➨ Hinweis: Die Edition ist in Bearbeitung und daher nur eingeschränkt zitierfähig.

Zur Zeit sind Änderungen und Korrekturen am Text und in den Apparaten möglich.

Nach der endgültigen Veröffentlichung werden etwaige Korrekturen und Ergänzungen in einem Änderungsregister gelistet.

Brief 19

Gertrud von der Brake im Kloster Ebstorf an Priorin Sophia von Bodenteich im Kloster Lüne

kurz nach 1481

Kondolenzbrief zum Tod des Vaters der Priorin Sophia von Bodenteich — Letter of condolence after the death of the father of Prioress Sophia of Bodenteich

Kloster Lüne, Hs. 15, Lage 3, fol. 2r

Lateinisch.

Noch vor kurzem war die Empfängerin bei der Absenderin im Kloster Ebstorf, doch jetzt ist sie im Auftrag der Klosterreform, die auch der Absenderin ein wichtiges Anliegen ist, mit einigen Mitschwestern in Lüne, wo sie das Amt der Priorin übernommen hat. Die Absenderin drückt der Empfängerin ihr Beileid zum Tod ihres Vaters aus und berichtet von den Todesumständen und letzten Verfügungen des Verstorbenen, dessen Ableben sich in der Nähe von Ebstorf, wohl auf dem Familiensitz zu Bodenteich, zugetragen haben muss, so dass die Absenderin nähere Kenntnis davon hat. EB, eine leibliche Schwester der Empfängerin, die mithin auch ihren Vater verloren hat, ist als Konventualin in Ebstorf geblieben, sie erfährt Trost und Beistand seitens der Kommunität. Ferner lässt noch eine Konventualin (SB in Ebstorf, also nicht Sophia von Bodenteich) die Empfängerin an ein Gebetsanliegen für eine Schwester von Heimbruch erinnern, dass dieser bereits bekannt ist. Auch bittet die Absenderin darum, im Kapitelsoffizium ein ‚Vaterunser‘ und ein ‚Ave Maria‘ für ihren eigenen, an Epiphanie des laufenden Jahres verstorbenen Onkel Heinrich Melezing zu rezitieren, und sie verspricht ihrerseits, des verstorbenen Vaters der Empfängerin zu gedenken.

Until recently, the recipient, Sophia von Bodenteich, had been in Ebstorf with the sender, Gertrud von der Brake (briefly Prioress of Ebstorf during the reforms of 1469, and later of Neukloster in Buxtehude). However, Sophia has now been sent to Lüne with some other nuns to enact reforms, which are also an important consideration for the sender, and to take up the office of prioress. Gertrud expresses her sympathy to Sophia on the death of her father, encourages her to seek comfort in the sacraments and God’s love for him, and reports on the circumstances of his death and his pious last wishes. His death must have occurred near Ebstorf, presumably at the family seat of Bodenteich, which enabled the sender to know what had happened. The nun E von Bodenteich, a sister of Sophia who stayed behind in Ebstorf, receives comfort from the whole convent, which the sender states was deeply saddened to learn of her father’s death. Another nun with the initials SB (but in Ebstorf, therefore not Sophia) reminds her of some prayer requests for a sister of the Heimbruch family. Gertrud also asks Sophia to say a Hail Mary and a Lord’s Prayer in the chapter office for her own uncle Heinrich Melezing (probably the brother of Ludolph Melezing, d. 1506), vicar of the church of St Lambert in Lüneburg and chaplain to the convent at Lüne), who died that Epiphany. For her part, she promises to pray for Sophia’s late father.

[Ansicht mit Digitalisat][Zur diplomatischen Ansicht]
[Lage 3, fol. 2r]

Jesum Christum consolatorem summum qui vos consoletur in presenti vestra perturbatione, venerabilis et karissima domina!

Ad nostram, heu, pervenit notitiam tristitia vestra de patre1 vestro predilecto pie memorie, quod introierit in potentias Domini,2 in hoc dilectationi vestre compatimur et condolemus ex intimo corde, sed quamvis vestram tristitiam nostram ex parte vestra reputemus, tamen petimus ut vestrum dolorem, cordisque merorem reponatis in secretarium melliflui cordis vestri amantissimi,3 in quo verissime inveniatis allevationem omnis vestre amaritudinis, cordique vestro advenienti causa amissionis patris vestri.

Absque scrupulo dubietatis pie credendum est, quod sit preordinatus ad vitam eternam quoniam quidem per omnipotentis Dei gratiam cursum vite omnium sacramentorum perceptione felici fine consumavit, ergo Deo multum est regratiandum pro beneficiis sibique impensis, presertim [Lage 3, fol. 2v] pro hoc quod intestatus non obiit, per mortem improvisam vel inopinatam, sive in prelio vitam suam consumasset, sicut, proch dolor, sepius curialibus evenire solet. Idcirco rogo vos et exhortor in vinculo caritatis, ut carnalem illum affectum quem habuistis ad patrem vestrum dilectum nunc totaliter proiciatis in amorem sponsi vestri dilectissimi, quia ipse solus signa amoris nobis exhibet, et exhibuit, et exhibebit, quia maiorem caritatem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis.4 Idcirco considerare potestis, quia in se habet omnes causas dilectionis, propter quas amari debet.

Ceterum, dilecta et venerabilis domina, notum sit vestre dilectioni, quod mater vestra predilecta post peractum tercenarium5 hic ad nos adventavit, et per ratam assertionem desiderium patris vestri nobis declaravit, [Lage 3, fol. 3r] quod ipse promovisset in puncto mortis missam celebrari pro eo de celica ymperatrice,6 qua finita statim obdormisset in Domino. Omni dubio postposito, hec inclita mater et patrona, quam sic devote honoraverat, sibique assistebat in corporis et anime suique separatione, ac animam suam dilectam, recipiendo in sinum sue materne pietatis, illamque represantando filio suo amantissimo, eique obtinendo per precum suarum mediante7 contemplationem sue amabilis presentie sine fine perfruendam. Item sciatic quod totus conventus noster laudabilis congregationis contristabatur, quando illis innotuit obitus patris vestri, insuper se exhibuit valde affectuose ac amicabiliter erga sororem vestram,8 illamque benigne consolando, quod nunc in presenti ex [Lage 3, fol. 3v] gratia consistit in bona pace ac optime perpendit in se, quod ex obitu patris vestri et sui non est nimium contristandum, sed potius gaudendum in dominum Deum,9 insuper propter hoc, quod liberatus est ex multis periculis seculi transeuntis, similiter quod liberius memoriam vestram habeat apud Deum. Quapropter nil aliud vobis restat agendum, nisi sponso vestro gratias agere ac dicere cum beato Iob: „Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino placuit, ita factum est, sit nomen Domini benedictum.“10

Item recordamini etiam verborum beati Bernardi, ita dicentis: „Quando nos desinunta 11 quos amamus, novimus eos non in eternum delinquere nos mansuros, sed aliquantulum precedere, nos secuturos.“12 Item scribit beatus Ieronymus: „De salute, inquitb, corporis mei quamdiu michi sit utile, nescio, tibi Domine committo.“13 Ergo, karissima, in hoc considerare po- [Lage 3, fol. 4r] testis quod notum fuit Domino universorum, quamdiu patri vestro expedivit vivere et mori. Consolamini aliqualiter in hiis scriptis, ac sepius practicetis quemadmodum scriptum est: „Venitc 14 dies una que nota est Domino,“15 tunc amplius non erit neque luctus, neque clamor, neque dolor, quoniam priora transeunt,16 tunc maiorem gaudium et premium habebit17 humilis sponsa Christi quam quevis potentissima regina huius mundi. O quale gaudium erit nobis tunc, cum dicetur nobis: „Venite sponse mee18 et ebriamini, karissime, venite nunc de servitio ancillarum ad gloriam reginarum,“19 vos ministrastis ac laborastis pro reformatione sancta, insuper obedistis prelatis vestris propter me, ergo ego ipse ministrabo et obediam cunctis desideriis vestris; vos mortificastis [Lage 3, fol. 4v] membra vestra super terram20 et abnegastis huic seculo propter me,21 ergo do vobis me ipsum in premium et regnum.22

Et tunc iam non erit nobis timor in finibus illius, quia tunc erit nobis pax perpetua, quia Dominus posuit fines suos pacem.23 Nullus inimicus ibi intrabit, nullus exeat amicus,24 nichil ibi formidamus, nichil fastiditur, nichil deficit, sed sponsus noster amantissimus erit nobis omnia in omnibus.25 Ibi habitemus sine metu, habundemus sine defectu, epulemus sine fastidio.26 O quam bene erit nobis tunc cum sine timore et periculo vivemus, et absque suspicione et vitio. Ille nos perducere dignetur,27 ille qui extat consolator omnium merentium,28 rex magnificus angelorum29 et premium sanctorum,30 interminabileque gaudium eorum in secula seculorum. Amen.d

[Lage 3, fol. 5r] Venerabilis domina, desiderat soror nostra SB,31 ut reducatis ad memoriam petitionem suam pro qua reverentiam vestram humiliter rogavit, tunc temporis quando recessistis a nobis, videlicet ut oretis dominum Deum pro sorore nostra de Heymbroke,32 ut desiderium suum impleat, ac sibi tribuere dignetur heredem, si hoc potest consistere in sua divina voluntate. Denuo postulare facio reventie vestre, ut in generali vestro capitulo cum una oratione dominica et salutatione angelica memoriam habeatis avunculi nostri Hynrici Melzinghes,33 qui hoc anno obiit in festoe Epiphanie Domini; simili modo eandem vicem vobis recompensemf, memoriam patris vestri habeam in orationibus meis indignis. Item, karissima domina, vestra dilecta soror EB, N et N, ceterasque matres et sorores totius laudabilis congregationis peroptant vobis mille salutationes. Similiter desidero [Lage 3, fol. 5v] a vobis, ut salutetis causa illas sorores que de nostro monasterio vobiscum sunt misse, causa promotionis sacre observantie.

Gertrud von der Brake,34 mater vestra, in dominum Deum.

Venerabili ac religiose dompne Sophie de Bodendike, priorisse in Lune, ordinis s. Benedicti, Verdensis dyocesis, in Christo Jesu sibi sincere dilecte.


Kritischer Apparat

a in der Hs. desinuit

b in der Hs. inquid

c folgt überschüssig e

d unter der Zeile mit Verweiszeichen in mg.

e in der Hs. fafestum

f in der Hs. recompendam


Sachapparat

1 Bei dem verstorbenen Vater der Sophia von Bodenteich könnte es sich um Ludolf, Werner, oder Heinrich von Bodenteich gehandelt haben. Vgl. UB Uelzen, Nr. 446 (Ludolf von Bodenteich, 1474 als Raubritter geköpft, ist nicht der hier genannte Verstorbene). Der Ort Bodenteich mit der gleichnamigen Burg, dem Stammsitz der Herren von Bodenteich, liegt, wie das Kloster Ebstorf, in der Umgebung von Uelzen.

2 Ps 70,16.

3 Das cor mellifluum findet sich in ähnlichem Zusammenhang u. a. bei Mechthild von Hackeborn in ihrem Liber specialis gratiae, 2, 16 in: Revelationes, hg. von Paquelin (1875–1877), Bd. 2 (1877) S. 150: Illa vero reclinavit se ad vulnus melliflui cordis salvatoris sui unici, hauriens inde etc.), wohl inspiriert von Hildefonsus Toletanus, De corona Virginis, Prologus, cap. 7, in: Migne PL 96, Sp. 295: Aperi nunc, Davidica clavis, viscera melliflui cordis tui, aperi nunc ostium luminis tui, ingrediar, et videam, atque degustem suavitatem uberum tuorum, et de tuo fonte dulcissimo anima sitiens ebrietur etc.; das secretarium cordis ist verbreitet und findet sich schon bei Augustinus, Sermones de sanctis, ser. 315, In solemnitate S. Stephani, cap. 7; Migne PL 38, Sp. 1431 und Gregorius Magnus, Expositiones in Psalmi poentitentiales, in Ps 31,10, in: Migne PL 79, Sp. 564, aber auch z. B. bei Thomas a Kempis, Sermones ad novicios regulares, ser. 8; 18; 20, in: Thomas von Kempen, Opera, hg. von Pohl (1902–1922), Bd. 6 (1920), S. 61; 145; 187.

4 Io 15,13.

5 Gemeint ist trigenarium, die ‚trentaine grégorienne‘. Das Ableben des Verstorbenen liegt also schon mehr als dreißig Tage zurück.

6 Der Priester, der das Stipendium für die dreißig Messen des trigenarium angenommen hat, liest üblicherweise nur am ersten, dritten, siebten und dreißigsten Tag (nach der Beisetzung) ein Requiem – an den übrigen Tagen liest er zwar auch Messen in der Intention des Verstorbenen, wählt dazu aber das Messformular des jeweiligen Tages. An den festfreien Samstagen von Pfingsten bis zum ersten Advent ist das die (gebotene Votiv-)Messe ‚de S. Maria in sabbato‘, die nach dem Introitus als Messe ‚Salve sancta parens‘ bezeichnet wird. In den Messbüchern mehrerer norddeutscher Diözesen (darunter Hildesheim) gab es dazu eine Sequenz ‚Imperatrix gloriosa‘ (AH, Bd. 54, S. 352, Nr. 221), von der auch im ‚Reformbericht‘ des Klosters Lüne, Die Chronik, hg. von Stenzig (2019), S. 114, die Rede ist. Nach der tridentinischen Reform hat sie sich nicht weiter erhalten. Vgl. Brief 152 (Lage 13, fol. 6v), Brief 156 (Lage 13, fol. 8v), Brief 158 (Lage 13, fol. 10v), Brief 159 (Lage 13, fol. 10v) und Brief 365 (Lage 26, fol. 15r).

7 Gemeint ist als adverbiale Bestimmung entweder per precum suarum mediationem oder mediante prece sua bzw. mediantibus precibus suis, das Akkusativobjekt ist in jedem Fall contemplationem etc. prefruendam.

8 Die auf fol. 5r genannte EB, eine leibliche Schwester der Sophia von Bodenteich, die im Gegensatz zu dieser nicht nach Lüneburg gegangen, sondern im Kloster Ebstorf verblieben ist.

9 Gemeint ist gaudendum in domino Deo.

10 Iob 1,21.

11 In der Vorlage (siehe unten) steht alles im Plural (und deserere statt desinere), da es hier um nur einen Verstorbenen geht, hat die Verfasserin das Verb in den Singular gesetzt (desinuit) – aber nicht das Relativpronomen und den ganzen Rest des Satzes. Weiter hat die Vorlage relinquere statt delinquere.

12 Nicht Bernard von Clairvaux, sondern Augustinus, Sermones in Scripturis, serm. CLXXII, De verbis Apostoli (1Th. 4), cap. 1, in: Migne PL 38, Sp. 935: Hinc itaque necesse est ut tristes simus, quando nos moriendo deserunt quos amamus: quia etsi novimus eos non in aeternum relinquere nos mansuros, sed aliquantum praecedere secuturos ; tamen mors ipsa quam natura refugit, cum occupat dilectum, contristat in nobis ipsius dilectionis affectum; Anfang des 12. Jahrhunderts zitiert u. a. bei dem Benediktiner Hervé de Déols, Commentaria in epistolas Pauli, in ep. 1 ad Thess., cap. 4, in: Migne PL 181, Sp. 1374.

13 Nicht Hieronymus, sondern wiederum Augustinus, bzw. das unter seinem Namen überlieferte ‚Soliloquium‘, das neben authentischen Passagen auch spätere Ergänzungen enthält: Ceterum de salute huius mortalis corporis mei, quamdiu nescio quid mihi ex eo utile sit, vel eis quos diligo, tibi illud committo, pater sapientissime atque optime, et pro eo quod ad tempus admonueris deprecabor etc., Augustinus, Soliloquium, lib. 1, cap. 1, in: Migne PL 32, Sp. 872. Das verkürzte Zitat hier im Brief gibt den ursprünglichen Sinn nicht vollständig wieder.

14 Hinter dem ansonsten überschüssigen e fehlt vielleicht diebus una.

15 Za 14,7.

16 Apc 21,4. Der hier zitierte Wortlaut quoniam priora transierunt ist allerdings nicht der Text der Vulgata (dort: quia prima abierunt), sondern das Responsorium nach der ersten Lesung in der Matutin aus dem ‚Commune plurimorum martyrum‘, in dem sich ein Vetus Itala-Fragment erhalten hat.

17 Anklang an Remigius Antissiodorensis, Ennarationes in Psalmos, Ps 4, in: Migne PL 131, Sp. 162: Ostendit nobis post bonam operationem gaudium et praemium laboris.

18 Anklang an Ct 4,8 und an die Magnifikatantiphon der zweiten Vesper aus dem ‚Commune virginum‘: Veni sponsa Christi, accipe coronam quam tibi dominus praeparavit in aeternum.

19 Anklang etwa an Ambrosius Mediolanensis, De Spiritu sancto, lib. 1, cap. 11, in: Migne PL 16, Sp. 731: de terris ad coelum, de iniuria ad gloriam, de servitio ad regnum etc. Ähnliche Formulierungen finden sich auch anderswo. In jedem Fall werden die Reminiszenzen hier an die Situation angepasst. Aus dem ‚Veni sponsa Christi‘ wird der Plural ‚Venite‘: Der himmlische Bräutigam richtet sich an die Gemeinschaft der Schwestern und belohnt ausdrücklich den Einsatz für die Klosterreform, die somit als entscheidendes Lebenswerk der Nonnen benannt wird.

20 Col 3,5. Ähnliche Formulierungen finden sich entsprechend auch in den Predigten der Kirchenväter über diese Stelle.

21 Anklang an Tit 2,12. Gebräuchlicher bei den Kirchenvätern ist indes die Wendung seculo renuntiare.

22 Ähnliche Formulierungen finden sich etwa bei Dionysius Carthusianus, In psalmos elucidatio, in Ps 20 (anagogica), in: Dionysius Carthusianis, Commentariorum opus, hg. von Loer (1531), fol. 35r: Non sunt, ait, condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam quae revelabitur in nobis, ideo autem, o domine, exultabit sine fine vehementer, quoniam desiderium cordis eius, hoc est, bonum desideratum a corde suo, tribuisti ei, dandi ei teipsum in praemium.

23 Ps 147,3.

24 Augustinus, Enarrationes in Psalmos, in Ps 49 sermo ad plebem, in: Migne PL 36, Sp. 579: Nulla mors, nulla lis; ibi pax, quies, gaudium, iustitia. Nullus intrat inimicus, nullus labitur amicus. Vgl. Augustinus, Sermones de scripturis, serm. 130, De verbis Evangelii Ioannis, in: Migne PL 38, Sp. 728: […] benedixit filios tuos in te, qui posuit fines tuos pacem [siehe oben]. Portis clausis vectibus missis, nullus exit amicus, nullus intrat inimicus; Bernardus Claraevallensis, Sermones de diversis, serm. 19, De eisdem verbis apostoli ‚Non est regnum‘, in: Migne PL 183, Sp. 589-590: […] benedixit filiis tuis in te, qui posuit fines tuos pacem. Lauda, et laudes replica, quia munitissimis vectibus et inconvulsibilibus seris clausae sunt portae tuae; nullus inimicus intrat, nullus exit amicus.

25 Col 3,11. Vgl. 1.Cor 15,28.

26 Bernardus Claraevallensis, Sermones in Cantica canticorum, serm. 33, De his quae semper sectanda sunt, in: Migne PL 183, Sp. 953: Festinemus ut habitemus sine metu, abundemus sine defectu, epulemur sine fastidio.

27 Die Wendung [rogamus] ut [Infinitiv + Objekt] digneris entspricht der typischen sprachlichen Struktur der liturgischen Orationen, findet sich aber häufiger auch in die 3. Person gesetzt, z. B. Richard von St. Viktor, Explicatio in Cantica canticorum, cap. 40, De Christo et meritis eius, in: Migne PL 196, Sp. 520: […] per eius enim amorem, et mandatorum impletionem, pervenitur ad pulchritudinis eius visionem, supernam felicitatem et pacem, ad quam nos perducere dignetur Jesus Christus, sponsus ecclesiae, qui vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.

28 Iob 29,25 (moerentium consolator).

29 Vgl. z. B. das Responsorium nach der 12. Lesung in der Matutin am Fest Kreuzauffindung (3. Mai): Ecce Crucem domini etc. […] Crux benedicta in qua triumphavit rex angelorum.

30 Vgl. z. B. Augustinus, De civitate Dei, lib. 16, cap. 38, in: Migne PL 41, Sp. 518: Interpretatur autem Israel ‚videns Deum‘ quod erit in fine praemium sanctorum omnium.

31 Wenn die Adressatin des Briefes Sophia von Bodenteich ist, dann muss die hier genannte SB eine andere Konventualin sein, die sich nicht in Lüne, sondern im Konvent der Absenderin (Ebstorf) befindet.

32 Eine Margarethe von Heimbruch ist 1464 Kämmerin von Ebstorf, vgl. Vogtherr, Klöster (1988), S. 125). In UB Lüne, Nr. 443, gibt es einen Hinric van dem Heymbroke. Vgl. auch UB Medingen, Nr. 206.

33 In UB Lüne, Nr. 663, gibt es einen Ludolphus Melezinges, Vikar an St. Lamberti in Lüneburg, Kaplan in Kloster Lüne († vor 22. Okt. 1506). Vgl. UB Medingen, Nr. 494a. Bei dem hier erwähnten Heinrich Melezinges wird es sich um dessen Verwandten gehandelt haben (UB Medingen, Nr. 665, gilt als tot am 22. Juli 1517).

34 Wohl Gertrud von der Brake, die 1469 im Zuge eines ersten, von Hadmersleben aus initiierten, Reformversuches für kurze Zeit Priorin von Ebstorf gewesen war, sich gegen die Vorbehalte der Kommunität zunächst aber nicht durchsetzen konnte. 1477 ist sie als Priorin im Neukloster (Buxtehude) belegt (Jaitner, Das Benediktinerinnenkloster (1988), S. 19; Riggert-Mindermann, Die Klosterreform (2015), S. 122). In Ebstorf war von 1470 bis 1495 Mechtild von Niendorf Priorin; diese ist offensichtlich nicht die Verfasserin des Briefes.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/texts/Brief019-L_tei-transcript.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/scripts/tei-transcript.xsl