de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung von Handschrift Wolfenbüttel, NLA WO, VII B Hs, Nr. 169 (Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel. Beschrieben von Helmar Härtel, Mona Dorn, Katharina Krieg und Anja Schwarzbach. Wolfenbüttel, 2007.)
Helmar Härtel, in: Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel. Beschrieben von Helmar Härtel, Mona Dorn, Katharina Krieg und Anja Schwarzbach. Wolfenbüttel, 2007.

Pontificale

Pergament — 143 Bl. — 30,5 × 22 cm — Braunschweig — 14. Jh.

Lagen: Quinternionen 1+14 V (p. 282). I+1 (p. 287). Erhaltene Lagensignaturen I–XIII, wobei z.T. auf der Vorderseite des ersten Blattes und der Rückseite des letzten Blattes unten signiert worden ist, z.T. auf der Rückseite des letzten Blattes unten dreifach. Bis Seite 287 paginiert. Seitentitel zur Kennzeichnung des jeweiligen Abschnittes des Pontificale. Schriftraum: 22 × 17 cm, zweispaltig, 20 Zeilen. Textualis Gothica formata. Neumen, z.T. nur die Linien. Überschriften und liturgische Anweisungen rot. Rubriziert. Rote und blaue Initialen mit rotem und gelbem Fleuronnée.

Holzband mit hellem Lederüberzug des 14./15. Jh. Feldeinteilung auf Vorder- und Rückdeckel durch doppelte Streicheisenlinien in Rahmen und Mittelfeld. Dieses gegliedert durch rautenförmige Felder, die durch diagonal gekreuzte Linien entstehen. Einzelstempel Blattwerk: EBDB s003687. Halbierte Staude: EBDB s003815. Löwe, schreitend: EBDB s002816. Lilie, Mittelblatt rhombisch, unterer Abschluss lilienförmig: EBDB s002665, s002074. Sämtlich aus der nicht genauer lokalisierbaren Werkstatt mit dem Notnamen "Ranken im Halbkreis*" (EBDB w000922). Vgl. VII B Hs 168 u. VII B Hs 174.

Henrici Handschriftenarchiv, 216f. — Haucap-Nass, 220 Nr. 79.

p. 1–p. 285 Pontificale. Als Vorlage mag ein Magdeburger Pontificale gedient haben. Vgl. p. 35: … Vis sancte Magdeburgensi ecclesie michi successoribusque meis fidem et subiectionem per omnia exhibere? p. 72: Vis sancte Magdeburgensi ecclesie mihi meisque successoribus subiectionem et obedienciam exhibere … Viele Ordines sind im Druck nicht vollständig nachweisbar, das gilt vor allem für die rituellen Anweisungen, die häufig variieren.
(p. 1–p. 2) Inhalt. ›Ista agenda pontificalis est ecclesie sancti Blasii in Brunswic et est distincta hoc ordine …
(p. 3–p. 4) ›Incipit benedictio sponsi et sponse.Deus misereatur nostri …Oratio‹. Deus Abraham deus Ysaac et deus Iacob … PRG 429 Appendix Nr. 57. Es folgt PRG CCLIII Nr. 12.
(p. 4–p. 29) Ordo de septem ecclesiasticis gradibus. ›Incipit ordo ad clericum faciendumOremus dilectissimi … in sempiternum custodias. Per. Andrieu Pontifical 1, I Nr. 1–5. (p. 6) ›Ad barbam tondendam‹. Deus cuius providentia … et future. Andrieu Pontifical 1, II. ›Post collectam … dicat dyaconus‹. In nomine domini nostri Ihesu Christi (p. 7) Hostiarii, Lectores, Exorciste, Acoliti, Subdyaconi, Presbiteri ordinandi procedant … letania dicatur … (p. 11) ›Finita letania vocentur acoliti nominatim tonsuram detur qui egent. Postea episcopus det cantoribus antiphonarium tangendum dicens.Videte ut ore cantatis … Andrieu Pontifical 1, III. ›De officio hostiarii‹. Andrieu Pontifical I, IV Nr. 1–4. (p. 13) ›De officio lectorisAndrieu Pontifical 1, V Nr. 1–6. (p. 14) Ordinatio exorcistae. Andrieu Pontifical 1, VI Nr. 1–4. (p. 15) Ordinatio acoliti. Andrieu Pontifical 1, VII Nr. 1–6. (p. 17) Ordinatio subdiaconi. Andrieu Pontifical 1, VIII Nr. 1–5. (p. 19) ›Hic vocentur dyaconi…PRG XVI Nr. 9, 10, 12–14, 15, 17, 18, 19 (ähnlich) (p. 23) Ordinatio presbiteri. PRG XVI Nr. 22, 23, 26–31, 33–38
(p. 29–) (p. 29) ›Incipit ordo ad vocandum seu examinandum vel consecrandum electum episcopum‹. Sabbati die circa vesperam … Andrieu Pontifical 1, X Nr. 1–13, 15, 18–25. (p. 44) ›Consecratio manuum‹. Ungantur manus … PRG LXIII Nr. 36, folgt Andrieu Pontifical 1, X Nr. 26–29. (p. 46) ›Benedictio infule episcopalis‹. Deus cuius ecclesia … folgt Andrieu Pontifical 1, X Nr. 30, 34–36, 38, folgt ebd. Nr. 1–10.
(p. 55–) (p. 55) ›Incipiunt benedictiones super indumenta episcopalia. Benedictio pedulium‹. Andrieu Pontifical 2, 223 Nr. 74. Omnipotens sempiterne deus qui es initium … evangelii pacis. (p. 56) ›Ad cirotecas‹ …. ›Ad tunicam‹ …. ›Ad dalmaticam… Benedictio annuli‹. (p. 57) ›Benedictio baculi‹. (p. 58) ›Benedictio scandaliorum‹. ›Benedictio caligarum‹.
(p. 59–) ›Benedictio planete, dalmatice, stole et aliarum vestium sacerdotalium et leviticarum‹. Andrieu Pontifical 1, XX Nr. 1–3.
(p. 60–) ›Benedictio linthaminum in sacro ministerio‹. PRG XL Nr. 74 u. 75.
(p. 61–) ›Ad corporale benedictio‹. PRG XL Nr. 85, 83, 84.
(p. 62–) ›Prefacio patene consecrande‹. Consecramus domine … — … in patibulo crucis elegit inmolari. Qui tecum vivit. PRG XL Nr. 88, 90, 91. Andrieu Pontifical 1, XXII Nr. 1–3.
(p. 63–) ›Prefacio calicis‹. Oremus dilectissimi fratres … — … gracia perficiatur. PRG XL Nr. 92, 93, 94. Andrieu Pontifical 1, XXIV Nr. 1–3.
(p. 64–) ›Benedictio vasculi eucharistialis sive crismalis‹. Oremus karissimi fratres … — … implere digneturPRG XL Nr. 86. Andrieu Pontifical 1, XXIV Nr. 1. ›Benedictio nove crucis‹. Benedic domine … — … inveniant corporis et anime sanitatem. per. PRG XL Nr. 97, 98, 99, 102, 103, 104 Andrieu Pontifical 1, XXVI Nr. 1–6.
(p. 68) ›Benedictio ymaginis beate Marie‹. Domine Ihesu Christe qui de intemerato beate Marie virginis utero nasci dignatus es … — … particem supernorum. Qui cum patre.
(p. 68) ›Benedictio incensi‹. Domine deus omnipotens cui astat … — … a morsu antiqui serpentis. PRG XL Nr. 109. Andrieu Pontifical 1, XXV.
(p. 68–) ›Incipit ordo qualiter Romanus pontifex apud basilicam beati Petri apostoli debeat ordinari‹. Primicerius cum stola sua in … — … meritam vicem recipiat. Qui vivis … Vgl. Andrieu Pontifical 1, XXIII Nr. 1–5. (p. 69) … fit leganter hoc addito ubi dicitur: Et idcirco … universam Vgl. PRG LXX Nr. 6. Es folgt Andrieu Pontifical 1, XXIII Nr. 6–7.
(p. 72–) ›Incipit ordo ad abbatem benedicendum‹. In ordinatione abbatis debet episcopus missam celebrare … — … ad exemplum iuste severitatis et correctionis. PRG XXVI Nr. 1–2 (ähnlich). (p. 72) Examinatio abbatis ähnlich wie Martene, lib. 2., cap. 1., ordo 9., bemerkenswert die Formulierung Vis sancte Magdeburgensi ecclesie mihi meisque successoribus subiectionem et obedienciam exhibere … Danach Andrieu Pontifical 1, XV Nr. 5–8, 10, 13.
(p. 77–) ›Benedictio sanctimonialium virginum vel viduarum‹. Sanctimonialis virgo cum ad consecracionem sui episcopi offertur … Deinde prosternat se episcopus coram altari … Domine exaudi. Domine vobiscum … — … tua consolacione perficiant. Vgl. Martene, lib. 2., cap. 6., ordo 7, Sp. 538–539. PRG XX Nr. 6, 14–17, 24, 19, 21, 23, 25, 20. Andrieu Pontifical 1, XII Nr. 3, 6, 9–12, 25, 26, 33, 32, 34.
(p. 87–) ›Benedictio vidue que fuerit castitatem professa‹. Consolare domine hanc famulam tuam … — … que in tua pietate confidit. Andrieu Pontifical 1, XIII Nr. 5, 6, 16, 19, 20.
(p. 89–) ›Ordo romanus qualiter consulium [!] agatur‹. Conveniente universo cetu sanctorum episcoporum … — … Tunc pariter omnes exurgentes redeant pacitice in domum suam. PRG LXXIX Nr. 1–9, 11–21. Andrieu Pontifical 1, XXVI Nr. 1–8, 10–20, 22–27.
(p. 97–) ›Incipit ordo ad benedicendum regem.Quando novus a clero … — … Tunc episcopus metropolitanus missam celebret plena processione. PRG LXXII Nr. 1–14 (Nr. 12 u. 14 gekürzt), 16, 17. (p. 106 /108) ›Prefacio‹. Vere dignum … Deus creator omnium imperator angelorum rex regnancium … vita salusque populorum. Qui tecum. Nr. 18 (verkürzt) Nr. 19 (verkürzt) Nr. 20–25. (p. 112/113) ›Professio regis ante solium coram domino et clero et coram populo‹. Profiteor et promitto … Nr. 26, 27, 28.
(p. 113–) ›Sequitur ordo missarum si infra [sic, recte: in feria] evenerit, sed melius et honorabilius die dominica‹. Deus qui miro ordine … — … nulla possint temptatione mutari. PRG LXXIII Nr. 1–4.
(p. 115) ›Item alia missa [pro rege]‹. Deus cuius regnum est … — … nulla possint temptationem mutari. PRG LXXIV Nr. 1–3.
(p. 115–) ›Incipit benedictio regine‹. Hec dicatur oratio in ingressu ecclesie … — … qui cum deo patre et spiritu sancto vivit et regnat per infinita secula seculorum. Amen. PRG LXXVIII Nr. 1–4.
(p. 119–) ›Benedictio ensis‹. Exaudi domine … — … tempestatibus turbetur bellorum. per. PRG CCXLIV Nr. 1–5.
(p. 121) ›Benedictio vexilli bellici‹. PRG CCXLIII.
(p. 121–) ›Incipit ordo ad benedicendum imperatorem, quando coronam accipit facit hanc promissionem‹. In nomine Ihesu Christi promitto … — … in celis conferat p[rae]mium. Qui vivit. Elze XVI Nr. 1–6, 7 (verkürzt), 10–25.
(p. 130–) ›Incipit ordo ad coronandum imperatorem‹. Cum rex in imperatorem electus pervenerit … — … deus adiuvet et hec sancta. Elze XVII Nr. 1–38. Der Staufische Ordo der Hs folgt in der Regel den Textzeugen B und C.
(p. 138) ›Missa pro imperatore‹. Deus regnorum omnium … Elze XVI Nr. 26.
(p. 138–) ›Ordo ad benedicendam ecclesiam.Inprimis erunt preparata in ecclesia … — … salutem perpetuam consequatur. Vgl. Andrieu Pontifical 1, XVII Nr. 1–3; die folgenden Texte in PRG XL Nr. 5–9, 10 u. 11 kombiniert, 12 (nicht mit genauem Wortlaut), 13–20, 23 (nicht im Wortlaut und ohne Litanei), 24–26 (in der Hs folgt das lateinische dem griechischen Alphabet), 27, 30, 32, 34, 37, 38 (z.T.), 39–48, 50–52, 55, 57, 58, 59 (z.T.), 60, 61, 63, 64–71. (p. 169) Postea ibidem sedens benedicat ornamenta ecclesie et altaris … (p. 170) Postea pontifex ingrediens ecclesiam et tenens reliquias in manibus incipiat: Ingredimini … PRG XL Nr. 132–135, 137–146. (p. 176) folgt als Responsorium Benedic domine domum istum … PRG CXXXIX Nr. 2. (p. 177) Postea incipiat cantor introitum: Terribilis est locus. Praefatio: Vere dignum … wie PRG XLI Nr. 3.
(p. 178–) ›Benedictio lapidis itinerarii‹. Deum omnipotentem fratres dilectissimi vocis … — … mereamus. per. Vgl. PRG XL Nr. 120–122, danach Nr. 65.
(p. 179–) ›Benedictio tabule‹. Supplices tibi domine deus … — … in tabulis scripsisti lapideis. per. Vgl. PRG XL Nr. 68.
(p. 180–) (p. 180) ›Benedictio lapidis primarii‹. Primo fiat crux in ipso lapide … — … Omnipotens sempiterne deus qui filium tuum lapidem angularem … p. 182 Expl.: … maneat super locum istum. per.
(p. 182–) ›Reconciliacio ecclesie violate‹. Primum veniat episcopus … — … vota sanctifica. PRG L Nr. 1–10 (verkürzt).
(p. 187–) ›Benedictio poliandi seu cimiterii‹. Domine sancte pater omnipotens eterne deus … — … perpetue felicitatis gaudio [consequantur]. per. Besteht aus Andrieu Pontifical 2, XXIV. p. 189 und XLI. Andrieu Pontifical 1, LII A Br. 3, 4, 2. Andrieu Pontifical 3, V Nr. 4. Andrieu Pontifical 1, LII B Nr. 12. Rituelle Anweisungen anders als im Druck.
(p. 193–) ›Ordo ad benedicendum ecclesie signum‹. Inprimis dicatur letania … — … protectio sempiterna. Qui vivis … PRG LI Nr. 1–15.
(p. 201) ›Benedictio nove domus‹. Te deum patrem omnipotentem … — … angeli tue lucis inhabitent. per. PRG XCXI Nr. 1.
(p. 201–) ›Incipit ordo in purificatione sancte Marie‹. Stans pontifex ante altare … PRG XCIX Nr. 14–19, 21–28.
(p. 209–) ›Ordo in capite ieiunii‹. Exorcismus cinerum … — … continencie muniamur auxiliis. per. Deinde agatur missa ordine suo. Exorcismus cinerum vgl. Franz Benediktionen 1, 465 Anm. 2. Weitere Texte s. PRG XCIX Nr. 74, 75, 78, 77, 76, 79.
(p. 212–) ›Benedictio super capsellas et fustes‹. Domine Ihesu Christe mundi redemptor … — … tua facias protectione securos. per. Vgl. PRG CCXII Nr. 1–3; CXXVIII Nr. 5.
(p. 215–) ›Dies palmarum florum sive ramorum‹. Visita domine plebem … — … pervenire quo tendimus. per. Vgl. PRG XCIX Nr. 162 (in der Hs anders), 164–166, 168, 176, 173, 170, 169, 189. Bis auf die nachgewiesenen Texte sind vor allem die rituellen Anweisungen anders als im Druck.
(p. 222–) ›Ordo ad reconciliandos penitentes‹. Feria quinta ante pascha. sedente pontifice … — … iterando non revocent. PRG XCIX Nr. 224–234, 237, 246, 250, 251.
(p. 230–) ›Item ordo‹. Ipso die sonentur … — … vadat ad sedem suam cum dyaconibus et exspectet. PRG XCIX Nr. 252, 253, 354 (in der Hs gekürzt), 255, 259, 260, 261, 296, 297, 265, 266.
(p. 237–) ›Ordo de consecracione principalis crismatis‹. Exspectante vero in sede sua … — … ut a nemine videatur. PRG XCIX Nr. 268–271, 273, 272, 274–276.
(p. 245–) Incipit exorcismus olei quo unguendi sunt cathecumini. Qua expleta benedicat ampullam olei delatam … PRG XCIX Nr. 278, 279. Anweisungen zum Ritus variieren.
(p. 248–) ›In sabbato sancto pasche benedicatur ignis de silice sive de cristallo noviter excussus. Primo cantentur septem penitenciales psalmi …‹. Domine deus omnipotens deus Abraham, deus Ysaak, deus Iacob inmitte in hanc creaturam incensi vim … Domine deus noster qui sanctis oracionibus placaris … (p. 249) Deus qui per filium tuum angularem scilicet lapidem … Domine sancte pater omnipotens eterne deus in sancto nomine tuo … Veniat ergo omnipotens deus super hoc incensum … (p. 250) … post hec vero procedat pontifex ad fontem … [Benedictio fontis].
(p. 255–) Incipit ordo ad cathechizandum in scrutinio. Primitus ut infantes … — … et tam ipso die quam sequentibus septem diebus communicent. PRG CVII Nr. 1–4, 6, 9–14, 17, 19, 20, 15, 18, 21, 23, 24. Rituelle Anweisungen häufig anders formuliert. Es folgt (p. 264) ›His ita peractis ante ecclesiam inferantur intro infantes et eo tenente infantem a quo suscipiendus est presbyter nomen infantis interrogat dicens‹. Quis vocaris … Vgl. PRG XCIX Nr. 370, 372–378, 380. (p. 266) ›Tunc candelam ardentem tradat ei dicens …‹ Vgl. Andrieu Pontifical 1, XXXII Nr. 28 und 29. Vgl. außerdem Rituale VII B Hs 168 a.d. entsprechenden Stelle.
(p. 266–) ›Ordo ad baptizandum infirmum‹. Inprimis … Text wie Rituale VII B Hs 168, 13rb–15va.
(p. 270–) ›Ordo ad baptizandum infirmum iam desperatum‹. PRG CIX Nr. 1. Rituelle Anweisungen anders als im Druck. Text wie Rituale VII B Hs 168, 15va–16ra.
(p. 271–) ›Ordo ad consignandum pueros ab episcopo‹. Andrieu Pontifical 1, Appendix Nr. 1. Vgl. auch PRG XCIX Nr. 386, 387, 388.
(p. 273–) ›Benedictio agni in die sancto pasche‹. Post celebratam domine … — … benedicis et prestas nobis. amen … Vgl. Franz Benediktionen 1, 584 Nr. 2. ›Benedictio aliarum carnium‹. Deus conditor universe carnis … — … benedicis et prestas nobis. amen. Andrieu Pontifical 1, XLI. Franz Benediktionen 1, 585 Nr. 3.
(p. 274–) ›Benedictio avium‹. Deus universe conditor … — … pervenire mereantur. Vgl. Franz Benediktionen 1, 586/587 Nr. 8.
(p. 275) ›Benedictio lardi‹. Franz Benediktionen 1, 589 Nr. 15.
(p. 275–) ›Benedictio casei‹. Franz Benediktionen 1, 592.
(p. 276–) ›Benedictio ovorum‹. Franz Benediktionen 1, 592.
(p. 276–) ›Benedictio thymiamatis‹. Franz Benediktionen 1, 428.
(p. 277–) ›In vigilia pentecostes ad fontem ymnus‹. AH 50 Nr. 183, Vers 1, 2, 4, 5, 6, 8, 7.
(p. 277–) ›In festivitate sancti Johannis baptiste benedictio pomorum‹. Franz Benediktionen 1, 377 Nr. 3.
(p. 278–) ›In natale sancti Syxti. Benedictio uvae sive favi‹. Andrieu Pontifical 2, XL.
(p. 277–) In assumptione sancte Marie. Benedictio herbarum Franz Benediktionen 1, 398/399 Nr. I 1–2 mit Anm. 14.
(p. 280–) ›Benedictio lactis et mellis‹. Franz Benediktionen 1, 600/601. … ›Benedictio ad omnia ornamenta ecclesiae vel altaris alia‹. PRG XL Nr. 78.
(p. 281) ›Ad lintheamina alia‹. PRG XL Nr. 76.
(p. 281–) ›Benedictio ad albas planetas stolas et cingula alia‹. PRG XL Nr. 80.
(p. 282–) ›Spiritualiter ad stolas‹. PRG XL Nr. 82.
(p. 283–) ›Ad thuribulum‹. PRG XL Nr. 106, 107.
(p. 284–) ›Ad reliquas alia‹. PRG XL Nr. 115.
(p. 284–) ›Ad crucem alie due orationes‹. PRG XL Nr. 98, 101.
(p. 285) ›Ad vasculum corporis Christi alia.PRG XL Nr. 87. – (p. 286) leer.

HD Hec sunt necessaria ad consecrationem altaris vel ecclesie. In primis episcopus preparans cingat se cum … — … candele ardeant in altari quinque locis.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Andrieu Pontifical M. Andrieu, Le pontifical Romain au moyen-âge, Bd. 1–4, Rom 1938–1941 (Studi e Testi 86, 87, 88, 89)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Elze Die Ordines für die Weihe und Krönung des Kaisers und der Kaiserin, hrsg, von R. Elze, Hannover 1960, ND Hannover 1995 (MGH Fontes iuris 9)
Franz Benediktionen A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 Bde., Freiburg/Br. 1909, ND Graz 1960
Franz Benediktionen A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 Bde., Freiburg/Br. 1909, ND Graz 1960
Haucap-Nass A. Haucap-Nass, Die Stiftsbibliothek von St. Blasius in Braunschweig. Ein Überblick mit einer Handliste der nachweisbaren Handschriften und Drucke aus dem Blasiusstift, in: Die Welfen und ihr Braunschweiger Hof im hohen Mittelalter, hrsg. von B. Schneidmüller, Wiesbaden 1995 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 7), 205–225
Henrici Handschriftenarchiv E. Henrici, Findbuch und Handschriftenbeschreibungen zu den Beständen Staatsarchiv Wolfenbüttel Hs IV, VI 5, 11, 13, VII B–D, 2 Bde. masch., Berlin 1906–1909 (Handschriftenarchiv der Berlin - Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften)
Martene E. Martène, De antiquis ecclesiae ritibus libri, Bd. 1–4, ND Hildesheim 1967–1969
PRG Le pontifical romano-germanique du dixième siècle, Bd. 1–3, hrsg. von C. Vogel und R. Elze, Città del Vaticano 1963–1972 (Studi e testi 226, 227, 269)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Kodierung abgeschlossen; Einbandbeschreibung ergänzt; Blattzahlen ergänzt (henseleit, 2021-07-30)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.