Beschreibung des Cod. Guelf. 159 Helmst.
Christian Heitzmann: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 180-185.
Handschriftentitel: Mariale
Entstehungsort: Hamburg
Entstehungszeit: 15. Jh., 3. Viertel
Beschreibstoff:
- Papier und Pergament
- Perg.: ehem. VS, Vorsatz, 363, 368f., 374f., 380f., 386f., 392f., 398f., 407f., 416f., 434f., 450, hinteres Vorsatz, ehem. HS. Wasserzeichen: Anker II 498 (1451) Buchstabe P IX 914 (1456, 1457), 943 (1460), 1524 (1460) 1642 (1460, 1461) und 1645 (1456), Ochsenkopf VII 162 (1456), 423 (1452–1456) und IX 182 (1469–1471). Diese Wasserzeichen auch in Cod. Guelf. 158–160.
Umfang: II, 450, II Bl.
Format: 30 × 21 cm
Lagenstruktur: VI+2 (14). 32 VI (398). 2 IX (434). VIII (450). Zweifache originale Foliierung arabisch auf der Versoseite, römisch auf der Rektoseite. Neue Bleistiftfoliierung. Reklamanten. Schriftraum: 23 × 15 cm, 43–55 Zeilen, zweispaltig. Bastarda mit kursiven Zügen. Rubriziert. Ein- bis vierzeilige rote Lombarden. Dieselbe Schreiberhand und Einrichtung wie die bei Cod. Guelf. 158 Helmst. genannte Hss.-Gruppe.
Einband: 1976 restauriert. Holzdeckel mit braunem Ziegenleder überzogen. Streicheisenlinien. Einzelstempel Adler natürlich: s000006. Lilie: s002090. Löwe schreitend s002801. Menschenkopf: s003073. Menschenkopf Profil: s003074, s003075. Rosette fünfblättrig: s006411, s007652, s007687. Der "Werkstatt M" ( w000206) zugeschrieben. Zwei Schließen, Spuren von 2 × 5 Schonernägeln. Auf dem VD Schriftzug Si.
Geschichte der Handschrift:
Gehört als Bd. 7 zu dem in Hamburg geschriebenen Sermones-Zyklus (vgl. Cod. Guelf. 161 Helmst.). Später gehörten sie zum Buchbestand des Augustiner-Chorfrauenstifts Heiningen (450v): Liber beatissimorum apostolorum Petri et Pauli in Henigen ordinis canonicarum regularium. – Registrirt 1602 sub Lonicero (IIr, vgl. auch Cod. Guelf. 158 Helmst.).
Inhalt:
- 2v Inhaltsverzeichnisse. >Incipit registrum de beata virgine que habentur in contracto de sanctis et primo de festo purificacionis<. 1r>Incipit registrum thematum sermonum virginis Marie gloriose et primo de annunciacione eiusdem<.
- 3ra–213va Sermones de Beata Maria Virgine. >De beata virgine Maria<. Hic est filius meus … [Mc 17,5] Christus habet in celo patrem sine matre … 3, 239 Nr. 217. 110–112. 3vaFili tu semper mecum es … [Lc 15,31] Quamvis ista verba pater dixerit filio suo …4vaEgo sum lux mundi … [Io 8,12] Si secundum Augustinum tanta est unitas capitis ad membra …206va>Visitacionis<. Exurgens Maria … [Lc 1,39] Postquam Maria concepit Ihesum …207rbQue est ista que ascendit … [Ct 8,5] Hec verba exponuntur de Maria virgine iuxta seriem evangelii hodierni …208raQue est ista que ascendit … [Ct 8,5] Verba proposita exponi possunt mistice de qualibet fideli anima …209vbAscendit de deserto … [Ct 8,5] Quando est anime fidelis in profectu spirituali continua progressio …210vbInnixa super … [Ct 8,5] Et innuitur in verbis istis evangelii quod Maria venit in civitatem Iuda …212raBenedicta tu in mulieribus [Lc 1,42] …Post eiusverbi introductionem dicit Augustinus in ‚de natura et gratia' excepta sancta Maria virgine dum de peccatis agitur … — … ex ore infancium et lactencium … benedictus diceris, laudemus dominum nunc et semper in secula.
- 213va–224vb Bernardus Claraevallensis, Sermones in laudibus virginis matris. >Incipit prologus beati Bernardi abbatis Clarevallensis in exposicionem evangelii Missus est angelus<. Scribere me aliquid et devocio iubet … Missus est angelus[Lc 1,26] … Quid sibi voluit evangelista tot propria nomina … — … excusare peccatum cui hac[sic] meam [!] qualecumque devotissime destinavi. J. Leclerq, H. Rochais 1726.
- 224vb–233va Odo Morimundensis, Sermo super Stabat autem iuxta crucem [Io 19,25]. >Bernardus super Stabat<. Sicut christiane religionis defectus ex ariditate causatur cordis … — … ut illa tandem te sumat in gloriam suam, qui est super omnia benedictus deus in secula seculorum. Amen. J. M. Canal 4, 506, Nr. 117.
- 233va–236ra Anselmus Cantuariensis, Orationes ad sanctam Mariam. >Meditationes Anselmi ad beatam virginem et filium eius<. Sancta et inter sanctos post deum singulariter sancta mater admirabilis virginitatis … — … benedictus dominus in eternum, fiat, fiat. F. S. Schmitt
- 236ra–237rb Bernardus Claraevallensis, Epistola 174. >Epistola beati Bernardi ad fratres canonicos Lugdunenses de concepcione BMV<. Inter ecclesias Gallie constat profecto … — … paratus sum iudicio emendare. J. Leclerq, H. Rochais
- 237rb–239vb Hugo de Sancto Victore: Explanatio in canticum BMV. >Hugo super canticum Marie<. Si circumstanciam rei geste perpendere velimus … — … Abraham et semini eius in secula. Druck
- 175, 413–432.
- 383–392.
- 239vb–242rb Jacobus de Teramo. >Sermo visitacionis Marie ad Elizabeth compositus per Iacobum de Teramo episcopum Monopolitanum<. Legitur in Ieremia: Novum fecit[sic] dominus super terram … [cf. Ier 31,22]Nullus ignorat quod dei verba sunt … — … quam quidem indulgenciam sicut sumus assecuti in terris, ita per fidei misericordiam assequimur (?) in celis. 4, 441–447.
- 242rb–243va Sermo de visitatione. In illo tempore exsurgens Maria … [Lc 1,39] Meliores ad deteriores veniunt ut in adventu suo tribuant …
- 243va–244vb Sermo de assumptione. >Assumpcionis. Henrici epi<. Intravit Ihesus in quoddam castellum[Lc 10,38]Castellum enim dicitur quelibet altitudo …
- 244vb–247va Bernardus Claraevallensis, Sermo in octava assumptionis. >Bernardus de assumpcione<. Signum magnum [Apc 12,1] …Vehementer quidem nobis, carissimi, vir unus et mulier una nocuere … — … qui est super omnia deus benedictus in secula secolorum. Amen. J. Leclerq, H. Rochais
- 247va–249ra Guerricus Igniacensis, Sermo II in assumptione. >Bernardus de assumpcione<. Filie Ierusalem … [Ct 5,8]. Verba ista qualiter ad assumpcionem … — … glorificatio tue matris tibi proficiat cui est honor … Amen. J. Morson 185, 190–193.
- 249ra–282ra Conradus de Saxonia: Speculum BMV. >Speculum Marie<. Quoniam, ut ait beatus Ieronimus, nulli dubium est quod totum ad gloriam laudis dei pertineat … 249vbAve Maria … [Lc 1,28] Audi, dulcissima virgo Maria, audi nova, audi mira …Speculum seu salutatio beatae Mariae virginis ac sermones Mariani, ed. P. de Alcantara Martinez, Grottaferrata 1975 (Bibliotheca Franciscana ascetica medii aevi 11), 141–504. 2016f.; Nr. 214; 5, 250; Marienlexikon, hrsg. von R. Bäumer, Bd. 3, 616–619.
- 282ra–292ra Speculum humanae salvationis. >Concepcionis Marie ex speculo humane salvacionis<. Qui modum nostre redempcionis scire desiderat, primo de annunciacione Marie incipiat … — … et exaudi libenter pro nobis supplicantem tuam matrem. Speculum humanae salvationis, hrsg. von J. Lutz und P. Pedrizet, Mühlhausen 1907, 8–27 und 72–81. 9, 52–65.
- 292ra–292vb Sermo in visitatione. Exultavit spiritus … [Lc 1,47] Verba beate Marie virginis exultacionis et pro inestimabili exaltacione sua gaudentis …
- 292vb–305vb Sermones in conceptione BMV. Cum venisset archa [I Sm 4,5] …Hec archa est beata virgo Maria que hodie venit … 295rbGloriosa dicta sunt … [Ps 86,3] Cuius totum est eius est quaelibet pars …297vaGloriosa dicta sunt … [Ps 86,3] Sicut dicit Bernardus super Can. civitas nihil aliud est quam concors hominum multitudo …300raPlantaverat dominus deus paradisum … [Gn 2,8] Sicut contrariorum contrarii sunt effectus …302rbErunt signa … [Lc 21,25] Sicut legitur Mth. 24 [Mt 23,39] in fine quod Ihesus arguens Iherosolimitas eo quod noluerunt recipere …303vaErunt signa … [Lc 21,25] Licet dominus noster Ihesus Christus verba proposita ad litteram dixit de adventu suo …
- 306ra–315vb Sermones in nativitate BMV. >Nativitatis Marie<. Quam pulcri … [Ct 7,1] Augustinus de laude Marie et Anselmus dicunt sic: Si omnium nostrum membra in linguas verterentur … 27B, 1025. 308vaParvus fons … [Est 10,6] Beata Maria convenienter per fontem potest figurari …311raQuasi flos egreditur … [Iob 14,2] Legimus in sacra scriptura in ortu aliquorum filiorum …313rbConsurget virga … [Nm 24,17] Beatus Ancelmus de concepcione beate Marie dicit sic: Nichil tibi domina equale nichil comparabile …
- 315vb–321ra Sermones in purificatione BMV. >Purificacionis<. Ingressa est maiestas … [Ez 43,4] quod mulier que suscepto semine peperit …318rbPostquam impleti sunt … [Lc 2,22] Sicut dicitur vulgariter: qui vult cum lupis currere oportet eum cum lupis ululare …
- 321ra–326rb Sermones in annuntiatione BMV. >Annunciacionis<. Missus est angelus … [Lc 1,26] Verba proposita spiritualiter et mistice exponendo …324raIngressus angelus … [Lc 1,28] Gregorius in omilia dicit depredari desiderat qui thesauros publice portat [Gregorius I papa, Hom. in Ev. 11,1] …
- 326ra–332rb Sermones in visitatione BMV. >Visitacionis<. Exurgens Maria … [Lc 1,39] In omnibus perfectis que vicissitudo attenditur …Vgl. Halle, UB, Cod. 111, 269va. 328rbEt factum est ut audivit … [Lc 1,41] Postquam archangelus Gabriel habito consensu virginis …330rbMagnificat anima mea … [Lc 1,46] Consueverunt mulieres in veteri testamento dicere domino canticum quando deus fecit mirabilia …
- 332rb–336vb Sermones in assumptione BMV. >Assumpcionis<. Elevata est nubes … [Nm 10,11] Sicut dicit Augustinus super Iohannem … nichil in hac vite peregrinatione meditemur nisi quod hic semper non erimus … … 334vaVeni de Libano … [Ct 4,8] Solent virgines et honeste mulieres ad mensas principum et magnatum invitari …
- 336vb–360vb Augustinus Triumphus: Tractatus super Magnificat. >Super Magnificat et precepta domini<. Deus canticum novum cantabo [Ps 143,9] …Beatus Augustinus dicit quod virginis gloriose canticum … — … ad filii virginis amorem potenter inducat et per ipsum ad vitam eternam perducat. Amen. Cod. Guelf. 300 Helmst.71ra–82vb
Druck
- Augustinus Triumphus, In canticum deiparae virginis Mariae commentarius, ed. A. Rocca, Rom 1603.
- 1548;
- 131;
- 1, 548 (Nr. 39).
- 360vb–365rb Sermones in annuntiatione BMV. >Annunciacionis<. Hec dies boni nuncii est [IV Rg 7,9] …Hiis verbis commendatur festum annunciacionis … — … tocius universitatis. Textgeschichte: Auch in Windsheim, Cod. 70, 114ra.363raGaudeamus et exultemus … [Apc 19,7] In verbis propositis misterium incarnacionis dominice …364rbOrtus conclusus [Ct 4,12] Salomon (?) considerans in spiritu prophetico excellenciam virginis Marie …
- 365rb–388ra Sermones in assumptione BMV. >Assumpcionis Marie<. Intravit Ihesus … [Lc 10,38] Istud evangelium legitur in assumpcione virginis gloriose licet ut quidam dixerunt modicum factum ad propositum huius festi …369vaSignum magnum apparuit … [Apc 12,1] Gloriam istius mulieris tam admirabilis …371vbMultiplicate sunt … [Gn 7,17] Sicut dicit Bernardus in sermone de assumpcione beate virginis …373raAssumpsit me spiritus … [Ez 3,12] Hec sunt Ezechielis prophete dicta ad commendacionem istius benedicte assumpcionis …376rbQue est ista que progreditur … [Ct 6,9] In verbis propositis gloriosa virgo Maria celestibus spiritibus …378vaAstitit regina … [Ps 44,10] In hac cantilena davitica introducitur mundi domina quadriformiter …Graz, UB, Ms. 985, 250. 380vaTota pulcra es … [Ct 4,7] Sponsus celestis volens sponse pulcritudinem et dignitatem …381rbQue est ista que progreditur … [Ct 6,9] Celestes spiritus claritatem et gloriam virginis ammirantes inter se …382raQue est ista que ascendit … [Ct 8,5] Si aliquis rusticus vel inexpertus lapidem preciosum laudaret …383raQuasi cedrus exaltatus … [Sir 24,17] Ecce sex posuit differencias arborum …München, UB, 2° Cod. ms. 64, 264rb384vaSicut cinamonum … [Sir 24,20] Ecce novem posuit species aromatum …386rbIn habitacione sancta … [Sir 24,14] In verbis premissis beata Maria commendatur a duobus …387raMaria optimam … [Lc 10,42] Istud verbum proprie nulli competit nisi virgini Marie …
- 388ra–389ra Jacobus de Voragine: Sermones in annuntiatione BMV. Rorate celi … [Is 45,8] Possunt esse verba antiquorum patrum desiderancium Christi nativitatem …389raVisitasti terram … [Ps 64,10] Genus humanum per Christi incarnacionem redemptum recolens sue redempcionis beneficium …390raEgredietur virga … [Is 11,1] Olim terra nostre nature maledicta erat …390vbMissus est angelus … [Lc 1,26] Olim missus fuit dyabolus ad Evam inferens pravam suggescionem …391vbAve Maria … [Lc 1,28] Nullus sufficienter laudare vel salutare potest illam quam salutavit angelus …De quibus supra xxvi392raAve Maria … [Lc 1,28] Solent mulieres sex gracias affectare …392vbAve Maria … [Lc 1,28] In ista salutacione angelica ponuntur sex cause … 3, 253 Nr. 392–398. M11654.
- 393vb–399rb Sermones in annuntiatione BMV. Qui creavit me … [Sir 24,12] In quo secundum eius intellectum generaliter describitur …Trier, StB, Hs. 322/1994 4°, f. 88rb395rbNe timeas Maria … [Lc 1,30] In verbis premissis exordium nostre redempcionis tangitur …396raMissus est angelus … [Lc 1,26] In hoc evangelio in quo continentur primordia nostre redempcionis quatuor … 1, 241 Nr. 23. 396vbSolem nube tegam … [Ez 32,7] Videamus quod iste sol mirabilis humanis oculis in puritate sue claritatis … 2, 7 Nr. 6. 399raMissus est angelus … Legitur Gen. 24 quod cum Abraham esset senex …
- 399rb–407va Sermones in purificatione BMV. >Purificacionis<. Statim veniet … [Mal 3,1] Spiritus sanctus qui et paraclitus dicitur qui iustos semper consolatur …401rbQuis mihi det … [Iob 6,8] Ex quo desiderium est appetitus rei delectabilis …403rbPostquam impleti … [Lc 2,22] Quoniam spes que differtur affligit animam …405rbAccipe puerum … [Ex 2,9] Verba ultima sunt Mardochei qui interpretatur …
- 407va–415rb Sermones in visitatione BMV. >Visitacionis<. Exultavit spiritus [Lc 1,47] …Ex quo dixit angelus ad Mariam ‚Ecce Elizabeth cognata tua'… non potuit Maria amicam fideliorem recipere … 409vaTransibo in locum … [Ps 41,5] In verbo proposito duo notantur a quibus gloriosa virgo commendatur … 2, 11 Nr. 12. 411vaAstitit regina [Ps 44,10] …Legitur[III Rg 10,2]quod regina Saba ingressa est Ierusalem … 415raLux orta est eis[Is 9,2; Ps 96,11]Nota: Maria tribus modis dicitur lux quia tribus modis celestes illuminaciones … — … quia ad omnem visionem corporalem necessaria est lux sicut Maria.
- 415rb–416rb Thomas de Aquino: Expositio in salutationem angelicam. Ave Maria gracia plena … In salutacione ista continentur tria. Unam partem fecit angelus … — … Sic ergo et virgo benedicta est, sed fructus eius magis benedictus. Ausgaben und Literatur wie bei Cod. Guelf. 122 Helmst., 65ra. (416v) leer.
- 417ra–450ra Henricus de Langenstein: Sermones in festivitatibus BMV. >Sermo Hassonis de assumpcione Marie<. Quasi cedrus [Sir 24,17] …et legitur in ecclesia ad laudem gloriose, in hac utique celebritate … Nr. 170. 434va>Sermo Hassionis[sic] de nativitate Marie<. Ipse fundavit eam [Ps 86,5] …Patres et domini venerabiles, magne utique et gloriose festivitatis diem primordia humane salutis … Nr. 112. 443vb>Hassio de annunciacione Marie<. Dixit Maria ad angelum [Lc 1,34] …Patres et domini venerandi, si magna et mirabilia huius festivitatis volumus attente pensare … Nr. 50; 3, 766. 437v
Bibliographie
- Nr. 187.
- 341.
Korrekturen, Ergänzungen:
- Lizenzangaben korrigiert (schassan, 2020-04-17)
- Normdaten ergänzt oder korrigiert. (schassan, 2015-09-04)
Abgekürzt zitierte Literatur
Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, 12 Bde., hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, 3 Bde., hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015 | |
C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u. a., Bd. 1–, Firenze 1999– | |
Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971– | |
B. Distelbrink, Bonaventurae scripta: authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica Franciscalia 5) | |
Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel) | |
Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978– | |
O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, Nachdruck Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel, Die alte Reihe 1–3) | |
T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426 | |
S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, Ergänzungsband 1) | |
Iacopo da Varazze, Sermones quadragesimales, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 2005 (Edizione nazionale dei testi mediolatini 13, Serie 1, 8) | |
G. Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, 17 Bde., Stuttgart 1961–1997 | |
Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865 | |
J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43, 1–11) | |
F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980 | |
A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20) |
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).
Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Copyright Information der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.