de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 2° 74
Die mittelalterlichen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck, beschrieben von Kerstin Schnabel (in Bearbeitung)
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Albertus Magnus. Jacobus de Cessolis. Ps.-Aurelius Augustinus. Speculum humanae salvationis

Papier — I, 144 Bl. — 30 × 22 cm — Lübeck — 15. Jh., 2. Drittel

Wasserzeichen: Mühlrad mit Kurbel: WZIS DE5025-tl74_1 (identisch mit WZIS DE0960-Mm186_173, 16. Jh., 1. Drittel), WZIS DE5025-tl74_4 (identisch mit WZIS DE6255-PO-122870, 1440). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern: WZIS DE5025-tl74_20, WZIS DE5025-tl74_33, WZIS DE5025-tl74_39, WZIS DE5025-tl74_144 (identisch mit WZIS CH0780-PO-71406, 1444, und DE5025-tl80_171). Zwei Schlüssel mit zweikonturigem Schaft, gekreuzt: WZIS DE5025-tl74_41 (identisch mit WZIS DE0960-Mgf850_I, 15. Jh.), WZIS DE5025-tl74_43 (identisch mit WZIS DE0960-Mgf850_192, 15. Jh., und DE4440-701.220_16, zwischen 1425 und 1435). Ochse, ganze Figur, waagrecht: WZIS DE5025-tl74_65. Sonne mit Gesicht, acht Strahlen: WZIS DE5025-tl74_101. Lagen: 10 VI (120). VI–1 (131). VII–1 (144). Die ersten vier Lagen mit Reklamanten. Hier teilweise Bogenzählung verso unten am Falz, ab der achten Lage teilweise Bogenzählung recto unten rechts. Bleistiftfoliierung 1–144 (20. Jh.). Vorsatz mit römischer Zählung I. Schriftraum: 21–23 × 14–17 cm. 38–52 Zeilen. Zwei Spalten. Die Bl. 115v–121v einspaltig. Von sechs Händen in Bastarda geschrieben. Hand 1: 1ra–59va, Hand 2: 61ra–82vb, Hand 3: 85ra–115rb mit anfangs wechselnden Zeilenabständen und Farbtiefen der Tinte, Hand 4: 115v–117r, Hand 5: 117v–121v, Hand 6: 122ra–144vb. Teilweise rubriziert (1r, 13v–r, 14v–25r, 36v–37r, 49r, 52v–55r, 59v, 61r–79r, 85r–86v, 89v–90r, 97r, 109r, 115v–130v, 132v–135r) und mit roten Lombarden über zwei bis vier Zeilen versehen. Überwiegend Freiräume für Initialen.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem Lederüberzug, abgerieben und zerkratzt sowie mit Fehlstellen im Leder. Streicheisenlinien. Auf dem VD eine Titelaufschrift mit schwarzer Tinte in Textualis Albertus de quatuor coevis. Liber schacorum de ludo et alia pulchra notata in registro. Oben links ein Papierschild der Größe 3,5 × 5 cm mit Inventarnummern 16982 (brauner Buntstift), durchgestrichen und ersetzt durch 22955 (Bleistift). Ebenfalls auf dem VD das Supralibros der Stadtbibliothek (Schwert und Rad) aus dem 17. Jh. Auf dem HD oben zwei Löcher untereinander von einer Kettenbefestigung. Ehemals zwei Riemenschließen, Riemen und Haken abgerissen. Fensterlager aus Messing mit seitlichen Einkerbungen und Zierbohrungen sowie schlichte Gegenbleche erhalten. Fünf eng sitzende Doppelbünde, im weiteren Abstand oben und unten einfache Kapitalbünde. Im oberen Zwischenbundfeld ein Signaturschild aus Papier der Größe 2 × 3 cm mit der Aufschrift Ms. theol. lat. 74 in schwarzer Tinte (Anfang 20. Jh.). Direkt auf dem Leder die Signatur FF. 22. Im unteren Zwischenbundfeld ein Papierschild, 4,7 × 4 cm, mit der Aufschrift 69. [A]lbertus de quatuor coevis. [L]iber de ludo schacorum. Augustini sermones. De septem peccatis mort. Bonaventurae sermones. Speculum humanae salvationis.

Im Band beiliegend ein liniiertes Blatt, 21 × 16,6 cm, mit bibliographischen Angaben zum ersten Text, die auf Dr. Heinrich Ostlender, dem ersten Sekretär des Albertus-Magnus-Instituts in Köln, zurückgehen (8. August 1952).

Herkunft: Die Handschrift entstand im zweiten Drittel des 15. Jahrhunderts wahrscheinlich in Lübeck. — Auf dem vorderen Innendeckel Contulit Hinricus Overenkerken Lubicensis librarie ecclesie beate Marie virginis in Lubec. Auf dem Kopfsteg von Fol. 61r Possidet Hinricus Oerenkerken [!] Lubec. In den Matrikeln der St. Jürgen-Bruderschaft wird der Vikar als Magister Henricus Overenkerken bezeichnet, Prange Vikarien, 122. Er studierte 1432 in Erfurt, Matrikel Erfurt, 157 Nr. 15, siehe auch W. Brehmer, Lübeckische Studenten auf der Universität Erfurt, in: ZVLGA 4 (1884), 216–221, hier 218. Das Besitzkennzeichen von St. Marien auf dem Kopfsteg von Fol. 1r. — Im Katalog des Johannes Kirchmann, Zugangsbuch der Stadtbibliothek Lübeck bis 1641 (Ms. Lub. 2° 682), 34r–v Nr. 190, mit der Signatur V. unter dem Titel Alberti Magni de coevis. Liber de ludo schaccorum. Sermones Augustini ad fratres in eremo. Speculum humanae salvationis verzeichnet. 1944 wurde der Band kriegsbedingt zusammen mit anderen Handschriften in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und von dort nach Kriegsende in die UdSSR transportiert. Das Signaturschild auf dem VD deutet auf die Verwahrung im Russischen Staatlichen Archiv Alter Akten in Moskau. Seit 1990 ist die Handschrift zurück in Lübeck. Altsignaturen auf dem VS 82 (Bleistift) und auf dem vorderen Vosatz Ff 2. 22 (schwarze Tinte). Fol. 1r Stempel der Stadtbibliothek Lübeck.

Weber Catalogus, 161–165. — Schweitzer Bestände, 272.

VS Registrum. Reste eines Inhaltsverzeichnisses von zeitgenössischer Hand: … Albertus de … Liber schacorum. Sermones beati Augustini. Figure de septem peccatis … Ternarius Boneventure. Speculum humane salvationis.

1ra–59va Albertus Magnus: Summa de creaturis. De IV coaequaevis. (1ra) Prologus. [Q]ueritur de creaturis et primo queritur de creatione secundo de creatis … — … octavo utrum sit naturalis vel miraculosus. (1ra–59va) Textus. [A]d primum proceditur sic quodcumque est: Est substancia vel accidens … — … secundo modo intelligitur dictum philosophie. ›Sequitur nichil. Sic est finis deus laudetur in ymis‹. (4va) Quaestio 2. (10rb) Quaestio 3. (31rb) Quaestio 4. (52va) Quaestio 5. Artikel 2 und 8 fehlen, Art. 9 leicht verkürzt, Art. 10 fehlt, Art. 11 verkürzt, Art. 12 fehlt, endet mit Art. 14. (Tract. 4, q. 24, art. 3, part. 2, ed. Borgnet). Druck: GW 779, 1ra–30va (verglichen). Alberti Magni Opera Omnia …, hrsg. von A. Borgnet, Bd. 34, Paris 1895, 307–485. Literatur: W. Fauser, Die Werke des Albertus Magnus in ihrer handschriftlichen Überlieferung, Teil 1: Die echten Werke (Opera omnia, Tomus Subsidarius 1), Aschendorff 1982, 256–260 Nr. 60,22 (Hs. erwähnt). CALMA 1, 130 Nr. 82. Stegmüller RS Nr. 52. Glorieux Répertoire Nr. 6c. – 59vb–60v leer.

61ra–82vb Jacobus de Cessolis: Libellus de moribus hominum et de officiis nobilium super ludo scaccorum. (61ra–b) Prologus. Multorum fratrum ordinis nostri et diversorum scolarium precibus persuasus opus dudum nimis requisitum negavi … — … qui in tot capitula ut patebit in sequentibus divisus est. (61rb–82vb) Textus. ›Capitulum primum. Incipit liber scaccorum sub quo rege inventus est‹. Inter omnia mala signa in homine unum est … — … a quo descendit omne datum optimum et omne donum perfectum a patre luminum. Druck: E. Köpke, Jacobus de Cessolis. Beigegeben dem XXIII. Jahresbericht über die Ritter-Akademie, in: Mitteilungen aus den Handschriften der Ritter-Akademie zu Brandenburg a. d. Havel 2 (1879), 1–36. GW 65236526. Literatur: Kaeppeli 2066 (Hs. erwähnt). O. Plessow, Mittelalterliche Schachzabelbücher zwischen Spielsymbolik und Wertevermittlung. Der Schachtraktat des Jacobus de Cessolis im Kontext seiner spätmittelalterlichen Rezeption, Münster 2007 (Symbolische Kommunikation und gesellschaftliche Wertesysteme 12), 111, 126, 150, 248, 330. – 83r–84v leer.

85ra–115rb Ps.-Aurelius Augustinus: Sermones ad fratres in eremo commorantes. ›Incipiunt sermones beati Augustini ad fratres in heremo et primo ubi Christus est querendus‹. (85ra) Registrum. [U]bi Christus est querendus sermo primus … — … De fortitudine et constancie in tribulationibus 27us.
(85rb–86rb) Sermo 43. Audistis fratres karissimi sanctissimos reges diligenter dominum quesivisse et querendo deum et hominem invenisse non dubitamus … Druck: PL 40, 1317–1319. Literatur: CPPM 1 Nr. 1170.
(86rb–88ra) Sermo 5. ›De obediencia ad suos presbiteros. Sermo 2us‹. In omnibus operibus vestris sacerdotes dei altissimi semper memores estote mandatorum dei … Druck: PL 40, 1242–1246. Literatur: CPPM 1 Nr. 1132.
(88ra–89vb) Sermo 26. ›Sermo 3us. Contra detractationes et murmurationes‹. [C]ommorantibus vobis in heremo fratres dilectissimi murmuratores detractores et susurrones nullatenus licet esse scientes … Druck: PL 40, 1277–1280. Literatur: CPPM 1 Nr. 1153.
(89vb–92ra) Sermo 44. ›Sequitur sermo 4us. De misericordia et pia oratione‹. [F]ratres beatissimi non recordor me legisse mala morte perisse … Druck: PL 40, 1319–1323. Literatur: CPPM 1 Nr. 1171.
(92ra–93va) Sermo 14. ›Sequitur 5us. De vita heremitica et cura sui ipsius‹. [U]t bene nostis fratres karissimi tria monasteria apud Yponem dei gratia merui laudabiliter ad honorem sancte trinitatis construere … Druck: PL 40, 1257–1259. Literatur: CPPM 1 Nr. 1141.
(93va–94vb) Sermo 15. ›Sermo 6us. Ne frates sint curiosi de divinitate trinitatis sublimia loquentes‹. [S]criptum est fratres quod non debemus loqui sublimia tanquam sapientes mundi gloriantes … Druck: PL 40, 1259–1262. Literatur: CPPM 1 Nr.1142.
(94vb–95rb) Sermo 16. ›Sermo 7us. De obedientia diligentia patientia et castitate‹. [F]ratres mei dilectissimi in omnibus vestris semper mementote … Druck: PL 40, 1262. Literatur: CPPM 1 Nr. 1143.
(95rb–96rb) Sermo 17. ›Sermo 8us. De otiositate cavenda‹. Apostolus Petrus fratres dilectissimi de nostra salute solicitu … Druck: PL 40, 1263f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1144.
(96rb–97ra) Sermo 18. ›Sermo 9us. Contra pestem invidie ad fratres suos‹. [F]ratres mei desideratissimi nolite invicem invidere … Druck: PL 40, 1264–1266. Literatur: CPPM 1 Nr. 1145.
(97rb–vb) Sermo 19. ›Sermo 10us. De nativitate Christi‹. [A]ccingimini filii potentes et estote parati quia die crastina delebitur et iniquitas terre … Druck: PL 40, 1266f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1146.
(97vb–98va) Sermo 20. ›Sermo 11us de humanitate et divinitate Christi‹. [F]ratres mei dilectissimi homo non solum per sapientiam dei factus erat … Druck: PL 40, 1267f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1147.
(98va–100ra) Sermo 21. ›Sermo 12us de commendatione duorum monachorum‹. Ut nobis per litteras declaravit sanctus pater Iheronimus dilectissimi tria fuerunt in Egypto genera monachorum … Druck: PL 40, 1268–1271. Literatur: CPPM 1 Nr. 1148.
(100ra–101rb) Sermo 22. ›Sermo 13us de utilitate orationis et eius effectus‹. [F]ratres mei et letitia cordis mei tempus est ut revertar ad eum qui me ad vos misit … Druck: PL 40, 1271–1273. Literatur: CPPM 1 Nr. 1149.
(101rb–vb) Sermo 1. ›Sermo XIIII de institutione heremitarum qui noviter recipiuntur‹. [F]ratres mei et leticia cordis mei corona mea et gaudium meum quod estis pax vobis et caritatis cum fide semper inter vos adimpleatur … Druck: PL 40, 1235–1237. Literatur: CPPM 1 Nr. 1128.
(101vb–103ra) Sermo 2. ›Sermo 15us de commendatione pacis‹. [F]ratres karissimi si sciretis quanta sit virtus pacis et quantum vobis in solitudine commorantibus necesse sit … Druck: PL 40, 1237–1239. Literatur: CPPM 1 Nr. 1129.
(103ra–vb) Sermo 3. ›Sermo 16 de custodia lingue in silencio‹. [S]ilentium fratres mei karissimi inter cetera vobis summe in heremo necessarium est … Druck: PL 40, 1239f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1130.
(103vb–105ra) Sermo 4. ›Sermo 17us de prudencia acquirenda‹. Fratres karissimi non solum silentium tenere debetis in heremo … Druck: PL 40, 1240–1242. Literatur: CPPM 1 Nr. 1131.
(105ra–106rb) Sermo 6. ›Sermo 18us de commendatione misericordie‹. [F]ratres karissimi annuntio vobis gaudium magnum quoniam fortunatum manicheorum presbiterum dei gratia superavimus … Druck: PL 40, 1246–1248. Literatur: CPPM 1 Nr. 1133.
(106rb–vb) Sermo 7. ›Sermo 19us de obediencia et discretione precipientis‹. Fratres mei dilectissimi obedire oportet deo in omnibus si salvari in heremo cupimus … Druck: PL 40, 1248f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1134.
(106vb–107va) Sermo 8. ›Sermo 20us de commendatione perseverancie‹. [F]ratres mei sicut ayt apostolus: Non potest coronari nisi qui legitime certaverit … Druck: PL 40, 1249f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1135.
(107va–108rb) Sermo 9. ›Sermo 21us de ira et odio cavendum‹. [F]ratres mei dilectissimi sicut omnium habere memoriam et in nullo errare non humanitatis … Druck: PL 40, 1251f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1136.
(108rb–vb) Sermo 10. ›Sermo 22us de puritate conscientie‹. [A]d spirituale gaudium hodierna die fratres karissimi intendo vos invitare … Druck: PL 40, 1252f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1137.
(108vb–109vb) Sermo 11. ›Sermo 23us de uilitate tristicia et compunctione et lacrimarum effusione‹. [S]citote fratres mei karissimi quod post mundi gaudia sequentur eterna lamenta … Druck: PL 40, 1253–1255. Literatur: CPPM 1 Nr. 1138.
(110ra–va) Sermo 12. ›Sermo 24 de testacione superbie et commendatione humilitatis‹. Fratres karissimi ubi superbia fuerit ibi et contumelia et discordia dampnabitur … Druck: PL 40, 1255f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1139.
(110va–111ra) Sermo 13. ›Sermo 25us de fortitudine constancie in tribulationibus‹. [Q]uia in hac vasta solitudine dei gratia in unum sumus congregati … — … et accipietis regnum eternum. Quod nobis concedat qui sine fine vivit et regnat. Amen. ›Expliciunt sermones beati Augustini ad fratres de heremo‹. Druck: PL 40, 1256f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1140.
(111rb–112ra) Sermo 30. ›Sequitur sermones secundum eundem librum. Sermo de confessione‹. Dicere solent homines fratres karissimi deus cuncta novit apud eum nec preteritum nec futurum est … Druck: PL 40, 1288–1290. Literatur: CPPM 1 Nr. 1157.
(112ra–114rb) Sermo 31. ›De superbia et vanitate‹. [S]criptum est fratres karissimi quod mundum non diligamus … Druck: PL 40, 1290–1292. Literatur: CPPM 1 Nr. 1158.
(114rb–115rb) Sermo 32. ›Sermo ad leprosos‹. [F]ratres mei dilectissimi scio quod percussit vos deus et leprosi facti estis usque ad diem mortis vestre … — … qui suos consolatur in omni tribulacione. Amen. ›Et sic est finis‹. Druck: PL 40, 1293f. Literatur: CPPM 1 Nr. 1159. Literatur: Kurz 5/2, 261. CPL 606.

115v–117r Tabulae. (115v) De septem peccatis mortalibus. (116r–117r) De decem praeceptis. (117r) De septem donis spiritus sancti. De duodecim articulis fidei apostolicae. De peccatis oris.

117v–121v Tabula de triplici via Bonaventurae (Ternarius). ›Incipit ternarius‹. Ecce descripsi tibi eam tripliciter Proverbiorum 22 [Prv 22,20]. Triplex est meritus spiritualis scripture … — … Considera … quid ad hoc consequitur et intelligens contemplare. Es handelt sich um eine schematische Inhaltsübersicht, am Ende längere Textausschnitte. Druck des vollständigen Textes: Bonaventurae opera 8, 3–18. Literatur zum Text: Glorieux Répertoire, 2, 43 Nr. 305am. Distelbrink, 22f. Nr. 18. Mohan 124. Bloomfield 1856 und Suppl. CALMA 2, 454 Nr. 21.

122ra–144vb Speculum humanae salvationis. (122ra–124va) Prohemium. Incipit prohemium cuiusdam nove compilacionis cuius nomen et tytulus est speculum humane salvacionis. Expediens videtur et utile quod primo in prohemio exponatur de quibus materiis et historiis in quolibet capitulo dicatur … — … et si sciunt historias possunt ex ipso prohemio predicare. (124va–125rb) Prologus. Qui ad iusticiam erudiunt multos fulgebunt quasi stelle in perpetuas eternitates [Dn 12,3]. Hinc est quod ad erudicionem multorum decrevi librum compilare … — … ut tecum mereamur in perpetuum habitare. Am Ende abweichend vom Druck. (125rb–144vb) Textus. Incipit speculum humane salvationis in quo patet casus hominis et modus reparacionis … — … dicens devoratum filium suum dentibus pessime fere. Der Text bricht durch Lagenverlust in Kapitel 26 Vers 20 ab. Druck: Speculum humanae salvationis. Kritische Ausgabe. Übersetzung von Jean Mielot (1448), Bd. 1, hrsg. von J. Lutz und P. Perdrizet, Mulhouse, Leipzig 1907, 2–99, hier bis 54. Literatur: L. F. Hesse, Über das Speculum humanae salvationis, in: Serapeum 16 (1855), 193–203, 209–221, 225–237, 241–255 und 257–267. Bloomfield 2076, 2562 und Suppl., 4579. Stegmüller RB 11765. 2VL 9, 52–65.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Doctoris Seraphici S. Bonaventurae S. R. E. Episcopi Cardinalis opera omnia … edita studio et cura P. P. Collegii a S. Bonaventura …, Bd. 1–10, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1898–1901
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Kurz 5/2 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350)
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Prange Vikarien W. Prange, Vikarien und Vikare in Lübeck bis zur Reformation, Lübeck 2003 (Veröffentlichungen zur Geschichte der Hansestadt Lübeck 40)
Schweitzer Bestände R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Weber Catalogus F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Nutzungshinweise)