de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 359 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.)
Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen).
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Matthias de Liegnitz. Nicolaus Stoer. Ludolphus de Saxonia. Theodoricus de Arnevelt. Nicolaus de Lyra. Guilelmus de Sancto Amore

Papier — 407 Bl. — 29 x 21,5 cm — Braunschweig — 14. und 15. Jh.

Aus fünf Teilen zusammengesetzt: I 1r163v, II 164r183v, III 184r286v, IV 287r407v, V 408r417v. Lagen: VIII (16). V (26). 2 VI (50). V (60). VI (72). VI–1 (83). 6 VI (155). II+4 (163). X (183). VII (197). VI (209). VII+1 (224). VI+1 (237). 3 VI (273). VI+1 (286). 4 VIII (350). IX (369)! VII (383). VII+1 (407)! V (417). Tintenfoliierung modern: 1417, Zählfehler: Auf Bl. 352 folgt Bl. 354, die Zählung springt von 389 auf 399. Im unterem Teil des gesamten Codex schwerer Wasserschaden, laut Vermerk auf dem HS 1960 restauriert, Bl. 1–16 und 383–417 geleimt und ergänzt, s. unten.

Koperteinband aus Kalbspergament (Haarseite außen) mit gerader Verschlussklappe und Langriemenschließe mit Schnallenverschluss. Lagen auf zwei Heftverstärkungen (Pergament, 3,5–5 cm breit) lagenweise geheftet, die durch sekundäre Schnürung mit dem Umschlag verbunden sind; die Schnürung ist insgesamt lose. Auf dem VD Titelbeschriftung (erster Satz in Textura, Rest in Textualis): Officium misse cum aliquibus sermonibus de sanctis. Item postilla super evangelia dominicalia a secunda dominica adventus domini usque ad dominicam octavam post trinitatis. Ältere Schriftzüge darunter bis zur Unleserlichkeit verblasst. Darunter die Heininger Bibliothekssignatur in brauner Unzialmajuskel mit Schaftaussparung und arabischer Ziffer H 4. Identische Einbandgestaltung bei den ebenfalls aus Heiningen stammenden Bänden Cod. Guelf. 693 Helmst. und 909 Helmst., vgl. Lesser/Prinsen, 73 und 75 mit Abb. 35. — Im Zuge der Gesamtrestaurierung vom 8.1.–9.3.1960 wurde in der Werkstatt von A. Peters und I. Hahne, Hamburg, der durch den Wasserschaden beschädigte Pergamentumschlag ergänzt und der Schnallenverschluss erneuert. Für den Codex wurde zusätzlich eine gepolsterte Schutzkassette mit einem Überzug aus orangem synthetischem Material ("Linson-Vellum") mit goldener Titel- und Signaturprägung angefertigt, vgl. die Restaurierungsvermerke auf einem auf den HS aufgeklebten Zettel sowie den Briefwechsel in der Akte BA IV, E 198, s.v. "Peters".

Herkunft: Die verschiedenen Teile des Codex dürften sämtlich in Braunschweig entstanden sein. — Später gelangten sie ins Augustiner-Chorfrauenstift Heiningen, VS: Liber beatissimorum apostolorum Petri et Pauli in Henigen ordinis canonicarum regularium (Besitzvermerk von der gleichen Hand auch in Cod. Guelf. 693 Helmst. und 1054 Helmst.), wo sie zusammengebunden wurden. — Seit dem 12.4.1572 in der Wolfenbütteler Hofbibliothek, 1614 in deren Gesamtkatalog von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 297 [292]) unter den Papalia Miscellanea als Officium missae, de missa tractatus. Et Sermones quidam manuscripti in papiro mit der Signatur Y 37 genannt. — 1618 aus Wolfenbüttel in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 im Katalog der Helmstedter Universitätsbibliothek (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 10r) als Explicatio Missae cum Sermonibus Henrici Arnefeld de Sanctis unter den Theologici [MSSti] in folio nachgewiesen; im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 51) unter Nr. 6 genannt.

Heinemann Nr. 394. — Härtel Untersuchungen, 25. Krämer, 341. — Tatarzyński, 63f. — Kruse Stiftsbibliotheken, 287, 289–291, 427f.

I

Papier — 163 Bl. — 29 × 21,5 cm — Braunschweig — 1453

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE1335-PO-75367, DE1335-PO-75381 (beide 1452), DE4500-PO-75374 (1454), DE4500-PO-75879 (1451, fünf weitere Typen nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume: WZIS DE4500-PO-69931 (1451), WZMA AT5000-490_268 (Mitte 15. Jh.). Dreiberg, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: WZIS DE6405-PO-151233, DE4620-PO-151235 (beide 1452). Traube mit zweikonturigem Stiel (nicht nachweisbar). Lagen: VIII (16). V (26). 2 VI (50). V (60). VI (72). VI–1 (83). 6 VI (155). II+4 (163). 27r156r Kustoden auf der Rectoseite des jeweils ersten Bl.: 3us14us. Schriftraum: 23–24 × 16–17 cm, zweispaltig (Spalten unregelmäßig und z. T. schief, 6–8 cm breit), 29–48 Zeilen. Z. T. unregelmäßig wirkende jüngere gotische Kursive von der Hand des Schreibers Johannes Brunswick, dazu schlichte Textualis als Auszeichnungsschrift. Nur einzelne Doppelbl. aus jeder Lage rubriziert; dazu zahlreiche Zeigehände, Pflanzenarabesken, Palmetten und grobes Knospenfleuronnée als Zeilenfüller. An den Anfängen der einzelnen Textabschnitte braune oder rote Lombarden, einige vollfarbig, aber meist nur in Umrisszeichnung mit Punktreihen im Buchstabenkörper oder (selten) vegetabilen Silhouettenornamenten, in den mittleren Armen bzw. Innenbögen einiger E- und S-Lombarden (z. B. 9vb, 10ra) der Schriftzug Ihesus Maria oder Maria eingetragen. Einige rote Lombarden weisen einen konturbegleitendem Besatz aus Fibrillen und Knospenwiegen sowie nach unten langgezogenen Fadenranken auf, die in Fibrillen auslaufen. 4ra am Beginn des Werkes bzw. der Praefatio Fleuronnéeinitiale R über 10 Zeilen in kolorierter Federzeichnung: Der rot konturierte Buchstabenkörper ist in Umrisszeichnung ausgeführt und weist zwei kurze dornbesetzte Fadenranken als Ausläufer auf. Der Buchstabenstamm zeigt vor einem fein schwarz schraffierten Hintergrund einen roten Mittelgrat, um den sich kunstvoll ein Spruchband mit der nur noch teilweise lesbaren, nicht sicher erklärbaren Inschrift Johannes vegh en windet. Das bogenartig gestaltete rechte Standbein des Buchstabens ist vor schwarz schraffiertem Grund mit einer Ranke aus drei geschwungenen, rot gekernten Palmetten gefüllt; im oberen Bogen befindet sich auf Rot weißes Fleuronnée aus Knospenbüscheln und gestielten Tütenblättern, begleitet von Punktreihen. Im schwarz schraffierten Binnenfeld befindet sich im oberen Teil die Umrisszeichnung des gekreuzigten Christus mit blutender Seitenwunde, im unteren Teil eine weitere Ranke aus gelappten, rot gekernten Palmetten. 5ra am Beginn des Prologs rote Fleuronnéeinitiale A über 4 Zeilen mit weißen Schaftaussparungen im Wellen-, Treppen- und Kopfstempelschnitt, dazu blattförmige Silhouettenornamente und zwei lange Fadenranken mit Begleitstrichen oder Punktverdickungen als Konturbesatz. 5rb am Beginn des des ersten Buches rote Fleuronnéeinitiale Q über 4 Zeilen mit Knospenfleuronnée (Knospenbüschel, -ähren und gestielte Tütenblätter) im Binnenfeld, die Cauda ist bis zum Fußsteg ausgezogen und am unteren Ende mit Begleitstrichen besetzt. 20rb zur sekundären Initiale vergrößerte Fleuronnéelombarde Q über 6 Zeilen in brauner Federzeichnung, der Buchstabenkörper ist vor schraffiertem Hintergrund mit Bündeln von wechselnd ausgerichteten Tütenblättern gefüllt, das ebenfalls schraffierte Binnenfeld enthält zwei große, gelappte Halbblätter, zwischen denen sich ein geschwungenes Band mit dem Schriftzug Ihesus Maria entrollt. 29va Initiale Q über 17 Zeilen in rot-brauner Umrisszeichnung, der Buchstabenkörper und der obere Teil der Cauda sind mit spiralig gewundenen vegetabilen Ornamenten gefüllt, die zu einer langen, hellbraunen Ranke bis auf den Fußsteg ausgezogene Cauda ist mit rotbraunen Eichenblättern und runden Manschetten besetzt. Im Binnenfeld steht frontal der gelbrot gewandete Christus, der mit der Linken ein Buch und mit der segnend erhobenen Rechten ein unbeschriftetes Spruchband hält. 43ra am Beginn des des zweiten Buches sekundäre Initiale E in Umrisszeichnung über 8 Zeilen mit Begleitstrichen und Büscheln aus gestielten Tütenblättern im Buchstabenkörper; im mittleren Arm ist der Schriftzug Ihesus Maria zu lesen. 95rb Kanonbild in grober, kolorierter Federzeichnung: Der blutüberströmte, nur mit dem Perizoma bekleidete Christus als Schmerzensmann mit Wundmalen, Dornenkrone und Kreuznimbus steht auf einer hügeligen hellgrünen Wiese mit Blumen und einem stilisierten Baum vor dem Kreuz, an dem Titulus und Nägel besonders hervorgehoben sind, und hält in den vor der Brust gekreuzten Armen ein Rutenbündel und eine dreischwänzige stachelbewehrte Geißel.

Herkunft: 1453 in Braunschweig von Johannes Brunswick geschrieben.

1ravb Matthias de Liegnitz: Postilla in epistulas dominicales (Fragm.). Videte quoniam [Sir 24,47]. Quamquam dilectissimi duplex sit labor bonus et malus et uterque multiplex prout narrat sacre scripture historia … — … quoniam non michi soli laboravi. Tercio ostenditur presens doctrina etc. Enthält nur den Beginn des in Cod. Guelf. 310 Helmst., 1ra–2rb, vollständig überlieferten ersten Stücks. Ungedruckt. Literatur vgl. bei 310 Helmst. sowie: Tatarzyński, 64 Nr. 1. – 2rv leer.

3r Probationes pennae. Über die gesamte Höhe der Seite in roher, stark stilisierter Federzeichnung das Stammwappen des Herzogtums Braunschweig mit rechtsgeneigtem Schild (von den beiden Leoparden ist nur der obere ausgeführt) und rechtssehendem Turnierhelm mit dem Sachsenroß als Helmzier. In Helm und Schild sind außerdem die beiden Majuskeln M und S eingeschrieben, deren Sinn unklar bleibt. Über dem Schildfuß liegt eine Schriftrolle mit dem Namenszug des Schreibers Iohannes Brunswik in Textura, deren Buchstabenenden mit Fibrillen und Staubfäden verziert sind. Der Name ist in Kursive mehrfach rechts neben dem Wappen wiederholt, dort auch die Federzeichnung eines Kopfes als Selbstporträt. Über und zwischen den Zeichnungen als Federproben mehrfach wiederholte Marienanrufungen, wie Maria mater gracie (aus der bekannten, auch im Stunden- und Rosenkranzgebet verwendeten Hymnenstrophe, vgl. AH 11 Nr. 60 Str. 5) und Maria gracia plena [Lc 1,28], aber auch der Beginn der oben angeführten Predigt Videte quoniam [Sir 24,47]. – 3v leer.

4ra163rb Nicolaus Stoer: Expositio missae. (4ra5ra) Praefatio. Reverendi patres et domini cogitanti michi crebrius ac diligenti indagine diebus multis et noctibus in armario mentis mee revolventi quid laboris … — … vera sapiencia una cum patre et sancto spiritu deus in secula seculorum benedictus. Amen. (5ra–b) Prologus. Ad honorem benedicte et individue trinitatis patris videlicet et filii et spiritus sancti sanctorumque patronorum huius dyocesis scilicet Iohannis Baptiste et sancti Laurencii nec non pro felici incremento alme universitatis Lypsencis [!] aggressurus laborem grandem … — … sextum ad ultimum declaratur quod [!] modis sacra scriptura exponatur. (5rb43ra) Liber I. ›Primum capitulum‹. Quantum ad primum capitulum dico quod sacra scriptura quantum ad presens occurrit novem de causis ferventer est studenda … — … quo Symeon Luce primo: Lumen ad revelacionem gencium [Lc 2,32]. ›Et sic est finis illius libri primi‹. (43ra163rb) Liber II. ›Sequitur secundus liber tractandus presentibus hoc venerabile sacramentum et habet tres tractatus. Liber secundus‹. Expeditus per deitus [!] graciam de prima parte seu de primo libro huius tocius laboris scilicet de quibusdam precedentibus et disponentibus ad dominici corporis tractacionem … — … laude quoque terminemus ut in eternum laudemus eum qui vivit et regnat in secula seculorum Amen. ›Et sic est finis huius libelli‹. Conpletus est iste liber per me Iohannem Brunswik sub anno domini 1453 in Brunswik. (Colophons 9044). Die Tabula fehlt, der Text weicht in Einzelheiten vom Druck ab und ist durch zahlreiche Auslassungen des Schreibers fragmentiert: (15ra16vb) leer, Textverlust: lib. I, tract. 2, cap. 9 bricht ab: contra demonum nequiciam. Unde psalmista: Parasti in conspectu meo mensam adversus eos [Ps 22,5] , setzt erneut ein mit lib. I, tract. 2, cap. 12. Außerdem lib. I, tract. 3, cap. 1 und 2 gekürzt und zusammengezogen, (21va–22ra) ohne Textverlust leer. (88ra) Lücke, Textverlust: lib. II, tract. 3, cap. 2 bricht ab: Unde sancti estote quia sanctus est dominus deus vester [1 Pt 1,16] , setzt erneut ein: eo quod deitas est ubique . (109vb) Lücke, Textverlust: lib. II, tract. 3, cap. 3 (Erläuterung des Meßkanons) bricht ab: et in arte medicini preclarissimi qui medicinam corporalem propter deum exhibentes a vero medico Christo , setzt erneut ein: qui hereses contra hoc sacramentum insurgentes radicitus eradicaverunt . (132vb133vb) Lücke, Textverlust: lib. II, tract. 3, cap. 3 (Erläuterung des Meßkanons), bricht ab: que per sanguinem suum in crastino effundendum erat in futuro vel ideo gracias egit ut tibi patri , setzt erneut ein: Innocencius dicit: Licet sub utraque specie utrumque scilicet corpus et sanguis sumatur . – Zum Kanonbild auf Bl. 95rb s. oben. Zu Parallelüberlieferung, Druck und Literatur vgl. Cod. Guelf. 344 Helmst., 46r–167vb, sowie Tatarzyński, 64 Nr. 2.

II

Papier — 20 Bl. — 29 × 21,5 cm — Braunschweig — 15. Jh., 3. Viertel

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE7365-PO-75200 (1455), weiterer Typ nicht nachweisbar). Lagen: X (183). Schriftraum: 21 × 14,5 cm, zweispaltig (Spalten 6,5 cm breit), 37–40 Zeilen. Regelmäßige jüngere gotische Kursive von einer Hand. Rubriziert, rote Lombarden und Seitentitel.

164ra183vb Ludolphus de Saxonia: Vita Iesu Christi (partim). (Text setzt ein) … portas deserere et quando viderit te predicto modo filium suum tam sollicite per singula comitantem … — … quod ego perii si nunquam misereris. Econtra veritas: Si predictam tuam … (Text bricht ab). Der aufgrund von Blattverlusten fragmentierte und zusätzlich durch Bindefehler gestörte Auszug enthält zunächst (164ra168vb) Prologus § 4–15, dann (169ra178vb) lib. 1,2,9–1,5,8 und schließlich (179ra183vb) Prologus § 15–17 und lib. 1,1,1–1,2,4. Ein kürzerer Auszug aus dem Originaltext in Cod. Guelf. 440 Helmst., 171vb–178rb. Eine vollständige mittelniederländische Fassung der 'Vita Christi' in Cod. Guelf. 46.2 Aug. 4°, 4r–302v. Zu den beiden Bearbeitungen, welche die 'Vita Christi' mit den 'Meditationes vitae Christi' des Johannes de Caulibus kombinieren, vgl. künftig bei Cod. Guelf. 564 Helmst., 216r–320r. Druck: GW M19179M19233 u. ö.; Ludolphus Vita Christi 1, 2–10, 20–34 und 10–18. Literatur: 2VL 967–977; 11, 938; Ludolphus the Carthusian: Vita Christi. Introductory Volume, Salzburg 2007 (Analecta Carthusiana 241).

III

Papier — 103 Bl. — 29 × 21,5 cm — Braunschweig — um 1410

Wasserzeichen: Schelle: WZIS NL0360-PO-160190, NL0360-PO-160191 (beide 1410). Stern einkonturig, Hexagramm: WZIS DE4500-PO-41658 (1412). Ochsenkopf mit Augen, Nase und weiteren Gesichtsmerkmalen, darüber einkonturige Stange, darüber Stern (nicht nachweisbar). Osterlamm, um 90° gedreht (zwei Typen, nicht nachweisbar). Lagen: VII (197). VI (209). VII+1 (224). VI+1 (237). 3 VI (273). VI+1 (286). Reklamanten, dazu Kustoden in arabischen Zahlen auf der Rectoseite des jeweils ersten Bl.: 211. Lagenmitte jeweils durch Pergamentfalze verstärkt. Die erste und letzte Lage fehlen, Textverlust. Aufgrund der Verschmutzungen der ersten und letzten Bl. jeder Lage wohl längere Zeit ungebunden aufbewahrt. Drei nicht zum Lagenverbund gehörende Schaltzettel mit einspaltigen Nachträgen: Bl. 216 (14,5 × 10,5 cm), Bl. 234 (12,5 × 20 cm) und Bl. 280 (15 × 20,5 cm). Schriftraum: 22–23 × 15–16 cm, zweispaltig (Spalten 6,5–7 cm breit), 36–41 Zeilen. Jüngere gotische Kursive von einer Hand. Einzelne Doppelbl. jeder Lage rubriziert, an den Anfängen der einzelnen Predigten in den rubrizierten Passagen schlichte rote Lombarden, sonst einfache tintenfarbige Lombarden in Umrisszeichnung, in den mittleren Armen bzw. Innenbögen einiger E- und S-Lombarden zum Inhalt passende Schriftzüge Petrus Paulus, Iesus oder Maria eingetragen. Zahlreiche Nota-Vermerke, Zeigehände (Maniculae) und Marginalien.

184ra286vb Theodoricus de Arnevelt: Sermones de sanctis (Pars aestivalis). ›Aliqui sermones Hinrici [!] Arnevelt de sanctis‹. Nach Textverlust insgesamt noch 69 Sermones bzw. Regesten von solchen zu Heiligenfesten von in festo inventionis sanctae crucis (S33) bis in festo sanctae Catharinae (S85), Die Auswahl der Heiligenfeste (Godehard, Oswald, Bernward) deutet auf eine Entstehung der Sammlung in der Diözese Hildesheim.
(184rab) Sermo in festo inventionis sanctae crucis (S33, ultima pars tantum). (Text setzt ein) … pro insultantibus cum illius nullus. Cum rogavit ut sibi dimitteret sed omnes clamaverunt: Sanguis eius id est ulcio sanguinis … — … unde dicit Paulus: Adeamus cum fiducia ad tronum gracie [Hbr 4,16] id est ad sanctam crucem ut misericordiam consequamur et graciam inveniamus quod nobis concedat.
(184rb185vb) Sermo in festo depositionis sancti Godehardi (5.5.). ›De sancto Godehardo‹. Domine quinque talenta … [Mt 25,20]. Unde sciendum quod quinque talenta dedit deus cuilibet homini ut in eis lucretur
(185vb) Nota de translatione sancti Godehardi (4.5.). ›De sua translacione‹. Translati sumus de vita ad mortem [I Io 3,14]. Vide in fine libri quo de cetero habes legendam de translacione eius vel sic vivens translatus est inter peccatores etc.
(185vb) Nota de sancto Iohanne evangelista ante Portam latinam (S35). ›De sancto Iohanne ewangelista‹. Aquila super omnes illos est Ezechielis [1,10]. Collige condiciones aquile cum apparicionibus de sancto Iohanne. Vide de nativitate domini.
(185vb) Sermo de eodem (S35). ›Alius‹. Discipulus ille … [Io 21,23]. Dictum est in epistola Iohannis de trinitate quod tres sunt qui testimonium dant in celo
(185vb186ra) Sermo de eodem (S35). ›Item alius sermo‹. Nota quod iste sermo de translacione omnium cuiuscumque sancti vel sancte dici poterit dummodo legenda haberi poterit de illius translacione
(186ra187vb) Sermo de eodem (S35). Translati sumus … [1 Io 3,14]. Nota quando aliud thema est de illo sancto
(187vb190vb) ›De sancto Herasmo‹. Iustus si morte … [Sap 4,7]. Unde sciendum quod si bonus homo et iustus homo antequam etas exigat moriatur
(190vb193rb) ›Primo die rogacionum‹ (T34). Pater noster [Mt 6,9]. Solent advocati causarum ituri ad curiam Romanam clientulos suos hortari ut peticiones suas forment … Auch in Gandersheim, StiB, Hs. 252, 53va56ra (Gandersheim, 32, hier im Kontext der Expositio dominicae orationis).
(193rb194rb) ›Altero die rogacionum‹ (T34). Domine bonitatem [OrMan 1,7]. Hec est gloriosa promissio illa de qua legitur Bernardus: In quacumque hora ingemuerit peccator omnium iniquitatum eius non recordabor [Bernard. serm. in dom. 1,4]
(194rb195vb) ›Ultimo die rogacionum‹ (T34). Si quid pecieritis … [Io 16,23]. Tria sum dicturus pro isto tempore seu die rogacionum quia instat hodie ascensio domini nostri Ihesu Christi idcirco debemus petere et peticiones nostras formare
(196ra) Nota de rogationibus (T34). ›Item alius in communi de rogacionibus‹. Inique egimus [Lam 3,42]. Vide dominicam decimam post penthecosten ibi habes quod duodecim sunt cause legitime quare deus non exaudit peticionem nostram. Vide de dedicacione circa finem libri. De ascensione domini vide de tempore. Nota de spiritu sancto vide de tempore libri. Es ist nicht mehr zu ermitteln, ob sich die zitierten Nota-Vermerke auf die Predigten im vierten Teil der Hs. beziehen oder ob es einen heute verlorenen Faszikel mit den "Sermones de tempore" Arnevelts gegeben hat.
(196ra199vb) ›Sequitur hic sermo subtilis de sancto spiritu de feria secunda pentecostis‹ (T39/2). Gracia spiritus sancti [Act 10,45]. Venerandi filii mei et fratres mei karissimi materia totalis processionis ac vitalis inunctionis spiritus sacratissimi in quemdam brevem tractatulum seu sermonem redigere cupiens premittam prologum … Darunter: Nota plures sermones de presenti festo et de trinitate et de corpore Christi vide in fine libri quia iam non habeo exemplaria in mea potestate.
(199vb201rb) ›De sancto Vito Pancracio et Panthaleone‹ (S42). Ex Egipto vocavi [Mt 2,15]. Pro commendacione huius benedicti pueri videlicet Viti vel Pancracii vel Nycolai vel sancti Panthaleonis et pro nostra et nostrorum filiorum aliquali instructione salubri est sciendum
(201rbva) ›De decem milibus militibus‹. Ad evitandum [II Mcc 6,11]. Beatus qui fugit de spelunca viciorum ad collem domini id est ad profectum virtutum ut possit sacrificare animam suam deo quam deus dedit ei
(201va202va) De eisdem. Salus autem iustorum [Ps 36,39]. Deus nulli dat salutem nec aliquem protegit in tempore tribulacionis nisi sit sanctus et iustus
(202va203va) ›De sancto Iohanne Baptista‹ (S44). Sicut ambulavit [Is 20,3]. Commendat pater omnipotens prophetam Ysaiam ammirando eius humilitatem et paupertatem
(203va204vb) Sermo de eodem (S44). ›Alius‹. Quis putas [Lc 1,66]. Novitas inducit ammiracionem secundum beatum Augustinum et stupor ammiracionis generat materiam inquisicionis … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 65v67v.
(204vb205vb) Sermo de eodem (S44). ›Item alius‹. Ecce ego mitto [Mal 3,1]. Unde dicit Innocencius in sermone de purificacione beate virginis quod rex regum et dominus dominancium pro salute populi sui venturus in propria … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 67v69r.
(205vb) Sermo de eodem (S44). ›Item alius‹. Surrexit Helyas [Sir 48,1]. Ut Iohannes in sacra scriptura comparatur Helye propter velocitatem et agilitatem motus in operando bona opera
(205vb207va) ›De visitacione beate virginis‹ (S145). Benedicta tu … [Lc 1,28]. Unde sciendum quod dicunt doctores quod deus non potest producere creaturam racionalem per naturam impeccabilem … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 72v75r.
(207va208vb) Sermo de eadem (S145). ›Item alius‹. Ave gracia plena [Lc 1,28]. Unde Salomon proverbiis ultimo considerans graciam Marie virginis dixit: Multe filie congregaverunt divicias id est graciam et virtutes tu autem supergressa es universas [Prv 31,29] … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 75r76v.
(208vb210va) ›De sanctis Petro et Paulo‹ (S46). Fecit deus [Gn 1,16]. Vocavit deus maius luminare solem et aliud minus luminare lunam pro commendacione igitur horum duorum apostolorum ymmo principum apostolorum merito dicti sunt sol et luna
(210va211vb) Sermo de eisdem (S46). ›Alius sermo‹. Sancti per fidem vicerunt [Hbr 11,33]. Unde ut fide vincatur tunc fides debet esse firma integra et viva. Primo debet fides esse firma … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 70v72v.
(211vb213ra) ›De sancta Margaretha virgine‹ (S47). Laudabo nomen [Sir 51,15] et in epistola hodierna. Unde sciendum quod laus dei non solum est in ore et corde humano sed eciam in omnibus bonis operibus … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 78v80v.
(213ra215ra) ›De sancto Allexio‹ (S92). In plenitudine [Sir 24,3] et in epistola de confessoribus. Unde sciendum quod tria sunt que faciunt hominem sanctum. Primum est castitas iuxta illud epistole prime ad Tessalonicenses quarto capitulo: Hec est voluntas dei [I Th 4,13]
(215ra218rb) ›De sancta Maria Magdalena‹ (S49). Remittuntur ei peccata [Lc 7,47]. Unde sciendum quod ignis facit in corporalibus hoc facit amor in spiritualibus quia ignis purgat et renovat metalla sic amor purgat mentes et renovat … Ausgelassener Text auf dem nachträglich dazugehefteten Bl. 216r nachgetragen, 216v leer. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 76v78v.
(218rb220ra) Sermo de eadem (S49). ›Alius sermo bonus. Sermo secundus‹. Commuta habitum [III Rg 14,2]. Pro commendacione beate Marie Magdalene quantum ad eius conversionem et eiusdem vite sanctitate sentencia verborum talis est quasi dicat spiritus sanctus ei inspirando
(220ra221ra) ›De sancta Christina‹. In medio ignis [Sir 51,6] et in epistola de communi virginum. Nota ibi textus habet 'estuatus' sed hic quantum ad beatam Christinam in femino genere dicetur 'estuata' et quamvis genus variatur spiritus tamen idem manet
(221ravb) ›De sancto Iacobo et eodem die de beato Christofero‹ (S50/S106). In baculo … [Gn 32,10]. Baculus in sacra scriptura significat tribulacionem unde in Iob: Virga tua et baculus tuus ipsa me consolata sunt [Ps 22,4] … Auf dem Fußsteg Rubrik: ›De sancta Anna vide post festum assumpcionis scriptum‹.
(221vb223ra) Sermo de eisdem (S50/S106). ›Alius sermo‹. Invenit graciam [Sir 44,27] et in epistola de apostolis. Sanctus Iacobus fuit coram deo valde graciosus quia cum Christus haberet LXXII discipulos et vellet facere graciam duodecim ex eis specialem ipse fuit unus ex illis … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 80v82v.
(223ra) Nota de festo sancti Petri ad vincula (S52). ›Ad vincula sancti Petri‹. Erat Petrus [Act 12,6]. Circa quod sciendum quod legimus de triplici cathena spirituali in sacra sciptura de quo vide in tractatu apiensium [!]. Direkt anschließend:
(223ra224ra) Sermo de festo sancti Petri ad vincula (S52). Erat Petrus [Act 12,6]. Unde dicit magister Iohannes Beleth quod Theosebia uxor Theodosii imperatoris Ierosolimam pergere proficiens cum pertransiret per Allexandriam homines illius terre festum faciebant ad honorem Augusti Cesaris … Mit Theosebia uxor Theodosii imperatoris ist die Kaiserin Aelia Eudocia, die Gemahlin des Kaisers Theodosius II., gemeint, die anlässlich ihrer Jerusalemwallfahrt im Jahre 438 die Ketten Petri als Reliquien nach Konstantinopel brachte.
(224ra225ra) ›De sancto Oswaldo‹ (S153). Michi autem absit [Gal 6,14]. In cruce est gloriandum propter tria: Primo quia in virtute crucis vincuntur inimici secundo quia per crucem fiunt omnia miracula tercio quia per crucem acquiritur omnium virtutum perfectio
(225ra226vb) ›De sancto Laurencio‹ (S56). Probasti cor meum [Ps 16,3]. Duo sunt inter alia que igne probantur et exanimantur unum ut de sua mollicie convertatur in duriciem aliud ut de sua duricia econtra in molliciem convertatur … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 82v84v.
(226vb227vb) Sermo de eodem (S56). ›Sermo secundus‹. Iustitia eius manet [II Cor 9,9] et in epistola hodierna. Unde dicit lex de iusticia et iure lege 'Iudicia' quod iusticia est constans et perpetua voluntas ius suum unicuique distribuens [I. 1,1,10] … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 84v86v.
(227vb228ra) Sermo de eodem (S56). ›Alius‹. Iustus si morte [Sap 4,7]. Si iustus antequam etas exigat moriatur vel antequam vitam bonam quam incepit perfecerit pro fide et iusticia occidatur
(228ra–b) Sermo de eodem (S56). ›Alius‹. Quasi victorem te lauro coronare feci ut sis vincens Io Machabeorum tercio. Unde dicit Ysidorus in libro ethymologiarum quod lauro antiquitus victores milites coronabantur … Die im Text angegebene Quelle des Predigtthemas ist nicht zu ermitteln.
(228rb229vb) ›In vigilia assumpcionis Marie‹ (S59). Ego mater [Sir 24,24] et in epistola hodierna. Unde dicit Ysidorus quod antiqui videntes quod terra mater esset et nutrix omnium vivencium volentes eam ut deum colere
(230ra231vb) ›In die assumpcionis beate virginis Marie‹ (S59). Que est ista [Ct 3,6]. Historialiter sunt hec verba matronarum et dominarum urbis Ierusalem et est interrogacio ammirativa ipsarum se invicem de adventu filie Pharaonis … Mit abweichendem Incipit auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 86v89r.
(232ra234v) Sermo de eadem (S59). ›Alius sermo‹. Ascende superius [Lc 14,10]. Unde quanto quis est humilior tanto magis erit exaltandus idcirco dicit beatus Augustinus in libro de humilitate beate virginis Marie … non tantum profuit Marie virginitas quantum et humilitas … Schluss auf dem nachträglich dazugehefteten Bl. 234rv nachgetragen. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 89r91r.
(235rab) Sermo de eadem (S59). ›Item alius‹. Veni coronaberis [Ct 4,8]. Unde dicitur in libro Apokalipsi XII quod apparuit in celo mulier amicta sole luna sub pedibus eius et in capite eius corona XII stellarum [Apc 12,1]
(235rb237rb) Sermo de eadem (S59). ›Alius‹. Si subito apparuerit [Iob 24,17] et dicit glosa: Ipsi demones more latronum quando aurora mane incipit apparere timent et fugiunt ad speluncas suas
(237rb238ra) ›De sancto Bernwardo‹. Tamquam aurum [Sap 3,6]. Quamvis ista verba specialiter sunt dicta de Abraham Ysaac et Iacob et aliis electis dei veteris testamenti possunt tamen specialiter applicari sancto et electo Bernwardo
(238ra241ra) ›De sancto Iohanne Baptista. De decollacione Iohannes Babtiste‹ (S64). Spiritus domini [Is 61,1]. Quamvis ista verba proprie sunt exponenda de domino nostro Ihesu Christo concepto a spiritu sancto nato a beatissima virgine Maria possunt tamen salva gracia salvatoris exponi de beato Iohanne Babtista … In die Predigt sind unter der Rubrik ›Legenda eius‹ auf 238va241ra Jacobus de Voragine: Legenda aurea cap. 121, Maggioni LA, 873–884, und ein weiteres Mirakel eingefügt.
(241ra242ra) ›De sancto Egidio‹ (S87). Qui de terra [Io 3,31]. Avari de nulla re locuntur [!] nisi de avaricia et de terrenis honoribus quia de terra sunt ideo locuntur [!] de terrenis
(242ra243vb) ›De nativitate beate virginis Marie‹ (S65). Liber generacionis [Mt 1,1]. Ista verba exponendo ad laudem beate virginis [assumo] illud quod scribitur Apocalipsi quinto capitulo ubi beatus Iohannes sentencialiter sic dicit: Vidi in dextera sedentis super thronum librum scriptum intus et foris [Apc 5,1] … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 95v98r.
(243vb245rb) Sermo de eadem (S65). ›Item alius‹. Hodie nata est beata virgo Maria. Verba sunt sancte matris ecclesie pro commendacione igitur eius est sciendum quod est quadruplex nativitas. Prima est miserabilis et tediosa secunda est culpabilis et odiosa … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 98r100r.
(245rb246va) Sermo de eadem (S65). ›Alius‹. Sicud lilium [Ct 2,2]. Dominus noster Ihesus Christus per Salomonem volens commendare sub similitudine matrem suam benedictam virginem Mariam. Commendat eam sicut lilium ultra omnes flores … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 100r102r.
(246va248vb) Sermo de eadem (S65). ›Item alius‹. Apparuit in celo [Apc 12,1]. Hec verba moraliter exponendo ad laudem gloriosissime nativitatis beate virginis Marie dico quod per celum secundum moralem seu allegoricam exposicionem sancta ecclesia designatur
(249ra250vb) ›De exaltacione sancte crucis‹ (S66). Ego si exaltatus [Io 12,32] et in evangelio hodierno. Unde Luce 8o [!] dicitur quod omnis qui se humiliat exaltabitur [Lc 18,14] et quia Christus se humiliavit de celo ad terram idcirco super omnes creaturas est exaltatus … Mit abweichendem Incipit auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 102r103v.
(250vb251va) ›De angelis‹ (S70). Angelis suis mandavit [Ps 90,11]. Unde sciendum quod angeli faciunt tria bona unde sciendum quod multum debemus angelos nostros honorare cum quibuscumque bonis … Mit abweichendem (besserem) Incipit in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 109r110r.
(251va253va) ›De sancto Luca‹ (S75). Similitudo vultus [Ez 1,10] et in epistola hodierna. Unde sciendum quod propheta Ezechiel vidit quatuor animalia quorum quodlibet habet quatuor facies et quatuor pennas videlicet faciem hominis faciem leonis faciem bovis et faciem aquile
(253va255ra) ›De undecim mille virginibus‹ (S77). Que parate [Mt 25,10] et in evangelio de communi virginum. Nemo potest esse paratus ad intrandum nupcias eterne beatitudinis sine caritate … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 110r112v.
(255ra256rb) ›De sanctis apostolis Iuda et Symone‹ (S78). Unicuique nostrum [Eph 4,7] et in epistola de communi apostolorum. Pro intellectu igitur horum verborum sciendum est quod duplex est gracia scilicet generalis et gratum faciens … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 112v114v.
(256rb258rb) ›Sermo de eisdem‹ (S78). Ecce nos relinquimus [Mt 19,27] et in evangelio de communi apostolorum ut Mt XVIo dicit salvator noster: Qui vult venire post me abnegat semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me [Mt 16,24] … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 114v116v.
(258rb260va) ›De omnibus sanctis‹ (S79). Reddidit iustis [Sap 10,17]. Omnes lingue mundi non possent ad plenum enarrare minimam mercedem quam dominus dedit suis sanctis
(260va262ra) Sermo de eisdem (S79). ›Alius sermo‹. Videns Ihesus [Mt 5,1] et in evangelio hodierno. Glossa ordinaria super istis verbis et evangelio presenti dicit sic: Huic rei consentit Lucas dicens: Factum est autem in diebus illis [Lc 6,12] … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 116v119r.
(262ra264rb) Sermo de eisdem (S79). ›Item de omnibus sanctis sermo‹. Reddidit deus [Sap 10,17]. Hic introducit introductionem sermonis primi de hodierno festo qua dicta dicit: Circa que verba sciendum quamvis illa bona que deus disposuit in celo sanctis suis
(264rb265va) Sermo de eisdem (S79). ›Item sermo de omnibus sanctis‹. Benigne fac [Ps 50,20] et in Apocalipsi dicitur 21o capitulo: Fundamenta muri [Apc 21,19]. Ista verba sunt exponenda ad laudem dei et honorem omnium sanctorum … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 119r121r.
(265va266vb) ›De sancto Martino sermo‹ (S81). Honestum fecit [Sap 10,11]. Quamvis istud literaliter sit dictum de patriarcha Iacob quem deus valde ditavit non obstantibus fraudulenciis … Schluss der Predigt auf dem Fußsteg von 266v und 267r nachgetragen. Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 121r123v.
(267ra268va) ›Item alius sermo de eodem‹ (S81). Ab infancia [Iob 31,18]. Dicunt astrologi et phisici qui docent de natura rerum quod pueri complexionentur
(268va270ra) ›De sancta Elizabeth sermo‹ (S82). Nox illuminacio [Ps 138,11]. Ubi glossa ordinaria dicit sic: Nox id est hec tota miseria et vita presens facta est michi illuminacio et hoc in deliciis meis … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 123v125v.
(270ra271va) ›Item alius‹. Benedicta es [Rt 3,10]. Ista verba ad literam sunt dicta de quadam venerabili vidua nomine Ruth propter eius humilitatem et quia beata Elizabeth habuit maiorem humilitatem quam Ruth … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 125v128r.
(271va272vb) ›De sancta Cecilia‹ (S83). O quam pulchra [Sap 4,1]. Unde dicit beatus Bernardus: Quid castitate decorius que angelum de homine facit [Bernard. Claraev. ep. 42,8] … Auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 128r130v.
(273ra274rb) Sermo de eadem (S83). ›Item alius sermo‹. Rebecca virgo pulcherrima reliquit patriam . Sicut audistis quia ista verba leguntur de Rebecca que erat virgo pulcherrima et quia Ysaac eam adamavit274rb in marg. Notiz: De sancto Clemente vide post sermones duas.
(274rb277va) ›De sancta Katharina virgine‹ (S85). Posita est hec [Lc 2,34]. Dicit Aristoteles in libro Metherorum quod nomina sunt rebus imponenda sed earum proprietates [Arist. mete. 4,2]
(277vb281rb) Sermo de eadem (S85). ›Sermo secundus‹. Multe filie [Prv 31,29]. Propriissime non possunt ista verba exponi nisi de beata virgine Maria quia ipsa supergressa est non solum filias hominum in virtutibus … Mit abweichendem Incipit auch in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 134r136v. Ausgelassener Text auf dem nachträglich dazugehefteten Bl. 280rv nachgetragen.
(281rb282va) ›De sancto Clemente‹ (S84). Aptus es [I Mcc 10,19]. Dicit Tullius in libro de amicicia quod amicus ut sit ydoneus ad recipiendum in amiciciam regis oportet quod sit amore perfectus ut plus amet regem
(282va286vb) De beata Thecla (partim). ›De beata Tecla gloriosa virgine‹. Fulcite me [Ct 2,5]. Iste languor est incurabilis per receptas medicorum … — … oracione condita vidit magnam foveam aqua repletam multas beluas marinas (Text bricht ab). Die Sammlung findet sich kürzer in Hildesheim, DB, Hs 721, 126ra–197va (Hildesheim 2, 19); außerdem in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 30, 1r144vb (Lüneburg 3, 80f., aus dem Lüneburger Franziskanerkloster, vgl. die jeweils oben genannten Parallelstellen). Die bei Schneyer nicht erfasste Predigtsammlung ist ungedruckt. Literatur: Stegmüller RB 7978–7980; P. Lehmann, Mitteilungen aus Handschriften IV, in: Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Jg. 1933 H. 9, München 1933, 3–84 (48 Hs. genannt); Meier Barfüßerschule, 97 (Hs. genannt).

IV

Papier — 111 Bl. — 29 × 21,5 cm — Braunschweig — 15. Jh., 1. Viertel

Wasserzeichen: Zwei Schlüssel im Kreis, einkonturiger Schaft: WZIS DE2730-PO-121560 (1417, weiterer Typ nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen, Nase und weiteren Gesichtsmerkmalen, darüber einkonturige Stange, darüber Stern, Kontur der Nase unten offen: WZIS CH0780-PO-81115 (1417, weiterer Typ nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen, Nase und weiteren Gesichtsmerkmalen, darüber Kreuz, Stern an Stange: WZIS BE4905-PO-79942, BE4905-PO-79944 (beide 1416). Zwei Schlüssel, gekreuzt, zweikonturiger Schaft, runder Griff: WZIS DE1335-PO-120944 (1419), IT8190-PO-120957 (1420, weiterer Typ nicht nachweisbar). Lagen: 4 VIII (350). IX (369)! VII (383). VII+1 (407)! Bl. 334v, 350v und 383v Reklamanten. Schriftraum: 22,5–23 × 16–17,5 cm, zweispaltig (Spalten meist 8 cm breit), 45–51 Zeilen. Sehr regelmäßige, saubere jüngere gotische Kursive von einer Hand. Zahlreiche gliedernde Marginalien und Nota-Vermerke von einer Hand; von dieser auch die Rubrik, die Paragraphenzeichen und Unterstreichungen der Schriftzitate sowie die nachträglichen Bibelexzerpte auf dem Fußsteg von Bl. 295r, 299v, 323v, 354v355r und 382r. Nur die Bl. 287rab, 292va293rb, 297rab, 358va359rb, 383rab und 401va402rb sind rubriziert; am Beginn jeder einzelnen Predigt kleine braune Satzmajuskeln in Unzialform.

287ra407vb Nicolaus de Lyra: Postilla in evangelia dominicalia plurime mutata locis variis patrum doctorumque aucta. ›In istis sexternis VII sequentibus continentur postille super evangelia dominicalia de dominica secunda adventus domini usque ad dominicam octavam post trinitatis‹. Insgesamt 61 Predigten von dominica II adventus (T2) bis dominica VI post pentecosten (T46). Die auch sonst sehr variabel überlieferte Sonntagspostille des Nicolaus von Lyra ist hier durch einige seiner Fastenpredigten vervollständigt (Schneyer 4, 338–354, Nr. 1–3, 5, 4, 4a, 6–12, 14, 13, 15–17, 19, 20, 22–26, 85, 27, 88, 89, 91–93, 28, 94–99, 29–32, 35, 42–46, 48, 49, 51, 60, 58, 59, 61–63, die übrigen sind nicht nachweisbar) und am Schluss durch erheblichen Blattverlust fragmentiert. Während die letzteren mehr oder minder dem Druck entsprechen, sind die meisten Stücke vielfach abgewandelt und durch zusätzliches Material ergänzt; die strenge Gliederung und die stereotypen Initien deuten auf eine planmäßige, vielleicht aus der homiletischen Praxis herrührende Bearbeitung:
(287ra289rb) Sermo in dominica II adventus (T2). Erunt signa [Lc 21,25]. Quia discipuli audierunt a Christo destructionem templi et civitatis ideo ipsi dubitantes credebant propinquam esse mundi consummacionem
(289rb291rb) Sermo alius in dominica II adventus (T2). Cum audisset [Mt 11,2]. In ewangelio precedentis dominice tractatum est de adventu Christi ad iudicium qui est timoris in hoc autem ewangelio tractatur de adventu in carnem qui est adventus amoris
(291va292vb) Sermo in dominica III adventus (T3). Miserunt Iudei [Io 1,19]. Ewangelista declarat hic modum quo Iudei habuerunt noticiam Christi per auditum et per Iohannis testimonium
(292vb295ra) Sermo in dominica IV adventus (T4). Anno quintodecimo [Lc 3,1]. Non erat conveniens quod tantus princeps et imperator sicut summi filius dei veniret in mundum nisi premitteret precursorem
(295ra299rb) Sermo in feria IV quatuor temporum adventus (T3/4). Missus est angelus [Lc 1,26]. Sicut apostolus Paulus distingwit duos homines primum et secundum antiquum et novum scilicet Adam et ChristumBl. 295r auf dem Fußsteg von anderer Hand die gesamte zu lesende Evangelienperikope Lc 1,26–38 (Verkündigung an Maria) nachgetragen.
(299rb300vb) Sermo in feria VI quatuor temporum adventus (T3/6). Exurgens Maria abiit [Lc 1,39]. Secundum sentenciam sacrorum doctorum caritas non est aliud quam ordinatus amor hominis ad deum ad proximum et ad seipsumBl. 299v auf dem Fußsteg von anderer Hand die gesamte zu lesende Evangelienperikope Lc 1,39–47 (Heimsuchung) nachgetragen.
(300vb302vb) Sermo in vigilia nativitatis domini (T5). Cum esset desponsata [Mt 1,18]. Istud ewangelium ponitur in vigilia domini nostri nativitatis cuius racio est: Quia duplicem legimus temporalem Christi nativitatem una est nativitas in utero … alia est nativitas ex utero
(302vb306ra) Sermo in festo nativitatis domini (T6). Exiit edictum [Lc 2,1]. Sciendum quod Christi nativitas est triplex scilicet in carne de qua fit mencio in prima missa nativitas in mente de qua fit mencio in secunda et est nativitas eterna de qua fit mencio in tercia … — … o stulti filii Adam qui contempnitis pacem et gloriam appetentes et pacem perdunt et gloriam [Bernard. epist. 126,7]. Hec Bernardus. Das Explicit ist ebenfalls modifiziert.
(306ra307ra) Sermo II in festo nativitatis domini (T6). Pastores loquebantur [Lc 2,15]. Istud ewangelium ponitur in secunda missa nativitatis Christi que cantatur in aurora et propter nativitatem Christi spiritualem
(307ra310ra) Sermo III in festo nativitatis domini (T6). In principio [Io 1,1]. Istud ewangelium ponitur in tercia missa nativitatis que cantatur in clara die et hoc ad servandam illam clarissimam nativitatem qua filius dei eternaliter nascitur a patre
(310ra311rb) Sermo in festo beati Stephani protomartyris (S9). Ecce ego mitto [Mt 23,34]. Istud ewangelium ponitur in festo beati Stephani prothomartiris et racio est quia in isto ewangelio fit spiritualis mencio de morte martirum et crudelitate Iudeorum
(311rb312vb) Sermo in festo sancti Johannis Evangelistae (S10). Dixit dominus Ihesus [Io 21,19]. Istud ewangelium ponitur in festo sancti Iohannis ewangeliste quia in eo mirabiliter commendatur beatus Iohannes
(312vb314ra) Sermo in festo sanctorum Innocentum (S11). Angelus domini [Mt 2,13]. Istud ewangelium legitur in festo Innocencium nam in isto ewangelio expresse describitur ipsorum occisio
(314ravb) Sermo in festo Circumcisionis domini (T8). Postquam consummati [Lc 2,21]. Istud ewangelium ponitur in festo circumcisionis domini eo quod in isto ewangelio tanguntur tria de quibus fit solempnitas in tali die
(314vb317rb) Sermo in dominica infra octavam Nativitatis Iesu Christi (T7). Erant Iosep [!] et Maria [Lc 2,33]. Istud ewangelium ponitur dominica prima infra octavam nativitatis in quo ewangelio ponitur mira commendacio pueri Ihesu cuius nativitas colitur hiis diebus
(317rb318rb) Sermo in vigilia Epiphaniae domini (T9). Defuncto Herode [Mt 2,19]. Istud ewangelium ponitur in vigilia epyphanie domini cuius racio esse potest quia in die epyphanie ponitur ewangelium in quo narratur quomodo magi mediante stella venerunt ad querendum Christum
(318rb321ra) Sermo in Epiphania domini (T10). Cum natus esset [Mt 2,1]. Istud ewangelium ponitur in festo epyphanie domini quia in ipso expresse tangitur materia huius festi quomodo verus deus qui in Iudea natus erat gentibus se manifestavit
(321ra323va) Sermo in dominica infra octavam Epiphaniae domini (T11). Cum factus est Ihesus etc. [Lc 2,42]. Istud ewangelium ponitur dominica infra octavam epiphanie ad cuius intelligenciam sciendum est quod tota intencio et tota sollicitudo nostra debet esse inquerendo et inveniendo Christum
(323va325rb) Sermo in octava Epiphaniae domini (T11). Vidit Iohannes [Io 1,29]. Istud ewangelium ponitur in octava epiphanie domini ad cuius evidenciam sciendum est quod eadem die scilicet XIII die post nativitatem domini revolutis tamen quibusdam annis facta fuerunt tria operaBl. 323v auf dem Fußsteg von anderer Hand die gesamte zu lesende Evangelienperikope Io 1,29–34 nachgetragen.
(325rb327va) Sermo in dominica II post Epiphaniam domini (T12). Nupcie facte sunt [Io 2,1]. Istud ewangelium ponitur in prima dominica post octavam epiphanie ad cuius evidenciam sciendum quod una et eadem die revolutis tamen annis facta fuerunt tria opera notabilia scilicet Christi apparicio
(327va330rb) Sermo in dominica III post Epiphaniam domini (T13). Cum descendisset [Mt 8,1]. Istud ewangelium ponitur dominica secunda post octavam epiphanie ad evidenciam huius ewangelii sciendum est quod mediator dei et hominum homo Christus Ihesus descendit de celo ut genus humanum mortali infirmitate laborantem sanaret
(330rb331ra) Sermo in dominica IV post Epiphaniam domini (T14). Ascendente Ihesu [Mt 8,23]. Istud ewangelium ponitur dominica tercia post octavam epiphanie ad cuius evidenciam sciendum quod dominus noster Ihesus Christus ad hoc ut ostenderet se esse dominum non solum terre sed eciam maris voluit non solum facere miracula in terra sed eciam in mari
(331ra333ra) Sermo in dominica V post Epiphaniam domini (T15). Simile est regnum [Mt 13,24]. Istud ewangelium ponitur in dominica quarta seu in dominica quinta post epiphanie notandum quod istud ewangelium quantum ad sensum literalem quem sonat litera facilis est ad intelligendum
(333ra335vb) Sermo in dominica in Septuagesima (T16). Simile est regnum [Mt 20,1]. Istud ewangelium ponitur in dominica Septuagesime ad cuius intelligenciam sciendum quod deus a principio antequam veniret pecccatum in mundum et antequam homo peccaret sic ordinaverat mundum
(335vb338rb) Sermo in dominica in Sexagesima (T17). Cum turba [Lc 8,4] dominica in Sexagesima. Nichil est in mundo quod ita desiderent homines sicut vitam carnalem unde maior salvacio et placabilior
(338rb339vb) Sermo in dominica in Quinquagesima (T18). Assumpsit Ihesus [Lc 18,31]. Istud ewangelium ponitur in dominica Quinquagesime ad cuius evidenciam sciendum est quod homo per peccatum erat dampnatus ad penam infernalem
(339vb340rb) Sermo in die cinerum (T18/4). Cum ieiunatis … [Mt 6,16] in die cinerum. Hic autem excludit intencionem vane glorie ab operibus penitencie … Mit identischen Incipit in Augsburg, UB, Cod. II.1 2° 19, 57ra–va (Augsburg UB 1,1, 144); Augsburg, UB, Cod. II.1 2° 168, 66vb (Augsburg UB 1,2, 258).
(340rb341rb) Sermo in feria quinta IV temporum (T18/5). ›Feria quinta‹. Cum autem introisset [Mt 8,5]. Hic ponitur miraculum scilicet curacio paralitici
(341rb344vb) ›Dominica prima in quadragesima‹ (T19). Ductus est Ihesus [Mt 4,1]. Istud ewangelium ponitur in prima dominica Quadragesime ad cuius intelligenciam est sciendum quod deus in principio fecit tria loca: Duo stabilia et semper manencia
(344vb345ra) Sermo in feria II post dominicam I Quadragesimae (T19/2). ›Feria secunda‹. Cum venerit [Mt 25,31]. Hic ponitur quedam parabola que pertinet ad activos ad quos pertinet se exercere in actibus misericordie pro quo exercicio remunerabuntur
(345ra346ra) Sermo in feria III post dominicam I Quadragesimae (T19/3). ›Feria tercia‹. Et cum intrasset [Mt 21,10] etc. in quo ponitur Iudeorum indignacio quia principes sacerdotum et maiores populi indignabantur de reverencia Christo exhibita
(346rava) Sermo in feria V post dominicam I Quadragesimae (T19/5). ›Feria quinta‹. Et egressus [Mt 15,21]. Reprobato errore Phariseorum hic Christus transivit ad gentiles ut devocione gentilium ostendatur iusta reprobacio Iudeorum … Mit identischen Incipit in Uppsala, UB, C 311, 267r–v (Uppsala 4, 90).
(346va347rb) ›Feria sexta‹ (T19/6). Erat dies … [Io 5,1] scilicet festum Penthecostes et ascendit Ihesus Iherosolimam quia viri tenebantur masculi apparere coram domino
(347rb350ra) Sermo in sabbato post dominicam I Quadragesimae (T19/Sabb). Post dies [Mt 17,1]. Istud ewangelium ponitur sabbato et dominica secunda Quadragesime. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod licet totum tempus vite presentis sit nobis datum ad faciendum penitenciam
(350ra351va) Sermo in dominica II Quadragesimae (T20). Egressus Ihesus [Mt 15,21]. Dominica proxima audivistis dominum per Jeremiam prophetam peccatorum varietatem increpantem … – 351vb leer.
(352rava) Sermo in feria II post dominicam II Quadragesimae (T20/2). ›Feria secunda post Reminiscere‹. Dixit Ihesus [Io 8,21]. Ewangelista in isto capitulo scribit quod Christus docebat Iudeos in uno loco qui vocatur gazaphilacio et dicebat: Qui sequitur me non ambulabit in tenebris [Io 8,12]
(352va354rb) Sermo in feria III post dominicam II Quadragesimae (T20/3). ›Feria tercia‹. Locutus est Ihesus [Mt 23,1]. Hic ewangelista ostendit Iudeos esse reprobandos quod a tempore Moysi fuerunt constituti adeo LXX senes etate et sciencia provecti
(354rb355ra) Sermo in feria IV post dominicam II Quadragesimae (T20/4). ›Feria quarta‹. Et ascendens Ihesus Iherosolimam [Mt 20,17]. Hic ostendit salvator quod in prelatis debet esse vigor ad tollerandum martirium si necesse sit pro grege sibi commisso354v355r auf dem Fußsteg von anderer Hand die gesamte zu lesende Evangelienperikope Mt 20,17–28 nachgetragen.
(355rava) Sermo in feria V post dominicam II Quadragesimae (T20/5). ›Feria quinta‹. Homo quidam erat dives … [Lc 16,19]. Hic ewangelista inducit exemplum ad provocandum homines ad opera misericordie et non dicitur hic quod sit parabola
(355va356rb) ›Feria sexta‹ (T20/6). Dixit autem Ihesus parabolam hanc [Mt 21,32–33]. Dicit secundum ewangelium quod dominus noster predicavit
(356rb357ra) Sermo in sabbato post dominicam II Quadragesimae (T20/Sabb). ›SabbatoDixit Ihesus discipulis suis parabolam hanc: Homo quidam habuit … [Lc 15,11]. Hic ponitur quedam parabola de filio prodigo per quem designatur populus gentilis qui erat subditus peccatis
(357ra359vb) Sermo in dominica III Quadragesimae (T21). Erat Ihesus [Lc 11,14]. Istud ewangelium ponitur in tercia dominica Quadragesime. Ad cuius evidenciam est sciendum quod nullam bonam condicionem nullam bonam proprietatem cogitare possimus que non sit in deo
(359vb362va) ›Dominica quarta‹. Sermo in dominica IV Quadragesimae (T22). Abiit Ihesus … [Io 6,1]. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod antequam filius dei venisset in hunc mundum misit deus multos sanctos patres patriarchas et prophetas
(362va365va) Sermo in dominica I in Passione domini (T23). Dicebat Ihesus [Io 8,46]. Istud ewangelium ponitur in dominica de passione. Ad cuius intelligenciam sciendum est quod ista dominica sortitur duo nomina uno modo vocant eam clerici alio modo vocant eam laici
(365va368ra) Sermo in dominica Palmarum (T24). Cum appropinquasset [Mt 21,1]. Istud ewangelium ponitur in dominica palmarum non quidem in officio misse quia ibi ponitur passio domini sed in officio benedictionis olivarum ponitur presens ewangelium
(368ra371rb) Sermo in dominica Resurrectionis domini (T28). Maria Magdalena [Mc 16,1]. Istud ewangelium ponitur in dominica resurrectionis domini ad cuius intelligenciam est sciendum quod inter omnes dies anni dies resurrectionis dominice est dies magne leticie et hoc quadruplici racione
(371va373vb) Sermo in dominica I post Pascha (T29). Cum esset sero [Io 20,19]. Istud ewangelium ponitur dominica in octava pasce. Ad cuius intelligenciam notandum est quod quatuor sunt differencie corporis humani scilicet corpus gloriosum corpus mortale corpus mortuum corpus dampnatum
(373vb375va) Sermo in dominica II post Pascha (T30). Ego sum pastor [Io 10,11]. Istud ewangelium ponitur dominica secunda post pascha. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod dominus Ihesus assimilat se pastori ovium quia sicut pastor duo principaliter facit
(375vb377rb) Sermo in dominica III post Pascha (T31). Modicum et iam [Io 16,16]. Istud ewangelium ponitur in dominica tercia post pascha. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod sunt duo que alleviant tribulacionem et faciunt quod homo levius portat tribulacionem
(377va379rb) Sermo in dominica IV post Pascha (T32). Vado ad eum [Io 16,16]. Istud ewangelium ponitur in dominica quarta post pascha. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod dominus Ihesus in ultima cena quando cenavit cum discipulis suis predixit eis quatuor valde magna de seipso
(379rb381vb) Sermo in dominica V post Pascha (T33). Amen amen dico vobis [Io 16,23]. Istud ewangelium ponitur dominica quinta post pascha. Ad cuius intelligenciam sciendum est quod dominus Ihesus Christus illo sero quo tradendus erat postquam cum discipulis suis cenavit eisque de passione sua predixerat
(381vb384ra) Sermo in Ascensione domini (T36). Recumbentibus undecim [Mc 16,14]. Istud ewangelium ponitur in die ascensionis domini nostri Ihesu Christi unde notandum est quod dies ascensionis domini est dies magne leticie non solum hominibus sed et angelis382r auf dem Fußsteg von anderer Hand die gesamte zu lesende Evangelienperikope Mc 16,14–20 nachgetragen.
(384ra385rb) Sermo in dominica infra octavam Ascensionis domini (T37). Cum venerit [Io 15,26]. Istud ewangelium ponitur in dominica infra octavam ascensionis domini. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod licet in divinis potencia approprietur patri eo quod habet racionem primi principii producentis [Thom. Aquin. I sent. d.20 q.1 art.2]
(385rb387vb) Sermo in dominica Pentecostes (T39). Si quis diligit [Io 14,23]. Istud ewangelium ponitur in die penthecostes. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod lex naturalis dictat quod homo debet diligere benefactorem suum
(387vb400ra) Sermo in dominica I post Pentecosten (T41). Estote misericordes [Lc 6,36]. Istud ewangelium ponitur dominica prima post penthecosten. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod misericordia est res maxime necessitatis ideo res maxime utilitatis … Zählfehler; Foliierung springt von 389 auf 399, von hier abweichende Zuordnung der Evangelienperikopen zu den Sonntagen.
(400ra401va) Sermo in dominica II post Pentecosten (T42). Homo quidam fecit [Lc 14,16]. Istud ewangelium ponitur dominica secunda post penthecosten. Ad cuius intelligenciam est notandum quod dominus vult in presenti ewangelio ostendere qui sunt illi qui ibunt in vitam eternam
(401va403rb) Sermo in dominica III post Pentecosten (T43). Erant autem appropinquantes [Lc 15,1]. Istud ewangelium ponitur dominica tercia post penthecosten. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod duo signa magni amoris ostendit deus homini que nulli creature ostendit nec eciam angelo
(403rb405ra) Sermo in dominica IV post Pentecosten (T44). Cum turbe [Lc 5,1]. Istud ewangelium ponitur dominica quarta post penthecosten. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod secundum quod dixit Gregorius in quadam omelia dominus noster Ihesus Christus venit in hunc mundum sicut quidam novus homo ut nova precepta daret [Greg. M. in euang. 32,1]
(405ra407rb) Sermo in dominica V post Pentecosten (T45). Amen amen dico vobis [Mt 5,20]. Istud ewangelium ponitur dominica quinta post penthecosten. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod tria sunt necessaria homini ad hoc ut possit habere vitam eternam
(407rbvb) Sermo in dominica VI post Pentecosten (T46). Cum turba [Mc 8,1]. Istud ewangelium ponitur dominica sexta post penthecosten. Ad cuius intelligenciam est sciendum quod homo qui est in tribulacione et necessitate constitutus duo desiderat sibi fieri … — … primo interrogare quod faciunt discipuli (Text bricht ab). Die Sonntagspredigten sind ungedruckt, die Ausgaben der Fastenpredigten vgl. bei Gosselin E1 Nr. 63–78.

V

Papier — 10 Bl. — 29 × 21,5 cm — Braunschweig — 14. Jh., 2. Hälfte

Wasserzeichen: Zwei Kreise übereinander, darüber Kreuz (nicht nachweisbar). Lagen: V (417). Am Fußsteg der Blätter jeweils 2–3 Zeilen Textverlust durch Wasserschaden. Schriftraum: 22 × 15 cm, zweispaltig (Spalten 7 cm breit), 42–46 Zeilen. Bastarda von einer Hand. Rubriziert, rote Lombarden.

408ra417vb Guilelmus de Sancto Amore: Tractatus de periculis novissimorum temporum (partim). ›Incipit prophecia Hildegardis‹. Ecce clamabunt videntes foris angeli pacis amare flebunt [Is 33,7]. Sicut prophete in sacris scripturis lectio [!] appellantur videntes … — … est non prohibitos fuisse arte querere apostolatus integritate cum unde viverent (Text bricht ab). Die Abschrift ist durch Blattverlust fragmentiert und enthält neben dem Prolog die Kapitel I–XII. Druck: Guillielmi de Sancto Amore Opera, 17–72, hier bis 48; Kybal Matthias von Janov, 252–314; M. Bierbaum, Bettelorden und Weltgeistlichkeit an der Universität Paris. Texte und Untersuchungen zum literarischen Armuts- und Exemtionsstreit des 13. Jahrhunderts (1255–1272), Münster/Westf. 1920 (Franziskanische Studien. Beiheft 2), 1–36 (Auszüge); William of Saint-Amour, De periculis novissimorum temporum, hrsg., eingel. und übers. von G. Geltner, Paris u.a. 2008 (Dallas medieval texts and translations 8), 38–140, hier bis 100 (Literaturübersicht 30–32). Literatur: Glorieux Répertoire 1, 345f. Nr. 160i; Dufeil, 212–228 und 269–273 (Hs. fehlt); J. C. Santos Paz, Guillermo de Saint-Amour y la versión original de la profecía antimendicante Insurgent Gentes, in: Studi Medievali 57 (2016), 649–687 (673 Hs. genannt); CALMA 5, 175f. Nr. 9 (Hs. genannt, falsche Signatur).


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Augsburg UB 1,1 Lateinische mittelalterliche Handschriften in Folio der Universitätsbibliothek Augsburg: Die Signaturengruppen Cod. I.2.2º und Cod. II.1.2º 1–90, bearbeitet von G. Hägele, Wiesbaden 1996 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg 1. Die lateinischen Handschriften 1)
Augsburg UB 1,2 Lateinische mittelalterliche Handschriften in Folio der Universitätsbibliothek Augsburg: Cod. II.1.2° 91–226, bearbeitet von H. Hilg, Wiesbaden 1999 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg 1. Die lateinischen Handschriften 2)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
Colophons Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe siècle, Bd. 1–6, ed. par les Bénédictins du Bouveret, Fribourg/Schweiz 1965–1982 (Spicilegii Friburgensis Subsidia 2–7)
Dufeil M.-M. Dufeil, Guillaume de Saint-Amour et la polémique universitaire parisienne 1250–1259, Paris 1972
Gandersheim Die Handschriften der Stiftsbibliothek zu Gandersheim, beschrieben von H. Härtel, Wiesbaden 1978 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 2)
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
Gosselin E. A. Gosselin, A Listing of the Printed Editions of Nicolaus de Lyra, in: Traditio 26 (1970), 399–426
Guillielmi de Sancto Amore Opera Magistri Guillielmi de Sancto Amore sacrae facultatis theologiae Parisiensis e celeberrima domo Sorbonica doctoris olim integerrimi, opera omnia quae reperiri potuerunt…, Constantiae 1632 (VD17 7:708082Z)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Härtel Untersuchungen H. Härtel, Untersuchungen zur Bibliotheksgeschichte in Niedersachsen an der Wende vom 15. und 16. Jahrhundert, in: Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte 11 (1986), 1–32
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Hildesheim 2 Handschriften der Dombibliothek zu Hildesheim, Bd. 2: Hs 700–1050, St. God. Nr. 1–51, Ps 1–6, J 23–95, beschrieben von R. Giermann und H. Härtel unter Mitarbeit von M. Arnold, Wiesbaden 1993 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 9)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kruse Stiftsbibliotheken B.-J. Kruse, Stiftsbibliotheken und Kirchenschätze. Materielle Kultur in den Chorfrauenstiften Steterburg und Heiningen, Wiesbaden 2016 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 28)
Kybal Matthias von Janov Matthiae de Janov dicti Magister Parisiensis Regulae Veteris et Novi Testamenti, hrsg. von V. Kybal, Bd. 3: Tractatus de antichristo, accedit tractatus magistrorum Parisiensium de periculis novissimorum temporum nec non Milicii libellus de antichristo, Innsbruck 1911
Lesser/Prinsen B. Lesser, F. Prinsen, Gebunden, geheftet, vernäht. Vielfältige Einbände aus Frauenklöstern, in: Rosenkränze und Seelengärten, 71–78
Ludolphus Vita Christi Vita Jesu Christi ex evangelio et approbatis ab ecclesia catholica doctoribus sedule collecta, Bd. 1–4, hrsg. von L. M. Rigollot, Paris, Brüssel 1878
Lüneburg 3 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 3: Die theologischen Handschriften: Quartreihe. Die juristischen Handschriften, beschrieben von M. Stähli, Wiesbaden, 1981 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 4)
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Meier Barfüßerschule L. Meier, Die Barfüßerschule zu Erfurt, Münster/Westf. 1958 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 38,2)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Tatarzyński R. Tatarzyński, Polonica w średniowiecznych rękopisach łacińskich Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel, Kraków 2004 (Bibliotheca Iagiellonica. Fontes et studia 13)
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
WZMA Wasserzeichen des Mittelalters (WZMA). Kommission für Schrift- und Buchwesen des Mittelalters der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien (http://www.ksbm.oeaw.ac.at/wz/wzma.php)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)
  • Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog. (lesser, 2023-01-19)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil II.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information