➨ Hinweis: Die Edition ist in Bearbeitung und daher nur eingeschränkt zitierfähig.

Zur Zeit sind Änderungen und Korrekturen am Text und in den Apparaten möglich.

Nach der endgültigen Veröffentlichung werden etwaige Korrekturen und Ergänzungen in einem Änderungsregister gelistet.

Brief 119

Mönch Gregor in der Kartause Ahrensbök an Nonne Elyzabeth Schack im Kloster Lüne

8. April, vor 1486

Geschenk eines Gebetbuches — Praise of the monastic life

Kloster Lüne, Hs. 15, Lage 11, fol. 10r

Lateinisch.

Wätjer, Die Geschichte (1988). Vgl. Briefe 117 und 121.

Der Absender dankt für das freundliche Schreiben der Empfängerin und teilt mit, dass ein Besuch nicht möglich sei. Er übersendet ein Gebetbuch mit einer kurzen Auswahl an Texten, eigenhändig geschrieben und illuminiert. Weiter schreibt er Ausführungen zu den Klostergelübden, vor allem ein Lob des Gehorsams. Grüße an Susanna Munter, Gertrud de Ancklem, Berte Hoyers. Weitere Grüße auch von Magister Jasper in Ahrensbök an Mette van dem Berge, Gertrud de Ancklem, Alburg Qwickborn und Katherina Qwickborn. Überreicht an Elyzabeth Schack in Kloster Lüne.

The sender thanks the addressee for her friendly letter and explains that it is not possible for him to visit her. He sends a prayerbook containing a small selection of prayers, written and illuminated in his own hand, with the intention not to seek praise from her, but to meditate on the Passion whilst he was preparing it and encourage her to do the same when she uses it. He asks that she may remember him in her prayers whenever she meditates on the prayers with devotion and a pure heart. This is particularly effective because of the gift of chastity which she has achieved through effort and grace. Drawing extensively on the writings of the Church Fathers, especially David von Augsburg, Bonaventura and St Bernard of Clairvaux, Brother Gregor (probably the Gregor who served as Prior of Ahrensbök from 1453 to 1465) praises the monastic vows, especially obedience; he stresses that, without this virtue, no good work can please God. Strikingly, he omits the second of David von Augsburg’s rationes obedientiae and replaces it with his own original thought that whoever is disobedient is no child of God and whoever is no child of God will be damned. He also adapts a verse from the Book of Wisdom in praise of wisdom into one in praise of obedience. He sends greetings to Susanna Munter (mentioned as Prioress of Lüne in 1455 and 1461), Gertrud de Ancklem and Berte Hoyers (sacristan and later briefly Prioress of Lüne in the early stages of the reforms of the convent). Greetings also from Magister Jasper to Prioress Mette van dem Berge, Gertrud de Ancklem, Alburg Qwickborn and Katherina Qwickborn. The letter was given to Elyzabeth Schack (who describes herself as a professed choir nun in Letter 121) in the convent.

[Ansicht mit Digitalisat][Zur Leseansicht]
[Lage 11, fol. 10r]


1 Jesu Christo virginum sponso beatissimisque spiritibus
2 vitam post hanc laudabilem consumatam
3 inseparabiliter copulari Honorabilis in Christo
4 my karissima domina petitiones vestras cari=
5 tativas ante aliquod temporum intervalla michi
6 cum vobiscum habitu seculari non corporis
7 sed spiritus ore conversabar proa aliquot devo=
8 tis orationibus conscribendis medio inter=
9 nuntio porrectas ex causis circumva=
10 gantibus plurimis circa varia occu=
11 patus heu mente instabili aure quasi
12 surda pertransivi Dei autem misericordia vi a me=
13 ipso contra me revocatus ad me servi=
14 tioque eius iugi professione forti inutilis
15 et indignus mancipatus nulli iam alteri
16 sed sub humilis obedientie vexillis ipsi soli
17 militans utinam mente sicut corpore
18 de venerabili ac benigni patris nostri prio=

[Lage 11, fol. 10v]
19 ris licentia nunc Domino ordinante caritateque
20 calamum dirigente diligentia qua potui
21 sollicitiori. orationarium hoc breve ex
22 milibus tamen ut puto electum caritati
23 vestre sincerissime conscripsi illuminavi
24 ac tali ut videtis fine utinam placenti
25 complevi subtilitate pagine si qua
26 esset non gloriam nec curiam querens sed sopore
27 tepido aliquotiens gravatam ad remedi=
28 tandum cum patriarcha Ysaac in dominice
29 passionis agro volens retrahere In
30 cuius prosa termines sexum discernentes
31 persone vestre congruentissime optavi Ri=
32 cino autem placereb non volens vitium in ge=
33 rere dictantis formam inclitam. illesam
34 et sanam conservavi Quod quidem oculis
35 dilectionis vestre sincerissime placere
36 intimis anime mee visceribus enixe pre=
37 cor rogans ut cum oratiunculas has
[Lage 11, fol. 11r]
38 mente devota pectusculoque puriori ru=
39 minantes prout Dominus inspiraverit. oraveritis
40 clausule libro pretacto aliquotiens inserte
41 reminiscentes portiunculam pie devotionis
42 vestre michi impartiri velitis. Comfidensquec eo
43 rivulos uberiores quo sereniori fonte
44 processerint illorum videlicet preces gratius ex=
45 audiendo a Domino recepi quos potioribus
46 ineffabilis dilectionis sue gratuitis novit
47 premunire Quid enim inter omnia largi=
48 flua divine bonitatis dona ipsa angelica
49 virginitate efficacius seu gloriosius
50 poterit reperiri qua homines ut sic
51 loquar non homines, sed angeli, non angeli, sed plus quam
52 angeli1 nature violentia triumphoque va=
53 lido vase fictili fortissime recluso.2
54 victoriosissime fiunt ut quod angelis natur=
55 ra ipse homo rapere conetur luctamine
[Lage 11, fol. 11v]
56 et gratia Quare laudabiliter consummata pela=
57 go hoc magno et spatioso laqueis mor=
58 tiferis pleno sicco pede cum Israel fi=
59 liis transito3 in ipsa celesti gloria non premii
60 simplicis sed et Christi martirum sanctorumque doc=
61 torum integra si fuerit aureola por=
62 tionem triplicem ut sit sue recipiens
63 victoried felicissime merebitur coronari
64 Hac tam exie precellenti gratiosissimaque
65 virtutum prerogativa sine merito solius
66 universorum conditoris immensa bonitas
67 subarratam vos ab ipsa quodammodo re=
68 generationis innocentia inter electas
69 famulas suas perpetuam virginem sponsamque
70 sibi predilectam consecrando collocavit
71 Cum quibus si religionis sancte prestantioribus
72 observantiis obedientie vere vide=
[Lage 11, fol. 12r]
73 licet non ficte paupertati nichil omnino
74 proprium usurpantes castitati purissime
75 mentis et corporis affectu pariter et
76 effectu sine quibus quemquam religio=
77 sum Deo placere scripture testimo=
78 nio id affirmante est impossibile4
79 virtuose conversando in caritate
80 mutua firmissime radicata potenter
81 insudaveritis procul dubio ab hoc seculo
82 in ipsius desiderantissimi sponsi dilectissi=
83 mos amplexus sine medio ipsis sanctis
84 angelis deducentibus omni timore servili
85 excluso sed castof in eternum permanente
86 securissime evolare possitis Ipsa
87 enim solidissima basis virtutum omnium glo=
88 riosissima obedientia duo sequentia
89 supratacta includens paradisum primorum
[Lage 11, fol. 12v]
90 inobendientia parentum nobis potissime clau=
91 sum. clave sanguinis Christi aperit et clau=g
92 reserat Cum ergo tanta in ipsa nobis sich ef=
93 ficacia quos tam violenter de manu
94 pharaonis iugoque eius gravissimo tamquam
95 misericorditer liberavit5 locansque sub
96 ipsa nobilissimo religionis sancte in
97 signiens titulo volo modicum car=
98 thula qui ore prohibeor6 in gratiarum acti=
99 onem surgens Domino pro edificatione mu=
100 tua super hac comferrei vobiscum
101 Ipsa enim estj voluntatis proprie subiectio
102 arbitrio superioris ad licita et ho=
103 nesta soli Deo exhibenda propter se vel
104 creature rationali vice Dei angelo
105 vel homini in hiis que Deus requirit a=
106 nobis et que ad Deum ducunt Ratio
[Lage 11, fol. 13r]
107 autem inter alias una ipsius sanctissime virtutis
108 pretacte poterit esse potioris videlicet7
109 Omnis enim creatura ita ordinata est
110 a Deo [quodk8 licet ipse omnibus et singulis ita pre=
111 sit ut ab ipso solo accipiant quod sunt et
112 habent et possunt tamen propinquiora sibi
113 non loco sed similitudine plenius acci=
114 piunt ab ipso quod inferioribus et sibi
115 propinquioribus influant Et illa iterum suis
116 inferioribus usque in infimum ut infe=
117 riora suisl superioribus subdita sint et su=
118 periora inferioribus presint et ea re=
119 gant ut summa mediis et media
120 presint ymis Sic angeli superiores
121 inferioribus presunt Et de hominibus Paulus
122 dicit9 Omnis anima potestate superioribus sub=
123 dita sit.10 Substantia enim divina ita est
124 elevata11 et segregata ab omni creato
[Lage 11, fol. 13v]
125 quod inferiora inmediate motum eius
126 sustinere vel ism suscipere non possunt
127 nisi mediantibus superioribus12 cum ipse
128 tamen immotus in se omnia moveat et
129 gubernet. ita ut nichil sit eo13 pre=
130 sentius et nichil incomprehensibilius14
131 Ecce quam ordinata ratio Ex quibus pa=
132 tere potest neminem esse sine obedientia
133 debere qui ergo extra obedientiam
134 est filius non est. si filius non est in exterio=
135 res tenebras pene infernalis
136 mittetur perpetuo cruciandus Gaudeat
137 ergo filia Syon letetur filia obedientie
138 in eo qui elegit et preelegit eam
139 Noluimus aliquando Deo subesse peccando
140 et sic sulpn superbiendo gloriam Dei perdidi
141 mus subiciamus modo nos homini satis=
142 faciendo propter Deum et ita per humilitatis
[Lage 11, fol. 14r]
143 meritum gratiam Dei recuperemus quam ami=
144 simus15 Quanto enim maior et pronioro 16
145 fuerit humiliatio tanto plenior erit
146 recuperatio. Magnitudo vero humi=
147 litationis attentiturp in difficultate in
148 iuncti operis puritas in simplicitate
149 intentionis promtitudo in alacritate
150 executionis17 Obediamus ergo caritate
151 non necessitate neque cupiditate Ne=
152 cessitate obedit qui cogitur invitus et
153 libenter esset liber si posset vel auderet18
154 Cupiditate vero obedit qui pro mercede
155 eternaq terrena commodo corporis vel conso=
156 latione exteriori libens facit quod iniun=
157 gitur19 Nos autem non sic karissima soror my
158 sed ut dixi obediamus nos omnino obe
159 dientia caritatis que est quando ex cari
[Lage 11, fol. 14v]
160 tate Dei et propter divinam remunerationem
161 obeditur20 Deo principaliter et homini ut eius imme=
162 diato vicario Illa est genitrix omnium virtu
163 tum21 per quam vita omnium fidelium bene ordinatur
164 ac regitur cibum omnium sanctorum et virtus omnium
165 viventium Sine hac virtute nullum
166 bonum opus potest placere Deo nec poterit
167 acceptum esse illi omne quod inquinatum
168 fuerit propria voluntate sive sit stu=
169 dium bone actionis sive otium sancte con=
170 templationis sive lacrime penitentis
171 ceteraque virtutum omnium et excercitiorum
172 spiritualium Extra obedientiam si fuerint
173 accepta Domino non erunt unde patet
174 quam grande malum sit propria voluntas
175 qua fit ut propria nostra. nostra non sint
176 sed perditis illis in peccatum relabemur
177 Voluntas enim propria est que non est
[Lage 11, fol. 15r]
178 communis cum Deo et hominibus sed monstratum
179 quando quod volumus non ad honorem Dei nec
180 ad utilitatem proximi sed satisfacere
181 cupimus propiis motibus animorum
182 Quid autem odit Deus aut quid punit preter
183 propriam voluntatem. Cesset propria voluntas
184 et infernus omnino non erit22 Unde ab
185 omni religioso cavenda est inobedientia
186 per quam pessimam omnium virtutum destruc=
187 tricem proprietatem incurrimus ipsa
188 pestifero gressu incedimus Vene=
189 num oculi corporis decore et vestium
190 placentia ingerentes seducimus nos
191 Ipsa infelicissima Adam perdidit paradi=
192 sum Saul regnum Salomon amorem
193 Dei Vice versa hec sanctissima obedientia
194 omnia bona ministrat ut illa habita ve=
195 nient nobis omnia bona pariter cum illa23
[Lage 11, fol. 15v]
196 ad quam a Domino singulari privilegio vo=
197 cita et sub illius vexillo militantes
198 de inimicorum nostrorum insidiis victoriam re=
199 portantes per nullius temptationis consen=
200 sum retrospicientes omnemque in pieta=
201 tem terrenorum actuum abnegantes in
202 ipsum auctorem fidei dominum nostrum Jesum
203 qui proposito sibi gaudio sustinuit
204 crucem confusione contempta oculis
205 mentis nostre intendentes vitiorum omnium
206 blanditie evulsa et virtute reinserta
207 quodcumque venerit tribulatio vel
208 angustia fames aut gladius blandi=
209 antur prospera terreant adversa a recto
210 iustitie tramite non recedentes
211 sed in tam forti et solidissima apostolorum
212 petra solidati. curramus fide stre=
[Lage 11, fol. 16r]
213 nua. spe robusta. caritate perfecta cum omnibus
214 Dei dilectoribus propositum nobis certamen
215 ut in ipsa terribilis iudicii hora dieque
216 omnibus peccatoribus horrenda fiduciam inveni=
217 entes vitam ingrediamur eternam Amen
218 Sapienti animo luce superna serenius me
219 illuminato carmine tam lugubri minus
220 sapide scribens malui stili rusticitate
221 illudi quam iterum non scribens beneficentie
222 noviter prestito. quasi ingratus pertran=
223 sire nolensque caritatem vestram cartule
224 huius prolixiori protractu afficere Op=
225 to vos cum consororibus vestris omnibus michi in Christo
226 karissimis una mecum in Jesu Christi visceribus
227 semper benevalere. Dominam Susannam
228 Munthers24 Gertrudem de Ancklem
229 Bertham Hoyers25 in Domino michi singulares
[Lage 11, fol. 16v]
230 et precarissimas una cum Elyzabeth famula
231 vestra sororeque sua26 nomine meo enixe sa=
232 lutantes ipsarum meditationibus sacris me
233 exiguum humiliter recommendare velitis
234 Vicarius noster magister Jaspar utiliter circa
235 domus nostre negotia occupatus non
236 scribens nunc. Mechtildem de Bergha27
237 Gertrudem de Ancklem. Alburgem
238 Qwicborn et Katherinam Qwicborns
239 nomine suo petit salutari et orationibus earum
240 piis recommendari similiter et ego
241 Scriptis Ciriaci28
242 Vester humilis Gregorius in
243 Arnsboke prope Lubek carthusiensis
244 ordine professus quem alias forte
245 bene nostis.
[Lage 11, fol. 17r]
246 Religiose ac Deo devotissime
247 virgini Elyzabeth Schackken
248 in Lunde29 prope Luneborch detur.


Kritischer Apparat

a supra lin.

b hier gestrichen autem placere

c korrigiert aus Confidensque in mg.

d zu korrigieren in victorie

e hier gestrichen exi

f zu korrigieren in casta

g hier gestrichen clau=

h zu korrigieren in sit

i zu korrigieren in conferre

j supra lin.

k fehlt in der Handschrift quod

l hier gestrichen suis

m hier gestrichen is

n hier gestrichen sulp

o auch Lesart pravior möglich, zu korrigieren in planior

p zu korrigieren in attenditur

q hier gestrichen eterna


Sachapparat

1 Ps 8,5.

2 Vgl. 2.Cor 4,7.

3 Bezug auf den Durchzug durch das Rote Meer „trockenen Fußes“.

4 Vgl. 2.Cor 4,7.

5 Ex 2,22. Vgl. Ex 18,10; Dt 7,8.

6 Als Kartäuser ist der Verfasser zu beständigem Schweigen verpflichtet.

7 Hier beginnt ein längeres Zitat aus David von Augsburg bzw. Bonaventura, siehe unten.

8 Emendiert nach der Vorlage von David von Augsburg bzw. Bonaventura.

9 Hier ist das Zitat etwas gekürzt – in der Vorlage gab es zwei Bibelzitate: Sic angeli superiores inferioribus praesunt, et caelestia terrenis, et irrationabilibus rationabilia praesint, Genesis: „Faciamus hominem, et praesit piscibus maris et volatilibus coeli, et bestiis terrae“ [Gn 1,26], ad Romanos: „Omnis anima […]

10 Rm 13,1.

11 Auch hier ist das Zitat nicht ganz wörtlich – David von Augsburg (bzw. Bonaventura, siehe unten) hat substantia divina ita elevata est statt substantia enim divina est ita elevata.

12 Thomas von Aquin diskutiert die Frage, ob Gott auf die untergeordneten Kreaturen nur vermittels der übergeordneten, oder auch direkt einwirkt, am nämlichen Beispiel der Engel in Questiones disputatae de veritate, 1 qu. 9, art. 2.

13 In der Vorlage: nihil sit omnibus eo praesentius etc.

14 Von fol. 13r Omnis enim creatura […] bis hier war alles ein mehr oder weniger wörtliches Zitat aus David von Augsburg, De compositione, hg. Collegii S. Bonaventurae (1899), S. 263-264. Der Text ist auch überliefert unter dem Namen des Bonaventura. Im ‚Tractatus de profectu religiosorum‘, lib. 2, cap. 3. Der bis hier zitierte erste Teil stellt dort zunächst die erste von drei rationes obedientiae dar. Auch im folgenden schöpft der Kartäuser, wie zu sehen sein wird, weiter aus dieser Quelle.

15 Die zweite ratio obedientiae hat der Kartäuser übersprungen und stattdessen eine eigene Reflektion eingefügt: Wer nicht gehorsam ist, ist nicht Sohn (Gottes), wer nicht Sohn ist, der wird verdammt. Nun kehrt er zu seiner Vorlage zurück: Bei David von Augsburg (bzw. im Bonaventura zugeschriebenen ‚Tractatus de profectu religiosorum‘) hatte die dritte ratio gelautet: Tertia ratio est, ut homo, qui sub Deo esse noluit peccando, et ita superbiendo gratiam Dei perdidit, satisfaciat ei subiciendo se homini propter Deum, et ita per humilitatis meritum gratiam Dei recuperet, quam amisit. Der Kartäuser verwandelt hier also lediglich die 3. Sg. in eine 1. Pl.

16 In den alten Bonaventura-Ausgaben (siehe oben) findet sich die Variante planior, im David-Text der Franziskaner von Quarracchi hingegen steht purior.

17 Nun ist das Zitat wieder fast wörtlich, nur der erste Satz ist leicht gekürzt – bei David von Augsburg hat er gelautet: Quanto maior autem et purior et promptior fuerit humiliatio, tanto plenior erit gratiae recuperatio et gloriae remuneratio etc.

18 Einen Satz über die triplex oboedientia (necessitas, cupiditas und caritas) hat der Kartäuser übersprungen, jetzt zitiert er weiter David von Augsburg. Dort geht der Satz so weiter: […] si posset vel auderet, ut asinus et bos et servi malevoli, et similes.

19 Bei David von Augsburg: […] libenter facit quod iniungitur, ut canis et accipiter, et mercenarii, et similes illis. Der Kartäuser lässt, wie schon im vorigen Satz, die Vergleiche weg.

20 Bei David von Augsburg fast gleichlautend: […] quando ex caritate Dei vel propter Deum et propter divinam remunerationem obeditur, etc.

21 Ursprünglich aus Smaragdus sancti Michaelis, Diadema monachorum, cap. 13, in: Migne PL 102, Sp. 610 (ca. 760 bis ca. 840), dann bei Adalgerus episcopus, De studio virtutum, cap. 3, in: Migne PL 134 134, Sp. 919 (10 Jh.), hier sicher vermittelt durch den Bernhard von Clairvaux zugeschriebenen Tractatus de statu virtutum, pars 2, § 26, in: Migne PL 184, Sp. 805.

22 Bernardus Claraevallensis, In tempore resurrectionis sermo 3, §3, in: Migne PL 183, Sp. 290, dort seinerseits inspiriert durch Augustinus Hipponensis (zugeschrieben), Ad fratres in eremo commorantes, in: Migne PL 40, Sp. 1291: Claude enim oculum, et amittis vitium; claude ianuam, et latronem occides; claude oculum, et voluntas non erit habendi; claude oculum, et infernum clauseris in aeternum.

23 Sap 7,11, aber dort nicht im Hinblick auf den Gehorsam, sondern auf die Weisheit.

24 Als Priorin des Klosters Lüne belegt in UB Lüne, Nr. 568; 576 (vom 20. Dezember 1455 und vom 20. Dezember 1461, dort aber im Hinblick auf ein früheres Geschäft).

25 Vgl. UB Lüne, 565 (vom 4. April 1453) und 584 (vom 28. September 1465, jeweils als Nonne); Nr. 586 (vom 22. März 1466, als Sakristanin); und dann Nr. 595 (vom 22. August 1469); 610; 617; und 619-622 (als Priorin). Im Zuge der Klosterreform, am 19. Oktober 1481 musste Berte Hoyers ihr Amt abgeben, um der aus Ebstorf gekommenen Sophia von Bodenteich Platz zu machen; ausweislich der ‚Klosterchronik‘ starb sie am 24. Februar 1486, Die Chronik, hg. von Stenzig (2019), S. 20; 73. Vor diesem Jahr muss der Brief also datiert werden.

26 In Brief 121 (Lage 11, fol. 20r), bezeichnet sich Elyzabeth Schack als professa, also als Chornonne mit ewigen Gelübden.

27 Priorin Mette van dem Berge (1458, 1468). Vgl. Klosterbuch, hg. von Dolleth/Knochenhauer (2012), 2, S. 946.

28 Wahrscheinlich Cyriaci et socii der 8 April

29 Namenform Lunde für Lüne belegt auch im UB Hildesheim, Bd. 6, S. 924.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/texts/Brief119-L_tei-transcript.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/scripts/tei-transcript.xsl