de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung des Cod. Guelf. 141 Helmst.
Helmar Härtel: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 137-142.

Pontificale

Pergament — 115 Bl. — 31,3 × 23,5 cm — Diözese Bremen (?) — 12. Jh., Anfang

Lagen: 9 IV(72). III (78). IV(86). II+2 (92). IV (100). I (102). IV(110). II+1 (115). Römische Lagenzahlen jeweils auf dem letzten Blatt der Lage: I (8v) bis XVI (114v). Schriftraum: 26,5 × 17 cm, 34 Zeilen. Händewechsel nach 78r. Späte karolingische Minuskel. Adiastematische Neumen. Text durch rote Rubriken und verschiedene Schriftgrade gegliedert. Ein- bis vierzeilige rote Lombarden, die am rechten Textrand stehenden aus dem Schriftraum herausgerückt. Überschriften und Textinitien bisweilen in Unzialis. 92r Ornament.

Moderner Einband aus grünem Ziegenleder.

Herkunft: Vielleicht für den Gebrauch der Diözese Bremen geschrieben (Erwähnung von Willehad in der Litanei, vgl. 83v). — Der Eintrag Liber sancti Michaelis in Luneborch auf 1v verbürgt den Besitz der Handschrift an der Wende vom 14. zum 15. Jahrhundert für das Benediktinerkloster St. Michael in Lüneburg. Im 16. Jahrhundert im Besitz des Matthias Flacius Illyricus. — Am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius für die Bibliotheca Julia erworben. 1618 in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt.

Heinemann Nr. 164. — Andrieu 419–429. — Hartmann 226f. — Krämer 510.

1r Von der Hand des Matthias Flacius Illyricus: Ecclesiasticus ordo seu liber cęremoniarum.

1v115r Pontificale. (1v41r) ›Incipit ordo catholicorum librorum qualiter in aecclesia ponendi sunt. In vigilia natalis domini leguntur lectiones tres…Primo tempore alleuiata est … — … et salvi eritis, usque in vigiliam natalis domini. PRG XCIX (Nr.1–420, 435–446, 448–456, 458–464). In den Ordo eingefügt: (36r39r) ›Incipit ordo ad baptizandum ac infantes ex autentico libro sacramentorum sancti Gregorii pape urbis Romę‹. Primitus ut infantes … — … Qui vivit et regnat deus in secula seculorum. Amen. Pax vobiscum. PRG CVII (Nr. 1–41). (40r) ›Item ordo de tempore ieiuniorum quarti mensis quando fiunt XII lectiones‹. Mense iunio secunda sabbati hora … — … postea missa celebratur ordine. PRG VII. (40r–v) ›Ordo qualiter in Romana ęcclesia sacri ordines fiunt‹. Mense IIII quarta feria ieiuniorum feria conventus populi et congregatio regionum … — … faciet eis illo die convivium. Martène De ant. eccl. rit. lib. I, cap. VIII, art. XI; ordo IX, Sp. 151 Absatz 2 - 152 Absatz 2. (41r44r) ›Incipit ordo processionis ad ęcclesiam sive missam secundum Romanos‹. Denuntiata statione … — … et intrant in secretarium. PRG XCII. (44r46r) ›Ordo processionis si quando episcopus festivis diebus missam cęlebrare voluerit, ita ut ab antiquis patribus occidentalibus est constitutum, hic adesse cernitur scriptus‹. Postquam prima hora … — … ad sacrarium reducant. PRG XCVIII (46r) ›Incipit ordo missę a sancto Petro institutus cum expositione sua‹. Missa pro multis causis … — … ab iniustis separabuntur. PRG XCIII. (46r49r) ›Incipit expositio tocius missę ex concordia scripturarum divinarum‹. Introitus missę cui convenit? … — … laudantes Deum et benedicentes dominum. PRG XCIV. (49v50v) ›Item alia expositio tocius missę ex concordia divinarum scripturarum‹. Introitus missę quare dicitur … — … et sanguinem Christi. PRG XCV. ›Concilio Toletano. V.XCIII‹. Post orationem … — … extra chorum populus. PRG XCVI. (50v51r) ›Incipit qualiter quędam orationes et cruces agende sint in Te igitur‹. Te igitur … — … remedium sempiternum. Per dominum nostrum Ihesum Christum. PRG XCVI. (51r–v) ›Decretum quod clerus et populus firmare debet de electo episcopo‹. Dominicis [!] patribus … — … subscriptio manifestat. PRG LVI (51v52r) ›Ex concilio Affricano quarto, capitulo primo‹. Statuta ęcclesiastica … — … constituerunt. PRG LVIII. (52r) ›Epistola vocatoria‹. Dilectissimis fratribus … — … ordinationis incurrat. PRG LIX. ›Ex concilio Niceno, capitulo quarto. Qualiter episcopus debeat ordinari‹. Episcopum convenit … — … ordinatio celebretur. PRG LX. ›Qua die ordinandus sit‹. Ecclesiasticorum vero … — … desiderium requiratur. PRG LXI. (52r–v) ›Ordinatio episcopi‹. Primitus eligatur … — … solio sublimetur. PRG LXII. (52v) ›Ordo qualiter episcopus in Romana ęcclesia ordinatur‹. Episcopus cum ordinatur … — … scrutinando alloquatur. PRG LXIII. (52v53r) ›Incipit examinatio episcopi in ordinatione secundum Gallos‹. Antiqua sanctorum patrum … — … exhibendus est honor et gloria per omnia. PRG LXIII, Nr. 12–16. (53r55v) Ita quoque examinato … — … in omnibus placere valeamus. Per. Vgl. PRG LXIII, Nr. 21–62. (55v) ›Formata episcopanda‹. Dilectissimis fratribus … — … episcopus subscripsi. PRG LXV. (55v57v) ›Edictum quod dat pontifex episcopo cui benedicit‹. Dilecto nobis fratri ill. … — … in gaudium domini tui. PRG LXVI. (57v58r) ›Missa in ordinatione episcopi. Antiphona‹. Elegit te dominus … — … liberemur insidiis. Per. PRG LXVII. (58r) ›Missa episcopi pro se in die ordinationis suę anniversario‹. Deus qui non propriis … — … referant actionem. Per. PRG LXVIII. ›In natalicio episcopi si infirmus aut absens fuerit qualiter presbiter missas cęlebrare debeat pro eo‹. Presta quesumus … — … conferat sempiternam. Per. PRG LXIX. (58r–v) ›Alia missa in natale episcopi‹. Deus qui dierum … — … medicina sumentibus. Per. PRG LXX. (58v) ›Ordo qualiter ordinetur Romanus pontifex‹. In ordinatione Romani pontificis … — … in excelsis deo. PRG LXXI. (58v59r) ›Ordo quando pallium datur archiepiscopo. Istę orationes a domno papa super archiepiscopum dicende sunt ante pallium‹. Domine Deus pater omnipotens qui non propriis … — … beatitudinem. Per. P. Hittorp, De Divinis Catholicae Ecclesiae Officiis Et Mysteriis, Varii Vetvstorvm aliquot ecclesiæ patrum ac scriptorum ecclesiasticorum libri …, Paris 1610, 118 (Bibliotheca Vetervm Patrvm Et Avctorvm Ecclesiasticorvm … Stvdio Et Opera Margarini De La Bigne …, Auctarium 1). (59r62r) ›Incipit ordo ad regem benedicendum quando novus a clero et populo sublimatur in regnum‹. Primum enim exeunte illo … — … plena processione. PRG LXXII, Nr.1–27. ›Sequitur ordo missarum si in feria evenerit sed melius et honorabilius die dominica.Oratio‹. Deus qui miro … — … dispensatione redemptus. Per. PRG LXXIII. (62r) ›Ad aliam missam‹. Deus cuius regnum … — … temptatione mutari. Per. PRG LXXIV. (62r62v) ›Incipit benedictio reginę. Hęc dicatur oratio in ingressu ęcclesię.Omnipotens sempiterne Deus, fons et origo … — … ingredi ianuam, auxiliantePRG LXXVIII. (62v63r) ›Incipit Romanus ordo ad benedicendum imperatorem‹. Promissio imperatoris. In nomine Christi … — … coronam percipias. Qui cum Deo patre. PRG LXXV. Die Ordines für die Weihe und Krönung des Kaisers und der Kaiserin, hrsg. von R. Elze, Hannover 1960, Neudr. Hannover 1995 (MGH Leges 8, Fontes iuris Germanici antiqui in usum scholarum separatim editi 9), S. 2–3. (63r) ›Item missa pro eodem imperatore‹. Deus regnorum omnium. Item benedictio ad ordinandum imperatorem secundum occidentales Exaudi domine preces nostras … — … conferat premium. Qui vivit. PRG LXXVI. Die Ordines (siehe oben), S. 4–5. (63r–v) ›Missa pro imperatore‹. Deus regnorum omnium … — … tempestate bellorum. Per dominum nostrum Ihesum Christum. PRG LXXVII. Die Ordines (siehe oben), S. 5–6. (63v64v) ›Ordo ad signum benedicendum ęcclesię‹. In primis dicatur letania … — … protectio sempiterna. Per te Ihesu Christe. Tunc sub trina infusione aquę sanctę inpone nomen ei si velis. PRG LI. (64v66r) ›Incipit ordo Romanus qualiter concilium agatur generale‹. Conveniente itaque universo … — … conventus absolvitur. PRG LXXIX. Schneider Konzilsordines Ordo 7, 305–315. (66r69v) ›Incipit ordo qualiter agatur concilium provinciale‹. Prima die et secunda … — … conventus concilii absolvatur. PRG LXXX. Schneider Konzilsordines Ordo 15, 440–452. (69v) ›Iste benedictiones dicendę sunt tempore sinodi ad missam‹. Qui dispersos Israhel … — … gaudeatis in coelo. Amen. Quod ipse prestareMartène De ant. eccl. rit. Librum III, c. I, ordo V, VI, VIII. (69v) ›Denuntiatio mensis primi, quarti, septimi et decimi‹. Annua nobis … — … et futuris. PRG V. ›Item invitatio plebis de ieiunio mensis primi, quarti, septimi et decimi‹. Hęc ebdomada … — … obtineat. PRG VI. (69v70r) ›Item de quatuor temporibus primi, quarti, septimi et decimi‹. In primo mense … — … minime genuflectitur. Hittorp a.a.O., 33–34. (70r) ›De gradibus Romanę ęcclesię‹. Primum in quacumque … — … nisi in publica ordinatione. Martène De ant. eccl. rit. l. I, c. VIII, art. XI; ordo IX, Sp. 151 Absatz 1. (70r) ›Cap. de canone Calcedonense‹. Quod non oporteat … — … iniuriam. PRG IX. ›Cap. sancti Gregorii papę‹. Sicut … — … promovetur. PRG X. (70r–v) ›Cap. Zosimi papę‹. Hęc autem … — … ordine esse clarificatus [!]. PRG XI. (70v) ›Cap. Leonis papę‹. Paulus … — … indignum. PRG XII. ›Cap. Clementis de oblationibus altaris‹. Oblationes … — … remaneat. PRG XIII. ›De pallis‹. Palle … — … vergi. PRG XIII. (70v) ›Oratio ad capillaturam incidendam‹. Manda deus … — … concede consortium. PRG I. ›Oratio ad puerulum tonsurandum‹. Domine Ihesu Christe, qui es caput … — … persistat. Per. PRG II. (70v71r) ›Prefacio ad clericum faciendum‹. Oremus, dilectissimi … — … te benedicat. Qui vivit. PRG III. (71r) ›Oratio ad barbam tondendam‹. Deus cuius providentia … — … senectutem perveniat. Per. PRG IV. (71r) ›De officiis VII gradibus. Ysidori‹. Hostiarium … — … baptizare. PRG XIV. (71v72v) ›Ordo qualiter in Romana ęcclesia sacri ordines fiunt‹. Mensis primi, quarti … — … pervenire mereantur. Per. PRG XV. (72v74v) ›Ordo qualiter in Romana ęcclesia sedis apostolicę presbiteri, diaconi vel subdiaconi eligendi sunt‹. Mensis primi, quarti … — … commendet se eorum orationibus. Weitgehend ähnlich PRG XVI. (74v) ›Oratio pro ipsis. Ad missam‹. Exaudi, Domine, supplicum … — … quod frequentant. Per. PRG XVII, Nr. 1–7. (74v) ›Item missa in ordinatione diaconorum‹. Ad preces nostras, quesumus, domine … — … sacramenti paschalis obsequio. Per. PRG XVIII. (74v75r) ›Item in natali consecrationis presbiteri qualiter sibi missas celebrare debeat‹. Deus cuius arbitrio … — … divinis affectibus semper instauret. Per. PRG XIX. (75r) ›Missa pro monachis‹. Omnipotens sempiterne deus qui facis mirabilia … — … redemptione concede. Per. PRG XXXI. (75r76v) ›Consecratio sacrę virginis quę in epyphania vel in secunda feria paschę aut in apostolorum nataliciis celebratur‹. Omnes qui ad sacros ordines … — … ante tribunal domini nostri Ihesu Christi. Weitgehend ähnlich PRG XX. (76v) ›Missa in natali virginis‹. Tibi dixit cor meum … — … de tua protectione confidit. Per. PRG XXI. (76v77r) ›[Ad] Ancillas dei virgines velandas, quibus conversis vestimenta mutantur‹. Ancilla Dei virgo, cum ad consecrationem … — … sanctę Marię matris domini nostri Ihesu Christi, qui v. PRG XXIII, Nr. 2, 7, 8, 9, 10, 13. (77r) ›Missa in natali virg‹. Preces famulę tuę … tua consolatione percipiat. Per. PRG XXIII, Nr. 14–17. (77r) ›Ad diaconissam faciendam‹. Episcopus cum diaconam … — … exemplum prębere. Per. PRG XXIV, Nr. 1. (77rv) ›Missa ad diaconam faciendam‹. Deus in nomine tuo … — … securitate et quiete possideat. PRG XXIV, Nr. 2–9, 11–24. – (77v78r) ›Consecratio viduę quę fuerit castitatem professa‹. Viduę post perlectum evangelium … — … ut supra, in consecratione diaconissę. PRG XXV. — 78v leer. (79r–v) ›Ordinatio abbatissę canonicam regulam profitentis‹. In consecratione abbatissę episcopus … — … ut supra, Omnium, Domine, fons bonorum. PRG XXII. (79v80v) ›Ordinatio abbatissę monasticam regulam profitentis‹. Capitulum ex canone Theodori … — … ut supra, Deus cui omnis potestas et dignitas famulatur. PRG XXXII. (80v81r) ›Incipit ordinatio abbatis‹. Capitulum ex canone Theodori. In ordinatione abbatis episcopus … — … Et peragatur missa ordine suo. PRG XXVI, Nr. 1–18. (81r) ›Missa pro abbate‹. Protector noster … — … pietate conservet. Per. PRG XXVII. (81r–v) ›Incipit ordo ad monachum faciendum‹. Conveniente universo cetu … — … usque in finem victoriam. Per. PRG XXVIII. (81v82r) ›Ordinatio monachi‹. Ex canone Theodori. In ordinatione monachi abbas … — … remuneratione ditentur. Per. PRG XXIX und XXX. (82r) ›Orationes et preces pro monachis ad missam‹. Omnipotens sempiterne Deus qui facis mirabilia … — … gratię salutaris. Vgl. PRG XXXI, Nr. 1. (82r) ›Oratio cum in aliquod opus ordinantur fratres‹. Tuam, clementissime pater, omnipotentiamPRG CLXXI. (82v) ›Oratio cum solvuntur‹. Domine Ihesu Christe qui pie servientibusPRG CLXXII. ›Or ad mandatum‹. Adesto, Domine, officioPRG CLXXIII. ›Oratio super eos qui ipsum mandatum adimpleverunt‹. Respice, Domine, super hos famulosPRG CLXXIV. ›Oratio super ebdomadarios de coquina egredientes‹. Deus cui humiliumPRG CLXXV. ›Oratio pro his qui ingrediuntur‹. Misericors ac piisime DeusPRG CLXXVI. ›Oratio pro ebdomedario lectore‹. Averte quesumus, DominePRG CLXXVII. ›Oratio in monasterio‹. Deus qui renuntiantibusPRG CLXXIVIII. ›Oratio in atrio‹. Suscipe, Domine, preces nostrasPRG CLXXIX. (82v83r) ›Canon de edificanda ęcclesia‹. Nemo ęcclesiam … — … consequatur effectum. Per. PRG XXXVI. (83r) ›De oratorio‹. Qui in domo sua … — … et exclusionem. PRG XXXVII. (83r) In preparando se ad dedicandam ęcclesiam … — … mentibus exequamur. Per. PRG XXXIX. (83r94r) ›Incipit ordo qualiter dedicatio ecclesię fieri debeat‹. Primum veniat episcopus … — … usque ad dies octo completos. PRG XL. (83v) in der Litanei der Heiligen: … Crisogone, Dionisi, Hemmeramme, Maurici, Gereon, Pantaleon, Nazari, Celse, Polocarpe, Victor, Goare, Lantberte, Tiburtii, Valeriane, Genesi, Abundi, Cosma, Damiane, Gorgoni, Carporfore, Theodore, Eustachi, Longine, Alexander, Ypolite, Valentine, A[l]bane, Albine, omnes sancti martyres, … Martine, Odalrice, Gregori, Galle, Magne, Othmare, Columbane, Simpliciane, Ambrosi, Willehade, Hieronime, Benedicte, Germane, Remigii, Damasi, Nicolę, Willibalde, Winnibalde, Iustine, Severine, Cuniperte, Rodulfe, Fridoline, Osvalde, Narcisse, omnes sancti confessores, … Petronilla, Agatha, Agnes, Lucia, Tecla, Venera, Brigida, Susanna, Eufemia, Scolastica, Columba, omnes sanctę virgines 85r weitere Litanei: … Crisogone, Dionisi, Maurici, Gereon, Kyliane, Georgii, Lantperte, Vincente , … Gregori, Remigi, Ieronime, Benedicte, … Susanna, Brigida, Columba (94r) ›Missa in dedicatione ęcclesię‹. Deus qui sacrandorum … — … munus impende. Per. PRG XLI. (94v) ›Alia missa unde supra‹. Deus qui invisibiliter … — … pietatis accommodare digneris. Per. PRG XLII. ›Missa in dedicationibus ęcclesię pro conditoribus‹. Deus qui sacrandorum … — … insignia maiestatis. Per. PRG XLIII. (94v95r) ›Missa in anniversario dedicationis ęcclesię‹. Deus qui nobis per singulos … — … amplificetur augmentis. Per. PRG XLIII. (95r) ›Missa in dedicatione basilicę quam conditor non dedicatam dereliquit‹. Deus qui loca nomini tuoPRG XLIV. ›Missa in dedicatione loci illius ubi prius fuerat synagoga‹. Deus qui absque ullaPRG XLV. (95r–v) ›Missa in agenda conditoris ęcclesię‹. Deus fidelium receptor animarumPRG XLVI. (95v) ›In dedicatione altaris‹. Dicit dominus: Sermones meos … — … procurent substantiam. Per. PRG XLVII. (95v96r) ›Missa in dedicatione baptisterii‹. Omnipotens sempiterne Deus, hoc baptisterium … — … in resurrectione tradendos. Per. PRG LIII. (96r–v) ›Reconciliatio violatę ęcclesię‹. Primum veniat episcopus … — … vota in illa sanctifica. Per. PRG L. (96v) ›Benedictio super munus quod quis ęcclesię offert honori‹. Deus cuius verbo et potentia … — … perpetuum regnum. Per. PRG XLVIII. (96v97r) ›Consecratio cimiterii‹. In consecratione eiusdem canantur VII psalmi … — … gaudiorum sempiterna percipiant. Per. PRG LIV. (97r) ›Benedictio sepulchri vel loculi‹. Rogamus te … — … largitas invicta donorum. Per. PRG LV. (97r98r) ›Ordo Romanus ad dedicandam ęcclesiam‹. Primitus vadat episcopus … — … usquedum octo dies completi sunt. PRG XXIII. (98r–v) Quando aliquis ex nobilibus se ipsum in congregatione canonicorum pro Dei amore mittere vult … — … cum omni fraternitate reputabitur in congregatione. (98v) ›Benedictio super capsellas et fustes et super illos qui cum his limina ac suffragia sanctorum apostolorum petituri sunt‹. Domine Ihesu Christe, mundi redemptor … — … ad nos iterum redire prevaleant. Per. PRG CCXII. (98v99r) ›Benedictio aquę cum ligno sanctę crucis‹. Domine Ihesu Christe fili Dei vivi, qui secundum magnam dispensationem … — … absolvantur. Per. te Ihesu. PRG CLXXXVIII. (99r) ›Oratio pro antidoto sumendo‹. Deus infirmitatis humanęPRG CCXXXV. ›Oratio pro imminutione sanguinis‹. Mediator Dei et hominum homo … — … voluptatis luxus. Per. PRG CCXXXVI. ›Oratio ad lavachrum‹. Omnipotens sempiterne deus, qui pro salute humani generisPRG CCXXXVII. (99v) ›Excommunicatio Leonis papę‹. Leo episcopus, servus … — … in fetore inferni. Amen. PRG XC. (99v100r) ›Qualiter excommunicare infideles christianos debeat‹. Episcopus cum excommunicare … — … debet nota fieri. PRG LXXXV. (100r–v) ›Item excommunicatio‹. Audistis, dilectissimi … — … radicitus evellitur. PRG LXXXVI. (100v) ›Excommunicatio CCCXII‹. Dominicis igitur … — … humiliter satisfecerit. PRG LXXXVII. ›Alia excommunicatio terribilior‹. Canonica instituta … — … penitentiam satisfecerint. PRG LXXXVIII. ›Excommunicatio brevis‹. Canonica instituta … — … Dei satisfaciant. PRG LXXXIX. (101r) ›Qualiter episcopus reconciliet vel recipiat excommunicatum‹. Cum aliquis excommunicatus vel anathematizatus penitentia ductus … — … vel consensu proprii episcopi. PRG XCI, Nr. 15. (101r108r) ›Incipit expositio dedicationis ęcclesię. Quid significent XII candelę, et reliqua‹. Morem quem sancta … — … leticia sempiterna erit eis. PRG XXXV. (108r–v) ›De verbis Grecis baptisterii quomodo vertantur in Latinum‹. Baptizo te, hoc est intingo te … — … gratiam vitę donatus eternę. ›Item de sancta trinitate‹. Item quomodo credis (?) Credo in patrem et filium … — … semper filius, semper spiritus sanctus. PRG CXI. Druck: S. A. Keefe, Water and the Word. Baptism and the Education of the Clergy in the Carolingian Empire, Notre Dame 2002, Bd. 2, 250–259 (Text 11 und 12). (108v110v) ›Exposicio sancti Anathasii [!] Alexandrini episcopi de fide catholica‹. Quicumque vult salvus esse … — … salvus esse non poterit. PRG CXII. (110v111v) ›Incipit simbolum apostolorum‹. Credo in deum … Hęc doctrina apostolica symbolum dicitur … — … sive fideliter, sive fiat. PRG CXIII. (112r113v) ›Exposicio octo vestium Aaron primi pontificis‹. Locutus est Dominus … — … Deo sacras hostias offert. PRG LXXXI. (113v114r) Iam quia canonice, fratres karissimi … — … huc convenistis. Qui v. PRG LXXXII. (114r115r) Nam [=Iam] omnibus notum est rationale … — … linguas infantium facit dissertas. Qui v. PRG LXXXIII. – (115r) Audistis, fratres karissimi, misterium … — … et summa felicitas permanet per infinita secula. PRG LXXXIV. — 115v leer. Die Handschrift ist nach Andrieu (siehe oben), 543f. weitgehend identisch mit London, Brit. Lib., Add. 17004; ihre Übereinstimmung mit Monte Cassino 451 und Wien 701 ist deutlich, auch wenn die Reihenfolge der Ordines differiert.


Abgekürzt zitierte Literatur

Andrieu M. Andrieu, Les Ordines Romani du haut moyen âge, Bd. 1–5, Louvain 1931–1961 (Spicilegium sacrum Lovaniense: Études et documents 11, 23, 24, 28, 29)
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
PRG Le pontifical romano-germanique du dixième siècle, Bd. 1–3, hrsg. von C. Vogel und R. Elze, Città del Vaticano 1963–1972 (Studi e testi 226, 227, 269)
Schneider Konzilsordines Die Konzilsordines des Früh- und Hochmittelalters, hrsg. von H. Schneider, Hannover 1996 (MGH Leges 4b, Ordines de celebrando concilio)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Lizenzangaben korrigiert (schassan, 2020-04-17)
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.