiis tuis. vir disertissi=
110 me vicem rependam.16 Sed premetien=
111 dum17 venit. quid queque ferat regio18
112 Nonne vides Tinelos Tinolusv
113 croceos ut mittit odores. Indya
114 mittit ebur mittunt sua thura
115 Sabei19 Sed cui hactenus vite utrumquew
116 irreprehensibilis aliquanta preclararum
117 litterarum minor et rei familiaris
118 pene nulla cura fuit quem mit=
119 tam non habeo Verum hoc ipsum quod ha
[Lage 2, fol. 18r]
120 bere videor puro corde mittere
121 iubeor opusculum scilicet carminum
122 symealex ex quo non tam elegantia
123 quam raritate te tey parumper oblectes
124 Quod ut expeditius facias ad postre=
125 mum latere scede latus te remit=
126 to cui per ordinem omnia in ei contenta
127 annotantur. Primum ergo legere dig=
128 neris apologiam ad libellum quam
129 genere asclepiadeo20 sub dyalogo
130 in eum scripsi hoc capud habentem
131 Cursum quo properas claude libellule21
132 Ex quo et tue benivolentie satis
133 sit et sinistrorum. si qui forent inter=
134 pretum pervicacia refellitur. mea non
135 minus temeritas pudice excusa=
136 tur Procedas pedetentim ad alia
[Lage 2, fol. 18v]
137 iuxta seriem quam illa tabularis annotatio
138 indicat. Nam quo michiz sunt scripta non sunt
139 hoc ordine facta Carmina omnia tamen que
140 vel tibi vel tui contemplatione aliis me
141 confecisse memini. illic in unum congesta
142 sunt fasciculum ut habeat humanitas
143 tua optime de me merita perpetuum
144 Hynrici Boserii monimentum quem
145 tum pro cremento fortune tum pro
146 tranquillitate animi. in aliis tibi dican=
147 dis devinctum vel si maius obnoxium
148 experieris22 Hec quamquam digitis trac=
149 tari forte tenellis digneturaa minime
150 nec torva fronte23 repelli digna
151 buntur. ob id medio simul pondere constent
152 Nec tantum semel ea legere suffecerit
153 relecta enim nescio quid succi polli=
154 centur cum nunc verbum me sine causa posu=
[Lage 2, fol. 19r]
155 isse ibidem credi debebit. Extremam
156 tamen manum operi nunquam apposui. nam egre=
157 gium vatem cui non sit publica vena
158 anxitateab carens animus facit24 nunc securius esse
159 cum aliis passionibus. quibus pro qualitate
160 officii me semper implicitum nemo nescit
161 Nolo tamen te moveat alcaicum telum25
162 in emulum tendens. tu scis quem velim
163 De cuius habitudine dum me certiorem
164 feceris non minus officiosus in eius con=
165 futationem ero carmine quam ipse
166 fueritac fuerit in meam impeditionem
167 ore dum me certiorem feceris non minus officiosusad
168 Eo nichilominus
169 calle gradiar26 ut modestie innitensae
170 professionis mee non videar oblitus
171 Quis prohibet insolentiam reproborum
172 dure foris arguere et intus a ca=
173 ritate non decidere ut et discipli=
174 na patrem et pietas matrem sese
[Lage 2, fol. 19v]
175 ostentet inter flagra. Tandem quo medio
176 si phas est rescire. propositum nostrum inter=
177 ruptum sit brevibus absolvere digne=
178 ris hac non successit alia aggredi=
179 endum erit via.27 ubi sors tulerit28
180 Optem tuum et tuatumaf michi manere gratiam
181 et favorem Prodit nunc in publicum qua=
182 liscumque vicissitudinis loco recens ymmo
183 ad hoc fervens exincude opus quod et si
184 novum ut aiunt in annum castigari ve=
185 lint triticiag ego tum more impatiens
186 et ad alia properans fugio moli=
187 mina tarda29 Sacculum habeo hiis
188 rebus certissimumah confertissimum
189 sed que ad te tuosque dudum et iam
190 pridem consignans […] omnia. hic edo Si
191 plura poposceris. nedum precoces
192 vitium uvas acentes. ficuum gros=
193 sos. aut crudos palmarum dactilos
[Lage 2, fol. 20r]
194 verum etiam ipsos truncos una cum fructibus
195 et plantatore tibi mittam. ut tua in me
196 dignatione quandoque potituturus utriusque
197 nostrum nomen celebre faciam currenti
198 evo Non tam eminentie quidem pro se af=
199 fectate respectu quam virtutis in aliis
200 excitande et in nobis conservande. apt=
201 tendaai igitur impressorum. quos ad tua
202 vota semper habeo arbitrio commenda=
203 bilis. ut si visum fuerit prelo30 suo
204 ea exponant in tabulis palam omnibus
205 comitanda Videbis ibi non fabulo=
206 sas anuum nenias sed aptas poetice
207 nugas modestosaj sales et lusus non
208 despicabiles videbis in quam nunc de
209 gravibus seria. nunc de mediocribus
210 ludicra non minus ad doctas con=
211 ciones quam peculiares amicos
212 Videbis denique divina cum humanis
213 iocunda cum acerbis. elimata cum
[Lage 2, fol. 20v]
214 subtersis pro varietate mee etatis
215 fortune et animi tam dispare pedum
216 tramiteak legitimo tamen est in fallarisal
217 contextu tumultuarieam congesta
218 ut quasi perdian pellem pre se ferre31 opine=
219 ris opus quo fiet ut ‚Etherologion‘
220 hoc est diversum sermonem seu ‚De variis‘
221 verbum appellare hoc ipsum decreverim32
222 Unde sicut in eodem prato querit
223 bos herbam. canis leporem. cyconia
224 lacertam ita et in nostro opere quod citra
225 iactantia dixerim theologus suarum
226 theoriarum nonnullas veritates
227 prophanans mirabilium indaginum quas=
228 dam assertiones et porta obliquarum fi=
229 gurationum certa involuta33 si ve
230 netur inveniet E quibus adolescentuli
231 suam latinitatem. musarum amatores
232 concinos pedum in carne processus
[Lage 3, fol. 1r]
233 et quos familiaris delectat conversa=
234 tio copiosam haurient intraloquendi
235 materiam Tua erit hoc
236 exordiumao exordiri. provehere consummare . ergo
237 vir optime feliciter vale. et
238 quo animo in eam rem sis remanda
239 Item vale quorum tuorum semper primi
240 mei memor


Kritischer Apparat

a zu korrigieren in recompensationis

b hier überschüssig sunt

c hier überschüssig me

d hier gestrichen tapidus

e in mg.

f zu korrigieren in asylum

g zu korrigieren in ne

h zu korrigieren in exerceri

i emendiert nach der Vorlage von Giovanni Britannico, vgl. Sachapparat

j zu korrigieren in barbaria

k emendiert nach der Vorlage von Giovanni Britannico

l zu korrigieren in ornant

m emendiert nach der Vorlage von Giovanni Britannico

n zu korrigieren in transeunte

o hier gestrichen d

p zu korrigieren in prout

q inter lin. überschüssig: omnis

r zu korrigieren in cecus

s Konstruktion unvollständig oder unklar

t hier gestrichen lium

u zu korrigieren in usurpem

v zu korrigieren in Tmolus, emendiert nach der Vorlage von Vergil, vgl. Sachapparat

w zu korrigieren in utcumque

x d. h. simiale: affenartig, äffisch

y hier überschüssig te

z zu korrigieren in nunc

aa zu korrigieren in dignentur

ab zu korrigieren in anxietate

ac hier gestrichen fuerit

ad hier gestrichen dum me certiorem feceris non minus officiosus

ae zu korrigieren in innitentis

af zu korrigieren in tuam

ag zu korrigieren in critici

ah hier gestrichen certissimum

ai zu korrigieren in aptanda

aj zu korrigieren in modestas

ak danach Einschubmarkierung, das dazugehörige Wort in mg. ist unklar

al Konstruktion unvollständig oder unklar, vielleicht verschrieben aus fallacis (dann als Attribut zu contextu)

am Kreuz über dem Wort, aber keine Ergänzung in mg. erkennbar

an Lesart unklar, es muss sich um ein Attibut im Genitiv handeln, das pellem qualifiziert

ao hier gestrichen exordium


Sachapparat

1 Vielleicht ein Anklang an den Vers Quid te onerem laudum cumulo, Vauxelle? aus den Epigrammata des Claude Rousselet: Rousselet, Epigrammata (1537), S. 48), aber vermutlich eher das Echo einer gemeinsamen Vorlage. Einen laudum cumulus gibt es bei Ennodius Vita Epiphanii, in: Ennodius, Opera omnia, hg. von Hartel (1882), S. 355.

2 Vielleicht inspiriert von Bernhard von Clairvaux, De consideratione, lib. 4, par. 3, in: Bernhard von Clairvaux, Opera, hg. von Leclercq u. a. (1957–1977), Bd. 3 (1963), S. 450: Nam ubi adoriar dicere quod sentio?

3 Das ganze Lob der litterae hat Boger aus einem Widmungsbrief an den Senat von Brescia, den Giovanni Britannico seinem Persius-Kommentar vorangestellt hatte. Wörtlich lautet diese dedicatio in der Ausgabe von 1491: Ioannes Britannicus Brixianus senatui populoque Brixiano salutem. Cum multa et varia in rebus humanis sint in quibus hominum exerceri solent, quippe cum alii arma sequantur, alii agricolationi intenti sint, alii struendis opibus inhaereant, et alii alia id genus opera complectantur, quae omnia cum aliqua ex parte per se clara et laude digna esse possint, meum tamen semper fuit iudicium litterarum studia ea esse quae omnibus sine controversia praeferantur. Nam quid homini magis expetendum sit quam ut vitam suam optimarum artium studiis excolat? Ea enim profecto sunt quibus ad religionem et ad verum Dei cultum caeterasque virtutes formamur. Litteris omnia egregia et praeclara debentur opera. Quis enim nos a barbaria vindicavit? Litterae. Quis rerum caelestium et humanarum simul cognitionem ad nos transmisit? Litterae. Quis docuit nos quae Scipio in Aphrica, Metellus in Numidia et alii in aliis praeclari imperatores locis gessere? Litterae […] Additur quod ex litteris delectatio petitur iucundissima, nam, cum caeteris rebus neque omnis aetas neque tempus neque locus detur, iis studiis adolescentia regitur, senectus oblectatur. Haec eadem, ut ait Cicero, „res secundas ornant, adversis solatium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur“, in: Aulius Persius Flacius, Opus satirarum (1491). Boger hätte Giovanni Britannico im Rahmen seiner zahlreichen Italien-Reisen (ab 1471) selbst kennengelernt haben können.

4 Die Wendung ‚aus der Not eine Tugend machen‘ findet sich auf Latein u. a. bei Petrus Chrysologus, Sermo 42, in: Migne PL 52, Sp. 319, Bernhard von Clairvaux, De S. Clemente, in: Migne PL 183, Sp. 499, Thomas von Aquin, Scriptum super Sententiis, lib. 4, d. 15, q. 1, art. 1, qc. 1, co. etc.

5 St. Katharinen in Hamburg, Pfarrkirche für die (damaligen) Elbinseln Grimm und Cremon, Kirche der Schiffer.

6 Pseudo-Dionysius Areopagita, De div. nom. cap. 4, § 13, in: Migne PG 3, Sp. 711; in der Folge bei Thomas von Aquin, wobei regelmäßig das pulchrum mit dem bonum in Verbindung gesehen wird. Et quia omnis operatio uniuscuiusque rei ex appetitu causatur, sequitur quod omnis actio cuiuscumque rei ex amore causetur, et hoc est quod dicit quod omnia ex desiderio pulchri et boni faciunt et volunt quaecumque faciunt et volunt. Et sumit hic desiderium pro amore, quia est effectus eius etc., Thomas von Aquin, In librum beati Dionysii De Divinis Nominibus, cap. 4, lect. 9, hg. von Pera (1950), S. 135. Vgl. Richard von St. Viktor, Benjamin minor, cap. 13/14, in: Migne PL 196, Sp. 10.

7 Thomas Aquinas, In Psalmos reportatio, Ps. 26, sect. 3: Pulchritudo in formositate consistit, in: Thomas von Aquin, Opera omnia, hg. von Allodi, Bd. 14 (1863), S. 238.

8 Das heißt e converso. Vgl. Art. regio, DuCange, Bd. 7, Sp. 95.

9 Der Gegensatz von pulchritudo ist deformitas. Vgl. Augustinus, De civitate Dei, lib. 19, cap. 4. Die Sünde aber ist eine deformitas, insofern der Mensch als Abbild Gottes erschaffen ist, und dieses Bild durch die Sünde entstellt – deformiert – wird. Entsprechend definiert der Pseudo-Bonaventura: Peccatum […] est deformitas quam Deus detestatur, Dieta salutis, tit. 1, cap. 1, Bonaventura, Opera Omnia (1751–1756), Bd. 12, S. 250. Tatsächlich stammt die Schrift wohl von Guilelmus de Lancea (um 1310), war aber unter dem Namen des Bonaventura verbreitet. Das Manuskript hat quam omnes detestantur statt quam Deus detestatur – entweder ist das von Boger so gemeint, oder die Kopistin hat statt einem ursprünglichen đs ein ōs gelesen.

10 Dass Liebe blind macht, wussten schon Horaz, Carmina, lib. 1, carm. 18, v. 6, und Ovid, Metamorphoses, lib. 7, v. 826. Arnoldus Gheyloven sagt dazu: Omnis amans cecus, non est amoris arbiter equus, Gheyloven, Gnotosolitos parvus, pars 1, § 4, hg. von Weiler (2008), S. 241), und Thomas de Chobham berichtet: Similiter cupido, id est amor illicitus, precipue hominem excecat, unde etiam per fabulas amor cecus depingitur, Thomas de Chobham, Summa de arte praedicandi, hg. von Morenzoni (1988), lin. 449.

11 Boger wird in Rom Marsilio Ficino (1433–1499) kennengelernt haben, der in seinem Kommentar zu Platons Symposion schreibt: Amor omnis incipit ab aspectu, Marsilio Ficino, Commentarium in convivium Platonis, hg. von Marcel (1978), lib. 6, cap. 8, S. 212. Traditionell wird die Wendung zurückgeführt auf Isidorus Pelusiota, lib. 3, ep. 254, Migne PG 78, Sp. 934: Amor ab aspectu oritur, in der Folge ist sie ein topisches Motiv der aszetischen Literatur, aber dort häufig negativ, nämlich im Hinblick auf die Augenlust der Welt und speziell die delectatio venerea konnotiert: Pepigi foedus cum oculis meis, ne cogitarem de virgine […]

12 Bei Beda Venerabilis ist der ascensus in amplexum der Aufstieg zum himmlischen Bräutigam: ‚Quae est ista quae ascendit per desertum‘, etc. – apto illa responso laudat lectulum, laudat ferculum sponsi, laudat ipsum postremo sponsum, ad cuius amplexum properat, Allegorica expositio in Cantica canticorum, lib. 3, cap. 3, Migne PL 91, Sp. 1128.

13 In der Logik der obengenannten aszetischen Literatur. Vgl. z. B. Hugo von St. Viktor, Expositio in Regulam S. Augustini, in: Migne PL 176, Sp. 899; Guigues II le Chartreux, Scala claustralium, in: Migne PL 184, Sp. 477.

14 Nach Iac 2,19 glauben auch die Teufel an Gott, doch es nützt ihnen nichts (denn nur, wer den Vater liebt, hält seine Gebote) – indes ist Boger s Formulierung nicht völlig unproblematisch, weil nach der scholastischen Auffassung (in Anlehnung an Io 17,3: Haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te, solum Deum verum, et quem misisti Jesum Christum) die Seligkeit in der Anschauung Gottes, der visio beatifica besteht, die ihrer Natur nach zunächst als Akt der Erkenntnis erscheinen muss, während die Liebe als ein Akt des Willens gilt. Sie gehören mithin zu unterschiedlichen virtutes animae. Entsprechend ist das Verhältnis von cognitio und amor ein wiederkehrendes Thema bei Thomas von Aquin, z. B. Scriptum super Sententiis, lib. 1, d. 15, q. 4, art. 1, qc. 2, co.: Quandocumque igitur habetur cognitio ex qua non sequitur amor gratuitus, non habetur similitudo verbi, sed aliquid illius; Scriptum super Sententiis, lib. 3, d. 27, q. 1, art. 4, qc. 4, co., ad 13: Ad tertium decimum dicendum, quod amor, proprie loquendo, non est nisi in illis in quibus est cognitio; sed amoris nomen transumitur ad ea ad quae cognitionis nomen extendi non potest: quia amor dicitur secundum quod amans ad rem aliam ordinatur; aliquid autem ad alterum ordinari potest etiam ab exteriori ordinante; et ideo illa quae ad aliquid ordinantur ab habentibus cognitionem (quorum proprie est amor, inquantum ex seipsis ad amata ordinantur) nomen amoris vel appetitus recipere possunt.

15 Ein Genre, in dem sich neben Boger auch schon Cicero, Petrarca und Enea Silvio Piccolomini geübt haben. Der quasi ‚offizielle‘ Anspruch einer Lehrtätigkeit ist unvereinbar mit dem privaten Charakter der epistolae familiares.

16 Ut beneficiis tuis congruam vicem rependam. Vgl. z. B. Thomas von Aquin, Summa Theologiae IIa IIae, qu. 102, 2; 24: Ratione autem officii gubernationis debetur eis cultus, qui in quodam obsequio consistit, dum scilicet aliquis eorum obedit imperio, et vicem beneficiis eorum pro suo modo rependit; Vita S. Brunonis, in: Josse Bade, Opera et vita sancti Brunonis (1524), fol. 62v: ut congruam vicem singulis rependamus.

17 Von metior.

18 Vergil, Georgica, lib. 1, v. 50: Cura sit ac patrios cultus que habitus que locorum, et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset, zitiert bei Columella, De re rustica, lib. 1, cap. 4 ; lib. 5, cap. 5; lib 8, cap. 17; Seneca, Epistolae morales ad Lucilium, ep. 87, par. 20; und Macrobius, Saturnalia, lib. 5, cap. 16, par. 7.

19 Vergil, Georgica, lib. 1, v. 56: Nonne vides croceos ut Tmolus odores, India mittit ebur, molles sua tura Sabaei. Der Berg Tmolus liegt in Lydien.

20 Im Versmaß der asklepiadischen Strophe.

21 Filippo Beroaldo, den Boger in Bologna noch persönlich kennengelernt haben könnte, hatte schon gedichtet: Quo tu quo properas, recens libelle? Extra limina cur cupis vagari?, Nuptiae Bentivoliorum, in: Filippo Beroaldo, Opera, hg. von Faelli (1521), fol. 60v.

22 Die Verbindung von devinctum und obnoxium (hier im Sinne von: verpflichtet, verbunden) findet sich bei Plautus, Asinaria, actus 2, scaena 2.

23 Die torva frons gehört bei Plinius dem Stier: Tauris in aspectu generositas torva fronte, auribus saetosis, cornibus in procinctu dimicationem poscentibus […]. Naturalis historia, lib. 8, par. 181, in: Plinius, Naturalis historiae, hg. von Mayhoff (1875–1906), Bd. 2 (1875), S. 141. Torvo vultu signalisiert, laut Tacitus, Kaiser Nero seine ablehnende Haltung, Annales, lib. 15, cap. 72, in: Tacitus, Die Historien, hg. von Heubner (1963–1982), Bd. 1 (1963), S. 386 und Quintilian lässt Cassius fragen: Quid me torvo vultu intueris, Severe?, M. Fabius Quintilianus, Institutio oratoria, lib. 6, cap. 1, in: Quintilian, Institutionis oratoriae libri XII, hg. von Radermacher (1971), S. 319.

24 Juvenal, Saturae, lib. 3, carmen 7, v. 59, in: Juvenal, Saturae, hg. von Willis (1997), S. 97: Sed vatem egregium, cui non sit publica vena, qui nil expositum soleat deducere nec qui communi feriat carmen triviale moneta, hunc, qualem nequeo monstrare et sentio tantum, anxietate carens animus facit.

25 Das alcaicum telum ist anscheinend ein Gedicht in alkäischen Versen, mit dem Boger auf den ungenannten aemulus zielt, der die Belehnung mit der angestrebten Lüneburger Pfründe verhindert hat.

26 Der Ausdruck hoc/eo/uno calle gradi findet sich mehrfach bei Petrarca, Epistolae familiares, lib. 4, ep. 10; lib. 7, ep. 3; lib. 9, ep. 4; lib. 21, ep. 4; ep.12; Epistolae extravagantes, ep. 8, an Cola di Rienzo.

27 P. Terentius Afer, Andria, v. 670, in: Terenz, Comoediae, hg. von Fleckeisen (1898), S. 32: Hac non successit, alia adgrediemur via.

28 Die Wendung si sors tulerit findet sich besonders häufig bei Petrarca, De remediis utriusque fortunae, lib. 2, cap. 1; cap. 84; cap. 104; Epistolae familiares, lib. 2, ep. 7; lib. 8, ep. 1; Epistolae extravagantes, ep. 39, an fra Iacopo Bussolari da Pavia; Contra medicum quendam, § 4.

29 Ambrosius Mediolanensis, Expositio Evangelii secundum Lucam, lib. 2, in: Migne PL 15, Sp. 1527: Nescit tarda molimina sancti Spiritus gratia.

30 Das prelum ist hier die Druckerpresse.

31 Vgl. die Vita Hilarii Pictaviensis episcopi ex ipsius potissimum scriptis collecta, cap. 78, in: Migne PL 9, Sp. 161, wo über den ‚Wolf im Schafspelz‘ gesagt wird: Ovis pellem prae se ferebat.

32 Der Band erschien 1506 bei Hermann Barckhusen in Rostock.

33 Vgl. Lactantius, Divinarum institutionum, lib. 1, cap. 11, De Iovis ortu etc., in: Migne PL 6, Sp. 171: Nihil igitur a poetis in totum fictum est, aliquid fortasse traductum, et obliqua figuratione obscuratum, quo veritas involuta tegeretur; sicut illud de sortitione regnorum.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/texts/Brief018-L_tei-transcript.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/scripts/tei-transcript.xsl