|| [A 2r:] Omnibus piis et doctis viris gubernatibus studia iuuentutis in scholis puerilibus S. P. D.

↑

Non est alia melior instituendae iuuentutis ratio, quam ordiendo a primis doctrinarum elementis, aetatem teneram his imbutam, paulatim ordine ceu per gradus prouehere ad altiora ac difficiliora, et illa ipsa elementa ita proponere, ut et dictata reposcantur ab auditoribus, et auditores ipsi ad certas ex praescripto responsionum formulas assuefiant. Nam qui turbato || [A 2v:] ordine protinus in medias doctrinas irruunt, initijs non perceptis, aut qui ordine inuerso fastigia petunt fundamentis non substructis operam perdunt et in conatibus medijs fathiscentes concidunt.Inprimis uero ad tuendam conseruandamque doctrinae coelestis puritatem et ad excitanda atque acuenda ingenia accommodatior institutio nulla est quam cum ea, quae tradita sunt, quasi fida deposita repetuntur et exiguntur. Exploratis enim auditorum profectibus animaduerti potest, quantum quisque retinuerit, quantum intelligat, ubi haereat, ubi aberret a uero et errantes admoneri possunt. Prodest et hoc: unam quandam simplicem et certam sequi || [A 3r:] doctrinae formam ἀνάλογον fidei, et canoni doctrinae propheticae atque apostolicae conformem. Imo et certos loquendi modos usurpare, qui nihil habeant ambiguitatis aut obscuritatis, et consentanei sint scripturae, quod et Paulum meminimus praecipere Timotheo, ut conseruet ὑποτύπωσιν τῶν ὑγιαινόντων λόγων,1 id est ideam et formam certam. Nam dissimiles perplexi, ambigui noui, a canone scripturae et testimonijs orthodoxis, quae graui autoritate recepta et comprobata sunt, discrepantes modi loquendi inuoluunt et obscurant dogmata, consensum de doctrina dirimunt, erroribus fenestram aperiunt, uoluntates disiungunt, operas et studia distrahunt et licentiam audalci- || [A 3v:] amque quiduis fingendi in leuibus ac petulantibus ingenijs confirmans. Verissimum est enim non de politicis negocijs tantum, sed multo magis de religionibus, quod apud Thucydidem dicitur: Ἐν τῷ διαλλάττοντι γνώμης, διαφοραὶ ἔργων καθίστανται, id est: „Dissidentibus opinionibus et uoluntatibus fiunt opera diuersa.“2 Haec mala, ut auerterentur, et consensus de doctrina quasi per manus ab apostolis propagatus, ut ad posteros transmitteretur, prima ecclesia non episcopis solis et pastoribus docenti curam commendauit, sed ijsdem adiunxit et κατηχητὰς, quorum munus erat erudire nouitios, qui fidem christianam recens amplexi erant et eccle- || [A 4r:] siae societatem sese aggregarant, vt autem ij, qui hoc modo instituebantur, antequam ad baptismum admitterentur, uocabantur κατηχούμενοι. Sic ipsa docendi ratio, qua summa doctrinae ecclesiae compendio tradebatur et uicissitudine quadam interrogationum ac responsionum auditore ceu κατ᾿ ἠχῶ reddente accepta, exercebatur, nominata fuit κατήχησις quasi per reciprocum sonum reddita eadem uox doctrinae.Extat in ipsa scriptura nomen catecheseos cum alibi tum apud Lucam in exordio narrationis euangelicae3 et in epistola ad Rom. cap. 24 et 1. Cor. 145 et ad Gal. 6: κοινωνείτω δὲ ὁ κατηχούμενος τὸν λόγον τῷ κατεχοῦν- || [A 4v:] τι ἐν πᾶσιν ἀγαθοῖς.6 Et morem ecclesiae ueteris aliquoties describit Eusebius, qui et seriem atque successionem eorum, qui praefuerunt catechumenis in ecclesia Alexandrina ordine commemorat.7 Fit et apud caeteros scriptores ecclesiasticos crebra uetustissimi huius moris ec­clesiae mentio. Nam et Tertullianus in sermone de poenitentia hortatur catechumenos, ne differant baptismum hac persuasione, quasi securius ante baptismum peccatis indulgere ipsis liceat.8 Et Chrysostomi quaedam homilia inscribitur „Catechesis ad illuminandos“, cuius exordium etiam tale est, ut ostendat modum ac formam doctrinae ueteris.9 Sic enim ordi­tur: „Prius dictorum apud charitatem ue- || [A 5r:] stram fructus a uobis repetiturus aduenio.“10 Scripsit et Augustinus librum „De catechisandis rudibus“.11 Hanc ueteris ecclesiae consuetudinem superstitiosorum rituum cultu et obseruationibus in regno pontificio sublatam atque deletam, ut reuerendus pater ac praeceptor noster et sincerioris religionis instaurator doctor Martinus Lutherusa reuocaret in ecclesiam praecipua doctrinae christianae capita, methodo catechetica interrogationibus et responsionibus distincta explicauit, quae primae aetati a teneris priuatim et publice in ecclesijs et scholis harum regionum magna cura inculcantur eadem obseruata lege institutionis, ut cogan- || [A 5v:] tur auditores quasi sono reflexo imitari et reddere interpretationum uerba.12 Qui uero aliquo usque progressi et adultiores sunt, quorum iudicium aetate auctum paulatim maturescit, ijs uberiores et aliquanto altius ex fonte doctrinae sacrae depromptae ac pluribus roboratae testimonijs explicationes proponuntur methodo tamen non diuersa. Atque id quidem in templis hactenus, quam in scholis obseruatum est accuratius, quod paedagogorum alij alias usurpauerint uberioris catecheticae doctrinae formas, nec ordine, nec interrogationum aut responsionum forma, nec loquendi modis congruentes. Quin etiam nonnulli ex dissidijs, quibus flagrant atque || [A 6r:] concutiuntur ecclesiae et ex confusione tetra dogmatum recte explicatorum, ausi sunt aspergere multa minime conuenientia teneris ingenijs, sicut experimur, cum profectus discentium exploramus, inter quos non pauci offeruntur catecheticae doctrinae aut rudes prorsus aut de interrogatis aliena uel ambigua respondentes. His incommodis, ut aliquomodo inueniretur remedium, profuturum esse magnopere existimauimus, si una ederetur certa et simplex forma catecheseos, quae post initia catechismi domini doctoris Lutheri in scholis puerilibus iuuentuti proponi posset. Nam capita in examine aut locis theologicis13 comprehensa ac disputata, quae in ecclesiae || [A 6v:] doctrina ac certaminibus exercitatum lectorem requirunt, nondum omnia commode et e uestigio pueris eruditis in catechesi Lutheri tradi possunt.Quamobrem ex corpore doctrinae,14 in quo nostrae ecclesiae uere et recte statuunt, repeti et explicari perpetuum consensum doctrinae propheticae et apostolicae ac symbolorum hanc epitomen quantum fieri potuit excerptam contexuimus declarantem atque illustrantem concinnis definitionibus illa, quae in catechesi Lutheri summatim indicata sunt. Nec tamen aut ad ea penetrantem controuersiarum momenta, quae alibi agitantur aut nimis procul a praesenti scopo excurrentem. In hac cum utiliter post Lutheri catechesin et || [A 7r:] ante examinis theologici15 enarrationem exerceri posse adolescentes existimemus edendam censuimus. Prolixitatem impedituram operas discentium et rudiorem aetatem remoraturam, quae nec obruenda est copia, nec turbanda uarietate, nec implicanda perplexitate rerum consulto uitauimus, ne discentibus idem, quod Spartanis Samios legatos audientibus accidat, ut postrema non intelligant prio­rum obliuiscantur, τὰ μὲν πρῶτα λεχθέντα ἐπιλελῆσθαί τὰ δὲ ὕστατα οὐ συνιέναι.16 Oportet enim eorum, quae tenerae aetati traduntur, modum esse, ut memoria comprehendi et animis infigi possint. Locupletior tractatio alterius loci est et occasionis. Interdum tamen ali- || [A 7v:] qua uberioris declarationis causa addidimus, quae ad altiora atque maiora accessuris uiam quandam praeparant. Sed ea typis exilioribus excudi curauimus, ut ab alijs, quae memoriae mandari necesse est, facilius discerni possent.Fruantur sane his laboribus quicunque uolent, sed res ipsas in hoc libello traditas et loquendi formas nec nostras nec nouas esse sciant. Ea enim recensuimus, quae nostrae ecclesiae unanimi consensu et constantia ac fide religiosa semper hucusque eodem modo sonuerunt. Quare, si qui erunt boni et pij et coniunctionis ecclesiarum amantes, hi, ut speramus, cum gratiarum actione his fruentur, quos hortamur, ne recte || [A 8r:] tradita alienis et commentitijs interpretationibus deprauari aut contaminari neue peregrina assui permittant. Sed haec, ut a praeceptoribus nobis tradita sunt, recte intelligere adolescentes suae fidei commissos assuefaciant et τὴν καλὴν παρακαταθήκην17 posteris conseruare integram et illibatam studeant et Deum toto pectore precentur, ut repurgatae doctrinae lucem nobis incorruptam conseruet ac reprimat conatus eorum, qui manifestae ueritati maliciose et petulanter aut ueteratorie et fraudulenter illudunt.Te Fili Dei, domine Iesu Christe, oramus ut asseras et uindices gloriam tuam et de doctrina, quam ex ore ac patefactione tua sonamus, testificeris posteritati, sa- || [A 8v:] nes uulnera ecclesiae, reprimas sophistas sycophantas, tyrannos, architectos artificiorum et consili­orum Sinoniorum,18 tuearis consensum inter nos de ueritate tua, ut uno spiritu, una fide, uno ore te celebremus in hac uita et in omni aeternitate. Amen.Witebergae calendis Ianuarij inchoantibus annum Christi seruatoris M.D.LXXI.Decanus, senior et doctores theologicae facultatis in academia VVitembergensi.

|| [1:] b Capita catechismi.

↑

Quid vocatur catechesis et vnde est appellatio?Catechesis est prima institutio, qua rudioribus summa doctrinae christianae certa methodo comprehensa traditur. Nomen est ἀπὸ τοῦ κατηχεῖν, quod significat viua voce erudire et ab auditoribus doctrinam reposcere.Quae sunt praecipua capita catechismi?Quinque: decalogus, symbolum apostolicum, oratio dominica, doctrina de poenitentia et absolutione, doctrina de sacramentis.

De decalogo.

↑

|| [2:] [Holzschnitt: Empfang der Gesetze durch Mosec (Dtn 10,4)] Quid continet decalogus et vnde habet appellationem?Decalogus continet summam legis moralis et nomen habet a numero decem praeceptorum. Sumpta est autem vox ex 10. capite Deuteronomij, vbi dominus dicitur scripsisse decem verba, quae locutus erat de medio ignis in monte Sina.19 Quomodo diuiditur decalogus?In duas tabulas: Prior tabula docet de cultibus, qui immediate Deo praestandi sunt. Posterior tabula praecipit || [3:] de officijs erga proximum. Vtriusque tabulae summam et ordinem Christus complexus est Matthaei 22: „Diliges dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. Hoc est primum et magnum mandatum. Secundum similed huic: Diliges proximum tuum sicut teipsum. In his duobus mandatis tota lex consistite et prophetae.“20 Quae praecepta pertinent ad primam tabulam?Tria priora praecepta, quorum primum concionatur de agnitione Dei in mente et de motibus seu affectibus in voluntate et corde f erga Deum.f Secundum praecipit de illius agnitionis et affectuum profeßione, quae fit sermone. Tertium sancit totum ministerium, quo fit propagatio doctrinae coelestis et cultum externorum, quos Deus instituit.Quae praecepta referuntur ad secundam tabulam?Septem sequentia praeceptam, quorum hic est ordo: Quartum munit societatem communem g generis humani,g ad quam homo est conditus, || [4:] et gubernatores illius constituit, quintum corpora et vitam singulorum hominum munit, sextum tuetur coniugia, septimum domos seu nidos singulorum munit et res h alias vitaeh necessarias, octauum defendit famam cuiusquei et iudicia ordinat, quae sunt nerui et executio iusticiae, nonum et decimum addunt declarationem, quod lex Dei non tantum de externis operibus praecipiat, sed accuset et damnet etiam prauam concupiscentiam.Qualis est forma enunciationis in singulis praeceptis?Primum praeceptum partim affirmatiuum, partim negatiuum est, reliqua praecepta primae et secundae tabulae sunt negatiua excepto tertio et quarto praecepto. Semper autem in negatiuis simul continetur sententia affirmatiua et e contrario in affirmatiuis simul continetur sententia negatiua.Quae sunt in singulis praeceptis consideranda?De omnibus praeceptis haec quinque cogitanda sunt: I. quae opera flagitentur, II. quomodo fieri possint et placeant, || [5:] III. quae peccata prohibeantur, IIII. promissiones additae legi, V. comminationes. Ex his quaedam ad singula praecepta pertinent. Aliqua vero ad vniuersam legem referenda sunt.Dic primum praeceptum.j Ego sum dominus Deus tuus, qui eduxi te de Aegypto. Non habebis deos alienos coram me.21 Quid continet affirmatiua sententia huius praecepti?Haec verba: „Ego sum dominus Deus tuus, qui eduxi te ex Aegypto“ confirmant primum totius legis authoritatem monstrato Deo authore. Deinde ostendunt, quis sit verus Deus et quomodo agnoscendus sit. Nam appellatio Iehouae discernit Deum patefactum in ecclesia ab omnibus commentitijs numinibus et mentio eductionis ex Aegypto monet ingentibus miraculis verbum, || [6:] k quod a Deo traditum est ecclesiae,k confirmatum esse.Recita definitionem Dei.Deus est essentia spiritualis, intelligens, aeterna, alia a creaturis omnibus, verax, bona, iusta, casta, misericors, benefica, liberrima, immensae sapientiae et potentiae, irascens peccatis, Pater aeternus, qui Filium imaginem suam ab aeterno genuit, et Filius imago Patris coaeterna et Spiritus sanctus procedens a Patre et Filio, sicut patefacta est diuinitas certo verbo et testimonijs diuinis, quod Pater aeternus cum Filio et Spiritu sancto condiderit et conseruet coelum et terram et omnes creaturas et adsit omnibus creaturis, quo ad conseruationem, et colligat sibi in genere humano ecclesiam propter Filium et per eum et sit iudex iustorum et iniustorum.Qui sunt modi, quibus agnoscitur Deus?Duo sunt modi. Verbum et testi- || [7:] monia m verbo addita.m Verbi Dei partes sunt principales lex et euangelium. Testimonia vero sunt omnia opera Dei, quae ad confirmandum verbum suum Deus omnibus temporibus in genere humano edidit.Sunt ne diuersa doctrinarum genera lex et euangelium?Diligenter hae duae partes verbi discernendae sunt et tamen sciendum est, nunquam a se inuicem haec genera doctrinarum diuellenda esse ac vniuersaliter ex euangelio sumendam esse legis declarationem. Sic autem lex et euangelium differunt. n Lex Dei, quae nominatur lex moralis, est sapientia aeterna et immota in Deo et norma iusticiae in voluntate Dei discernens bona et mala, quae est patefacta rationali creaturae in creatione et postea saepe repetita et sancita voce diuina in ecclesia ostendens, quod sit Deus et qualis sit et quod sit iudex obligans omnes rationales creaturas, vt sint conformes illi normae Dei, et damnans omnes ac denuncians horribilem destructionem omnibus, qui non congruunt ad illam normam Dei, nisi sit || [8:] facta reconciliatio propter mediatorem iuxta dictum: „Maledictus, qui non manet in omnibus, quae scripta sunt in lege.“24 Item in Psalmo: „Non Deus volens peccatum, tu es. Odisti omnes, qui operantur iniquitatem“25 etc.n o Euangelium est praedicatio  q poenitentiae et promißio, quam non nouit ratio naturaliter, sed reuelata diuinitus, in qua Deus affirmat se gratis, non propter vlla nostra merita aut dignitatem nostram, sed propter obedientiam Filij credentibus in Filium certo remittere peccata et donare eis imputationem iusticiae et reconciliationem, in qua Filius Dei voce euangelij consolatur et viuificat corda credentium et liberat eos a morte aeterna et facit eos templa Dei dato Spiritu sancto sanctificante eos et accendente tales motus, qualis est ipse Spiritus sanctus, et donat haereditatem vitae aeternae credentibus, quod propter ipsum gratis habeant remißionem, peccatorum imputationem iusticiae, reconciliationem et haeredi­tatem vitae aeternae.qoQuae virtutes praecipiuntur in affirmatiua sententia primi praecepti iuxta declarationem euangelij? || [9:] Septem sunt maxime insignes et conspicuae virtutes primi praecepti: 1. vera noticia Dei. 2. fides. 3. dilec­tio. 4. spes. 5. timor Dei. 6. humilitas. 7. patientia. Haec enumeratio rectißime sumitur ex verbis: „Ego sum dominus Deus tuus, fortis zelotes.“28 Necesse est enim noticiam monstrantem, quis sit verus Deus, omnibus affectibus voluntatis et cordis erga Deum praelucere, quia ignoti nulla cupido. Hanc veram noticiam comitantur affectus in voluntate et corde, quia enim initio proponitur dulcis et grata consolatio, non obscurum est postulari fidem, quae et hanc consolationem amplectitur, et omnibus partibus doctrinae a Deo traditae assentitur. Cum autem mens statuit comminationem legis esse veram, oritur timor Dei et quia cum fide coniuncta est laeticia, orta ex agnitione misericordiae, beneficiorum et praesentiae Dei, existit in corde dilectio. Postea vt fidei cognata est spes. Sic timori vicinae virtutes sunt, humilitas et patienia, harum virtutum hae sunt descriptiones: || [10:] Vera noticia Dei est Deum sic agnoscere, sicut se patefecit, eundemque a commentitijs numinibus discernere, nec aliud de essentia Dei aut de voluntate aut de caeteris articulis fidei asseuerare, quam quod ipse tradidit in scriptis propheticis et apostolicis. Fides est noticia, qua firmo assensu amplectimur totam doctrinam a Deo traditam ecclesiae et in hac etiam promißionem reconciliationis, quam apprehendentes accipimus remißionem peccatorum fiducia Filij Dei et hac fiducia acquiescentes accedimus ad Deum et nos recipi et exaudiri r statuimus. Dilectio Dei est subijcere se Deo et facere mandata eius cum quadam laetitia, quae oritur a fide apprehendente misericordiam Dei propter Filium promissam. Spes est expectatio vitae aeternae propter Filium Dei certa et expectatio auxilij et mitigationis calamitatum in hac vita iuxta consilium Dei.r Timor Dei filialis est expauescere agnitione irae Dei aduersus peccatum et simul erigi fiducia misericordiae, ne in pauore deficiamus a Deo. Humilitas est vere timere Deum et agnoscere propriam infirmitatem et tamen in || [11:] fide obedire vocationi et expectare a Deo auxilium et liberationem, nec appetere maiora quam pro vocatione, nec suis viribus tribuere euentus salutares, nec despicere alios, per quos Deus etiam vtiliora gerere potest. Patientia est obedire Deo in tolerandis aduersis, ita vt non faciamus aliquid contra mandata Dei, nec Deo irascamur, sed fide agnoscamus eum nobis propitium esse et expectemus auxilium, mitigationem aut liberationem et hac fide et spe dolorem leniamus.Quae est negatiua sententia primi praecepti?Negatiua sententia seu antithesis comprehensa est his verbis: „Non habebis deos alienos coram me.“29 Sunt autem dij alieni non tantum commentitia ethnicorum numina, sed omnia, quibus praeter verum Deum confidunt corda hominum. Itaque habere deos alienos est creaturis tribuere ea, quae solius Dei sunt, vt cum rebus creatis confidimus et in eis praesidia et salutem nostram collocamus, easque Deo anteferimus, id est plus diligimus et timemus, quam Deum ipsum. || [12:] Quae sunt peccata pugnantia cum primo praecepto?Quinque gradus maxime insignium peccatorum con­stitui possunt, quae horribiliter pugnant cum primo praecepto. Primus gradus est Epicureus furor contemnens Deum et academica dubitatio de Deo. Secundus est idolatria, cum aut fingitur aliquid esse Deus, quod non est Deus, aut cum alligatur Deus ad aliquam rem, cui se non alligauit suo verbo, aut cum tribuitur creaturae honos soli Deo competens aut cum excogitantur opiniones de Deo et cultus sine verbo Dei. Ad hunc gradum referatur et superstitio, quae tribuit cuicunque rei aliquam vim sine ordinatione diuina et sine causis naturalibus. Tertius gradus est haeresis, id est pertinax asseueratio alicuius dogmatis pugnantis cum fundamento seu perspicuis praeceptis moralibus aut articulis fidei. Quartus gradus appellatur magia, quae ad diabolos transfert fiduciam Deo debitam et cum ijs  s ex pactos societates iungit et opem ab ipsis petit. || [13:] Quintus est hypocrisis seu simulatio pietatis sine timore Dei et fide. Ad hunc gradum pertinent securitas, superbia, fiducia et admiratio sui, impatientia et desperatio, quae vitia proprie sunt opposita timori Dei et fiduciae auxilij diuini.Dic secundumt praeceptum.u Non assumes nomen domini Dei tui inuanum, quia non habebit Deus innocentem, qui nomen ipsius vane vsurpauerit.30 Quid significat nomen Dei et quid est nomen Dei in vanum sumere?Nomen Dei est, quicquid ex reuelato verbo de Deo praedicatur. Nomen autem Dei in vanum sumere significat irreuerenter vti nomine Dei sine honore et veneratione debita.Quae sunt virtutes secundi praecepti?Quatuor sunt praecipuae virtutes, in || [14:] quibus consistit verus vsus nominis diuini: inuocatio Dei, gratiarum actio, confessio, et iurisiurandi religio: Invocatio Dei est virtus, quae a vero patefacto in promißione euangelij et misso Filio petit bona aeterna et praesentia et repugnans dubitationi certo statuit, nos exaudiri et bona optata impetrare iuxta ipsius promißiones propter Christum mediatorem. Gratiarum actio est testificatio animi, qua agnoscimus et profitemur, quod non casu, non humanis praesidijs, sed a Deo seruati ac defensi simus et quod vere nos respiciat, nobis adsit et opituletur etiam tum, quando destituimur a causis secundis. Confessio est vere et constanter coram Deo et hominibus veram euangelij doctrinam profiteri, neque abijcere eam propter terrores, odia, supplicia aut alia quaecunque pericula. Iuramentum est asseueratio de re poßibili et licita facta cum inuocatione Dei, quemv petimus, vtw sit testis dictorum et puniat fallentem et nos ipso teste ad poenam obligamus quasi arguentes eum mendacij, si non puniat fallentem. || [15:] Quomodo cohaeret secundum praeceptum cum primo?Prima lex decalogi praecipit cultum cordis interiorem. Cum autem cor ardens luce et amore Dei, patefaciat motus interiores voce celebrante Deum, mox in secundo praecepto dicitur de vsu sermonis, vt gubernetur lingua, quae exprimit et reuelat virtutes primi praecepti.An non potest inuocatio et gratiarum actio fieri sine recitatione oris?Potest inuocatio et gratiarum actio fieri etiam cogitatione mentis. Sed tamen Deus expressam vocem postulat tanquam confeßionem, qua ecclesia priuatim et publice sese ab idolis seiungit et se quisque erudit et excitat ad ardorem in inuocatione et hac tanquam Gorgone31 pellit diabolum, qui nulla tela magis reformidat quam preces piorum et illam expressam de Deo testificationem.Quae peccata pugnant cum secundo praecepto?Omnes abusus nominis diuini, vt sunt sermones omnes, quibus peccata contra primum praeceptum, abdite latentia in corde, in || [16:] lucem proferuntur, vt verbi causa, Epicurei, Stoici et academici furores, omnes falsae inuocationes, omnes corruptelae verae doctrinae, magicae incantationes, omnia periuria, omnes blasphemiae. Praeterea neglectio inuocationis, ingratitudo aduersus Deum, abiectio veritatis in confeßione aut iniustum silentium. Denique praetextus gloriae et nominis Dei, quibus teguntur prauae cupiditates, vt multi praetexunt euan­gelium priuatae ambitioni, auaritiae, odio et similibus morbis animi.Dic tertiumx praeceptum.y Memento, vt diem sabbathi sanctifices.32 Quid significat vox sabbathi?Sabbathum significat Hebraeis quietem, a verbo , quieuit. Et cum eadem dictione congruunt duae priores literae vocis , quae numerum septenarium significat.Quot sunt species sabbathi, quarum fit mentio in scriptura?Quinque species sabbathi sunt, de quibus sacrae literae concionantur. Pri- || [17:] mum est sabbatum creationis, de quo dicitur Gene. 2: „Sex diebus fecit Deus coelum et terram, et requieuit die septimo“,33 non quod postea desierit Deus adesse suo operi, quo ad sustentationem et conseruationem, sed quia post hominem conditum cessauit Deus alias res condere. Non enim nouos mundos aut nouas elementorum et animantium species creare deinceps voluit, vt ostenderet hominem esse extremum et summum opus, quo delectetur ac in quo velit acquiescere.Secundum sabbathum est paedagogicum videlicet caeremonia externa ordinata ad diem certum, quo conceditur corporibus quies ab operibusz seruilibus, sicut dicitur Deuteron. 5: „Non facies in sabbatho quidquam operis tu et filius tuus et filia, seruus et ancilla, bos et asinus et omne iumentum tuum et peregrinus, qui est intra portas tuas, vt requiescat seruus et ancilla tua sicut et tu.“34 Tertia species est spirituale sabbathum animae, de quo lex Dei inprimis praecipit, quod est deditum esse studio doctrinae coelestis et quietem agere a peccatis seu malis operibus. || [18:] De hoc sabbato commonefactio erat externa quies corporum idque significant leges toties repetitae de sabbato, vt in Exod. cap. 31 dicitur: „ Videte, vt Sabbatum meum custodiatis, quia signum est inter me et vos in generationibus vestris, vt sciatis, quod ego sum dominus, qui sanctifico vos. Custodite sabbatum. Sanctum est enim uobis et pactum est sempiternum inter me et filios Israel signumque perpetuum.“35 Quarta species est admiranda quies Filij Dei in passione, de qua Paulus inquit: „Exinaniuit se factus Patri obediens vsque ad mortem crucis.“36 Et Irenaeus lib. 3 dulcißime inquit: „Sicut homo erat, vt tentaretur, sic et Verbum erat, vt glorificaretur requiescente quidem Verbo, vt poßet tentari, crucifigi et mori.“37 Quinta species est sabbatum aeternum, quod promittitur ecclesiae resuscitatae ex morte, vt Esaiae vltimo: „Erit sabbatum ex sabato“38 videlicet cum Deus erit omnia in omnibus.39 Quid significat verbum „sanctificare“?Sanctum proprijßime loquendo tribuitur Deo et rebus diuinis. Opponitur enim ei, quod pro- || [19:] phanum est, ideo saepe significat aliquid dicatum Deo seu vsibus diuinis. Ita „ sanctificare“ vsurpatur de actionibus, quibus Deus se nobis communicat et quibus nos vicißim ornamus gloriam Dei. Est igitur sanctificare sabbatum idem quod Deo et rebus diuinis destinare, quod fit docendo et discendo verbum Dei et exercendis officijs, quibus ornatur et propagatur ministerium euangelij.Quomodo cohaeret tertium praeceptum cum duobus praecedentibus?Sicut primum praeceptum de cultu cordis, secundum de cultu oris praecipit, ita tertium de cultu caeremoniarum et reuerentia externa toti ministerio debita docet et gradus docentium et discentium in ecclesia constituit.Quae sunt officia docentium in ecclesia?Minister euangelij doceat pure et incorrupte legem et euangelium et ad- || [20:] ministret sacramenta secundum Christi institutionem. Praeterea moribus honestis ornet doctrinam, sicut prolixe Paulus vitam episcopi describit ad Titum cap. 140 et 1. Timoth. 3.41 Quae sunt auditorum euangelij officia?Auditores diligenter discant euangelium et pie vtantur sacramentis et libenter intersint publicis coetibus sacris et agnoscant, quantum bonum sit ministerium publicum, et pro hoc orent et Deo gratias agant. Praeterea ornent honesta vita professionem euangelij, venerentur pios ministros, soluant eis debitas mercedes denique et obediant eis iuxta euangelium.Quae sunt peccata pugnantia cum tertio praecepto?Pugnant cum tertio praecepto omnia scandala, quibus corrumpitur doctrina et prophanantur sacramenta et deformatur ministerium et ecclesia || [21:] item neglectio, contemptus et odium ministerij videlicet doctrinae et sacramentorum et personarum seruientium ecclesiae persecutio. Item ludi prophani et labores seruiles, quibus impeditur ministerium. Denique helluationes et commessationes diebus festis, quibus turbatur intentio animi et meditatio rerum diuinarum.Cur mutato die septimo christiani prima die celebrant sabbatum?Iudaei mandato Dei celebrarunt sabbatum die septimo, qui est dies Saturni, vt vulgo nominatur, propter memoriam creationis rerum omnium. Sed apostoli et horum discipuli, propter memoriam resurrectionis Christi et vt ostenderent exemplum christianae libertatis in abrogandis ceremonijs pertinentibus ad politiam Mosaicam elegerunt primam diem, quae vocatur dominica seu dies solis abolitis simul ritibus sacrificiorum, quae apud Iudaeos vsitata fuerunt. || [22:] Dic quartumaa praeceptum.ab Honora patrem tuum et matrem tuam, vt sis longaeuus super terram.42 Quid significat „honor“?Verus honor est comprobatio rei cuiuscunque tribuens ei praestantiam et reuerenter se ei subijciens propter diuinum aliquod bonum. Est enim fundamentum honoris, bonum aliquod diuinum in re aut persona aliqua. Gradus vero honoris sunt: primum honesta opinio in mente de persona aut re, quod diuinitus ordinata et per se bona sit, secundo vera cordis subiectio et officia externa, quibus ostendimus nos venerari ordinem diuinum.Quid complectitur appellatio patris et matris?Parentum appellatione comprehenduntur primum ij, a quibus ortum et originem secundum naturam ducimus. Deinde omnes, qui nobis sunt loco parentum et in nos imperium ex superiori potestate tenent, vt praeceptores, magistratus, patresfamilias, tutores, || [23:] curatores etc. Bonus enim gubernator a bono patre non differt.Cur quartum praeceptum primum locum obtinet in secunda tabula?Cum secunda tabula ordinet societatem humanam, pulcherrimo ordine primum constituuntur gubernatores et personae atque officia in communi societate apte distribuuntur. Et orditur vox diuina a primo gradu gubernationis videlicet a parentibus, quiac debent esse regula aliorum gubernatorum, constitutis autem gubernatoribus, qui sunt custodes disciplinae in communi societate, postea sequuntur praecepta, quae arcent singulorum iniurias.Quae sunt virtutes pertinentes ad quartum praeceptum?Virtutes quarti praecepti sunt pietas parentum et liberorum mutua, iusticia vniuersalis in gubernatoribus et in subditis, iusticia coniugum inter sese, sedulitas.Quae sunt officia parentum? || [24:] Paulus ad Ephesios 6 insigne praeceptum tradit de officijs parentum: „Educate liberos vestros in doctrina et disciplina domini.“43 Vult igitur patresfamilias suae familiae praestare non solum nutritionem et defensionem, sed etiam communicationem doctrinae de Deo et assuefactionem ad exercitia honestae gubernationis vitae et morum.Quae sunt officia gubernatorum?Magistratus debet esse custos totius legis, quod ad externam disciplinam attinet. Primum igitur debet sonare vocem legis moralis in genere humano et proponere summas et immutabiles leges prohibentes idola, blasphemias, periuria, iniustas caedes, vagas libidines, furta et fraudes in contractibus et iudicijs. Secundo suas quasdam leges ferre potest, non pugnantes cum iure naturae, quae sint et probabiles et vtiles ad conseruandum statum reipublicae. Tertio sit magistratus executor diuinarum et suarum legum in puniendis violatoribus. Quarto defendat obedientes contra iniurias improborum iuxta Pauli dictum: „Sit timori malo operi et honori bono operi.“44 || [25:] Quae sunt officia liberorum erga parentes et subditorum erga magistratus?Syracides capite tertio inquit: „Honora parentes sermone, opere et patientia.“45 Primum vult liberos agnoscere ordinem diuinum et reuerenter sentire et loqui de parentibus. Deinde veram cordis subiectionem requirit, quae in externis officijs praestet obedientiam sine contumacia. Postremo postulat ἐπιείκειαν seu aequitatem in tolerandis parentum infirmitatibus. Eadem debent subditi et magistratibus, primum, vt agnoscant ordinem politicum esse opus Dei et sciant magistratus maximorum bonorum custodes esse in genere humano et personas diligendas esse propter Deum. Deinde, vt praestent obedientiam legibus magistratuum et non solum precentur pro gubernatoribus, sed etiam stipendia debita non grauatim persoluant. Postremo, vt tolerent quasdam infirmitates gubernatorum, quia nulla est tam felix gubernatio, in qua non multa errata accidant.Quae sunt officia coniugum inter sese? || [26:] Primum est amor mutuus, alterum est fides coniugalis, tertium est societas bonorum et aerumnarum, quartum est defen­sio, quam maritus debet vxori.Quid a singulis hominibus praestari debet in vocatione?Cum Deus neminem velit ignauo ocio torpere et singulos in certam vocationem collocet, necessaria est virtus omnibus sedulitas, de qua Paulus inquit: „Hoc requiritur in ministro, vt sit fidelis“,46 hoc est singuli homines constanter et firmiter debent propter Deum et communem salutem facere labores vocationi propriae conuenientes.Quae sunt peccata pugnantia contra quartum praeceptum?In parentibus et gubernatoribus tyrannis et indulgentia. In liberis et subditis ἀστοργία, contumacia, seditio, seruitus impia, in vocatione cuiusque ignauia et curiositas. || [27:] Quid significat „longaeuitas“, quam Deus promittit obtemperantibus huic praecepto?Non tantum referenda est longaeuitas ad aetatis et annorum numerum seu ad longum spacium vitae, sed ad omne genus prosperitatis, quod ad felicem et tranquillam vitam pertinet, vt sunt sanitas, vxor, liberi, familia, commodae functiones, pax, bene constituta respublica, bonae leges, oeconomia felix. Denique omnia praesidia salutaria, sine quibus nihil voluptatis aut laetitiae haec vita corporalis habet.Dic quintumad praeceptum.ae Non occides.47 Quae sunt virtutes quinti praecepti?Pertinent ad quintum praeceptum multae virtutes: fortitudo, mansuetudo, aequitas, misericordia, amicitia, humanitas, clementia, zelus, studium concordiae: || [28:] Fortitudo est propugnatrix iusticiae videlicet depellens pericula, quae recta ratio iubet depellere, et ita perferens aerumnas, quas recta ratio iubet perferre, ne fracti dolore faciamus contra iustitiam af aut alias virtutes.afMansuetudo est virtus, ag ah quae moderatur iram et multas iniurias condonat tranquillitati publicae.ah Aequitas seu ἐπιείκεια est proba­bilis mitigatio summi iuris in aliqua circumstantia, praesertim in eo casu, de quo non loqui­tur lex principaliter.Inter priuatos vero aequitas nominatur etiam lenitas illa, quae versatur in tolerandis aliorum infirmitatibus et in tegendis erratis, imo etiam in sanandis manifestis delictis ante contumaciam.agMisericordia est affici sensu alienae calamitatis, praesertim iniustae et opitulari iniuste oppreßis pro vocatione aut probabili ratione mitigare iustam calamitatem. Amicitia est virtus pro vera beneuolentia reddens veram beneuolentiam et praestans mutua quaedam officia pro modo facultatum liberali pectore virtutis causa.ai || [29:] aj Humanitas est copulatio multarum virtutum secundae tabulae, videlicet iusticiae, mansuetudinis, aequitatis, beneficentiae, comitatis et aliarum, in quibus summa est suauitas ac moderatio.ajClementia est benefacere bonis eosque discernere a malis et moderari poenas illorum, qui sunt sanabiles.Zelus est ardens amor iustitiae et aliarum virtutum et indignatio ardens aduersus omnem turpitudinem et scelera.Studium concordiae est iustitia diligenter cauens, ne pugnet de vlla re non valde necessaria, ne ecclesia distrabatur aut turbetur inuocatio et sequantur bella et vastationes.Quae prohibentur in hoc praecepto?Christus Matthaei quinto quatuor gradus recenset pugnantes cum hoc praecepto: Primus gradus est violentia, secundus est ira iniusta, tertius est gestus ostendens maleuolentiam, „raka“, quartus est contemtus proximi, „fatuus“.48 Est ne omnis ira peccatum? Item: Est ne omnis vindicta prohibita? || [30:] Quintum praeceptum prohibet iracundiam iniustam, quae temere irascitur proximo et damnat cupiditatem priuatae vindictae, non autem prohibet iram vocationis, quae irascitur vitijs, nec abolet officium magistratus, qui exercet vindictam in puniendis delictis congruentem cum mandato Dei et necessariam ad conseruationem societatis humanae.Dic sextumak praeceptum.al Non moechaberis.49 Quae sunt virtutes sexti praecepti?Duae virtutes sunt sexti praecepti: castitas et temperantia. Castitas non tantum in coniugio, sed etiam in vita coelibe vitat omnes libidines seu contaminationes corporum prohibitas. Temperantia seruat mediocritatem in cibo et potu conuenientem naturae et non impedientem exercitia inuocationis et aliarum virtutum.Quae sunt peccata prohibita in sexto praecepto? || [31:] Non modo adulteria, stupra, incoesti concubitus, sed etiam spurcae et impudicae cogitationes, obscoeni sermones, lasciui gestus, denique omnes illicitae flammae libidinum. Item ebrietas, crapula, helluationes, intemperantia, quaerere occasiones et illecebras, quibus accenduntur ac fouentur foeda animorum incendia.Dic septimumam praeceptum.an Non furtum facies.50 Quid nominatur „furtum“ in genere?Furtum est contrectatio rei alienae, quae fit inuito domino sine compensatione.Quae sunt virtutes huius praecepti?Sicut sextum praeceptum coniugia sancit, ita septimum approbat contractus legitimos, dominia distinguit, proprietatem rerum ordinat et rectum vsum facultatum praecipit. || [32:] Sunt igitur virtutes septimi praecepti iustitia commutatiua, liberalitas, parsimonia, gratitudo.Iustitia commutatiua est, quae in commutatione rerum seruat aequalitatem, ne altera pars exhauriatur. Liberalitas est virtus, quae communicat facultates et operas non debitas obligatione ciuili, sed naturali, et efficit mediocritatem inter sordes et profusiones.Parsimonia est virtus, quae res proprias custodit et vtiliter collocat, vitat sumptus non necessarios et tamen vbi ratio iubet expendit quantum conuenit. Gratitudo est virtus mixta. Constat enim partim ex veritate, quae profitetur, quae et quanta beneficia acceperit, partim ex iusticia, quae studet reddere aequalitatem pro facultate suo benefactori.Quae peccata prohibentur in septimo praecepto?Non tantum manifesta furta et rapinae, fraudes et imposturae in contractibus, sed etiam auaritia, cupiditas in- || [33:] iusti lucri, item profusiones et sumptus non necessarij, tenacitas in communicandis bonis, ingratitudo erga bene meritos.Dic octauumao praeceptum.ap Non loqueris falsum testimonium contra proximum tuum.51 Quid nominatur „falsum testimonium“?Falsum testimonium est oratio, qua aliter loquimur, quam habet veritas, et quam nos nouimus et sentimus, idque in proximi nostri damnum ac perniciem.Quas virtutes praecipit octauum praeceptum?Octaui praecepti virtutes sunt: veritas, candor, docilitas, recta appetitio gloriae, modestia. Est et vicina virtus verecundia seu pudor, qui cum omnes homines tum in primis aetatem puerilem decet. || [34:] Veritas est virtus, quae inclinat voluntatem, vt veras sententias amemus, vera constanter dicamus et tueamur et in gestu ac omni vita vitemus simulationes et occultationes.Candor est virtus vicina veritati, quae propter rationem probabilem approbat alienas voluntates et non habet maleuolentiam, quaedam etiam ambigua flectit in meliorem partem ac bene quidem sperat, sed tamen vt de rebus mutabilibus cogitans posse mutari voluntates et posse hominem errare de aliena voluntate, cum non penitus aspiciantur latebrae humani pectoris.Docilitas est virtus vicina modestiae et veritati, qua frenantur animi, ne sentiant de sese arroganter, nec admiratione propriae sapientiae contemnant aliena iudicia et conuicti veris sententijs cedant.Gloria est testimonium conscientiae recte iudicantis et approbatio aliorum recte iudicantium de virtute.Modestia est virtus, qua in opinione de nobis et in sermone et gestu seruamus conuenientiam, videlicet, ne nobis in opinione aut in sermone maiora imbecillitate nostra tribuamus neue appetamus maiora neue in gestu discedamus a natura et personarum ac locorum ordine. || [35:] Quae peccata prohibet?Pugnant cum octauo praecepto mendacium, calumnia, suspicio, adulatio, pertinacia in falsis sententijs, praestigiae sophismatum in religione, in artibus et iudicijs, maledicentia, scurrilitas, obtrectatio, leuitas, violatio pactorum et foederum, ambitio, impudentia.Est ne omnis occultatio peccatum?Duplex est occultatio: alia insidiosa, quae ex studio nocendi oritur, alia officiosa, quae est figura sermonis, quo aliquando sancti et sapientes cum magna laude vtuntur ad tegenda quaedam, quae non necesse est patefieri. Vetustas sic distinxit: Mendacium dixit aliud esse perniciosum, aliud officiosum, aliud iocosum.52 aq Dic nonumar praeceptum.as Non concupisces domum proximi tui.53 Dic decimum praeceptum.at Nec desiderabis vxorem proximi || [36:] tui, non seruum, non ancillam, non bouem, non asinum nec omnia quae illius sunt.aq54 Cur adduntur haec duo praecepta?Postrema duo praecepta sunt interpretatio praecedentium mandatorum et monstrant discrimen inter leges politicas et legem Dei. Nam leges politiciae sunt qualecunque frenum, quo externa disciplina regitur et tantum accusant externa delicta atrocia, vt verbi causa, seditiones, caedes, adulteria, furta, mendacia. At lex Dei requirit interiorem mundiciem et integram conformitatem et accusat non tantum externa delicta, sed etiam defectus et prauas inclinationes in corde. Ideo Paulus inquit: „Non nouissem, quod concupiscentia sit peccatum, nisi lex dixisset: ‚Non concupisces‘“.55 Sic et Christus inquit Matth. 6: „Qui videt alterius vxorem ad concupiscendum eam, iam moechatus est in corde suo.“56 Quid vocatur „concupiscentia“ in doctrina ecclesiae?Concupiscentia, phrasi recepta in ecclesia, significat horrendam deprauatio- || [37:] nem et ἀταξίαν omnium virium in natura hominis post lapsum, vt in mente est caligo et dubitationes, in voluntate auersio a Deo, esse sine timore, sine fide et dilectione Dei, in corde contumacia, immundicies, prauae inclinationes, e quibus oriuntur incendia malorum affectuum, inuidentia, iniustae flammae, irarum, libidinum, auaritiae, mendaciorum.Quis vocatur „proximus“?Proximus est quilibet homo siue bene siue male meritus sit de nobis. Item siue peregrinus sit siue domesti­cus vt parabola de Samaritano ostendit.57 Quae sunt promissiones et comminationes additae decalogo?Summa promissionum et comminationum legalium addita est primo praecepto, Exodi 20: „Ego sum dominus Deus tuus, fortis zelotes, visitans iniquitatem patrum in filios in tertiam et quartam generationem eorum, qui oderunt me, et faciens misericordiam in multa millia his, qui diligunt me et cu- || [38:] stodiunt praecepta mea.“58 Sic au Leuit. 17au generalis promissio traditur: „Qui fecerit haec, viuet in eis.“59 Generalis vero comminatio pertinens ad omnia praecepta est Deut. 27: „Maledictus, qui non permanserit in omnibus, quae scripta sunt in lege.“60 Postea speciales tum promißiones tum comminationes de singulis praeceptis multae paßim extant vt 1. Reg. 2: „Glorificantes me glorificabo, contumnentes me erunt ignobiles.“61 Ierem. 17: „Si sabbatum sanctificabitis, reges et principes intrabunt per has portas. Alioqui succendam ignem in portis, qui non delebitur.“62 Prouer. 30: „Oculum, qui subsannat patrem, effodient corui torrentis.“63 Gene. 9: „Qui fuderit humanum sanguinem, fundetur sanguis eius.“64 Heb. 13: „Scortatores et adulteros iudicabit Deus.“65 av „Beati mundi corde, quoniam ipsi Deum videbunt“, Matth. 5, av66 Luc. 6: „Qua mensura mensi fueritis, eadem reddetur vobis.“67 Prouer. 22: „Qui iniuriam facit pauperi, egebit.“68 || [39:] Prouer. 12: „ Abominatio Deo sunt labia mendacia.“69 An non lex Mosi est abrogata iuxta dictum: „lex et prophetae vsque ad Iohannem“?70 Discernendae sunt partes legis Mosaicae: Alia est lex moralis, cuius summa est comprehensa in decalogo. Haec non potest aboleri et manet aeterna et immota obligatio adaw obedientiam in omnibus hominibus. Aliae vero sunt leges forenses et caeremoniales, quae fuerunt latae, vt durarent ad certum tempus donec mansura erat politia Mosaica. Quare deleta politia Mosaica, hae leges simul sunt abolitae et prorsus sunt extinctae, nisi in quantum aliquae ex his habent aliquid morale aut naturale.Quis est ergo vsus decalogi, cum non poßit aboleri?Triplex est vsus: Primus est politicus seu paedagogicus, vi- || [40:] delicet regere disciplinam in omnibus hominibus, etiam non renatis et ethnicis. Secundus vsus est spiritualis, videlicet accusare omnia peccata in hominibus interiora et exteriora et totam deprauationem. Tertius vsus est in renatis docere, qui cultus placeant Deo.Potest ne haec infirma natura hominum satisfacere legi?Si non fuisset Adam lapsus, fulsisset in tota hominis natura conformitas cum lege Dei. Nunc vero, postquam deprauata est natura hominum per peccatum, nequaquam homo potest satisfacere legi Dei. Ideo Paulus inquit Rom. 3: „Omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt, non est, qui faciat bonum, non est vsque ad vnum.“71 Item: „Omnes peccauerunt et carent gloria Dei.“72 Est ne disciplina possibilis?Nominatur disciplina gu- || [41:] bernatio locomotiuae, id est externorum gestuum et est obedientia externa iuxta mandata Dei. Ita ne externa membra committant delicta prohibita lege Dei. Estque possibilis hominibus etiam non renatis, sed non meretur remissionem peccatorum nec est iusticia coram Deo nec est impletio legis.Cur necessaria est disciplina?Propter quatuor causas: Prima est necessitas obtemperandi mandato diuino, secunda necessitas vitandi poenas atroces, tertia necessitas non turbandi alios, quarta, vt disciplina sit paedagogia in Christum.Quomodo in renatis inchoantur opera praecepta in lege et placet ne inchoata obedientia Deo? || [42:] Primum fide agnoscendus est mediator, propter quem persona fit accepta Deo. Postea accepto Spiritu sancto inchoatur obedientia congruens cum lege Dei et haec, quanquam imperfecta est, tamen placet Deo in persona reconciliata propter Filium mediatorem per fidem.Quomodo interpretatur euangelium comminationes et promißiones legales?I. Aeternae maledictioni legis euangelium opponit praedicationem poenitentiae et promißionem vniuersalem et gratuitam de remißione peccatorum et de acceptatione coram Deo ad vitam aeternam propter Filium Dei mediatorem.II. Sic et comminationes poenarum corporalium legi additae habent exceptionem ex euangelio de conuersione, qua impetratur aut liberatio aut mitigatio poenarum corporalium.III. Omnes promißiones legales, etiamsi additam habent in lege conditionem integrae obedientiae, quae in hac vita a nemine praestari potest, tamen fiunt ratae et firmae credentibus in Filium me- || [43:] diatorem iuxta Pauli dic­tum: „In Christo omnes promißiones sunt Amen.“75 IIII. Promißiones bonorum corporalium intelligendae sunt exceptione crucis et castigationis, et ne bona corporalia rapiantur nostris consilijs sine vocatione.Quid est peccatum?Peccatum est quicquid est contra legem Dei. Vel peccatum est defectus vel inclinatio vel actio contra legem Dei offendens Deum et commerens iram aeternam, nisi fiat remissio propter Filium mediatorem.Quae est prima diuisio peccati?Peccatum aliud nominatur originale, aliud actuale.Quid est peccatum originale?Peccatum originale est reatus propter Adae lapsum et propter priuationem lucis diuinae et firmae agnitionis Dei in mentibus hominum et || [44:] propter auersionem voluntatis a Deo et propter contumaciam cordis, quae mala secuta sunt lapsum Adae in natura hominum, et sunt inimicitiae aduersus Deum et damnata a Deo.Quid est peccatum actuale?Peccatum actuale est omnis actio pugnans cum lege tum in mente vt dubitationes de Deo tum in voluntate et corde vt incendia malorum affectuum tum in membris externis vt externae actiones pugnantes cum lege Dei.Quae est secunda diuisio peccati?Secunda diuisio peccati tantum ad renatos pertinet. Nam in non renatis omnia peccata originalia et actualia sunt mortalia, sed in renatis alia peccata sunt mortalia seu regnantia, alia venialia seu non regnantia. Peccatum mortale in renatis est cum is, qui fuerat renatus, assentitur || [45:] errori in fundamento aut labitur contra conscientiam. Tunc enim amittit gratiam, Spiritum sanctum et fidem. Peccatum non regnans, quod nominatur veniale, est in renatis in hac vita malum originis et dubitationes et incendia malorum affectuum, quibus tamen repugnant renati, neruant contra conscientiam et dolent propter has sordes et credunt se propter mediatorem Deo placere, tegi has sordes et gratiam exuberare supra peccatum.Regulae duae de decalogo.I. Semper prima tabula anteferenda est secundae tabulae, quia primus est ordo hominis ad Deum et gloria Dei anteferenda est omnibus rebus humanis.II. Primum praeceptum includendum est caeteris omnibus. Nam propter Deum praestanda est obedientia in omnibus praeceptis. Et contra in violatione || [46:] vniuscuiusque praecepti inest contemptus Dei in primo praecepto.Cur aßidue meditandus est decalogus?Meditatio decalogi necessaria est propter hos fines praecipuos: I. vt moneat nos de Deo, quod sit et qualis sit, II. vt doceat ad quid condita sit natura humana et qualis ante lapsum homo fuerit, III. vt sit norma rec­trix vitae, IIII. vt sit speculum peccati, V. vt quaeramus mediatorem, qui pro nobis implet legem, VI. vt petamus in nobis restitui conformitatem cum lege.

|| [47:] De symbolo apostolico seu de secunda parte catechismi.

↑

Quid continetur in symbolo?Symbolum est summaria quaedam comprehensio articulorum fidei christianae, cuius professione et vero intellectu distinguitur ecclesia ab omnibus alijs sectis, quae sunt a religione christiana alienae.Vnde est appellatio symboli?Symbolum dicitur ἀπὸ τοῦ συμβάλλειν ac proprie significat signum seu tesseram militarem, quam duces militibus dare solent, vnde ab hostibus discernantur.Cur nominatur hoc „symbolum apostolicum“?Quia vel ab apostolis compositum et quasi per manus traditum est eccle- || [48:] siae, vt vetustas semper existimauit, vel quia apostolica doctrina tanquam fundamento firmissimo nititur.Cur quotidie facienda est recitatio symboli?Symbolum apostolicum propter quinque causas grauißimas quotidie recitandum est: I. quia est commonefactio de praecipuis Dei operibus ac beneficijs, II. quia in hac recitatione, si mens est pia, fit applicatio beneficiorum Filij Dei, III. quia dulcis consolatio est in summis periculis, IIII. quia confeßio est contra diabolos, V. quia assuefacit nos, vt cogitemus doctrinae testimonia videlicet patefactiones Dei et miracula.In quot articulos vsitate distribuitur symbolum?In tres: primusay de creatione, secundus de redemp­tione, tertius de sanctificatione. || [49:] Recita primumaz articulum. [Holzschnitt: Gott neben der Welt als ihr Schöpfer und Erhalterba (Gen 1,1-2,4a)]Credo in Deum Patrem omnipotentem creatorem coeli et terrae.Cur dicis: „Credo in Deum“?Hac forma verborum primum discernitur fides a notitia intuitiua, quae res subiectas oculis contemplatur. Est enim fides certitudo non apparentium.Deinde refutatur dubitatio academi­a, quae nullam certam assensionem de Deo retinet, nam vox credendi πληροφορίαν significat.Tertio, quia praepositio εἰς θεὸν additur, significatur discrimen inter fidem historicam || [50:] et fidem christianam. Fides historica est tantum nosse historiam, fides autem christiana est notitia et assensio in mente et fiducia in voluntate et corde.Quarto hac voce „credo“, quam vnusquisque recitat, discernitur fides specialis seu propria a fide generali. Fit enim applicatio ad singulos.Quinto reijciuntur hac verborum forma omnia idola, quae sunt nihil, 1. Corin. 8,76 et fit testificatio nos omnem fiduciam collocare in Deum nobis patefactum in ipsius verbo nobis ad credendum proposito. Nam fides habet se correlatiue ad verbum seu ad promißionem.Est ne vnus Deus, an vero sunt plures dij?Vnus est tantum Deus iuxta dictum Deut. 6: „Audi Israel Iehoua Deus noster Iehoua vnus est“,77 1. Corinth. 8: „Scimus, quod non sit bb Deus nisibb vnus.“78 Pertinet ne appellatio Dei tantum ad personam Patris?Deus est nomen essentiae commune tribus personis, Patri, Filio et || [51:] Spiritui sancto. Ideo ecclesia ordinem articulorum sic cohaerere semper docuit vt post haec verba: „Credo in Deum“ vel vt in symbolo Niceno dicitur: „Credo in vnum Deum“79 vsurpauerit distinctionem, cui mox enumeratione subijciatur explicatio personarum, vt constet, quis sit ille Deus, in quem credimus, videlicet Pater, Filius et Spiritus sanctus. Ac falsa est interpretatio fanaticorum, qui per sophisticam fallaciam com­positionis ac diuisionis hanc vocem „Deum“ ad solum Patrem restringunt excluso a diuina essentia Filio et Spiritu sancto.Dic testimonium scripturae, quod tres sint personae diuinitatis, non plures nec pauciores?Matth. 3: Pater aeternus sonat hanc vocem, qua discernit personam suam a persona Filij: „Hic est Filius meus dilectus.“80 Filius stans in Iordane conspicitur, Spiritus sanctus specie visibili columbae demittitur, et institutione baptismi nostri inquit Christus: „Baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filij et Spiritus sancti.“81 || [52:] Quomodo discernuntur personae diuinitatis?Non tantum appellationis seu nomina differunt, sed realiter ac distinctis proprietatibus discernuntur tria ὑφιστάμενα in vna eademque diuinitate.bc Proprietates sunt duplices, aliae internae, aliae externae. Internae sunt gignere, nasci, procedere. Nam Pater est persona gignens Filium imaginem suam, Filius est integra et substantialis imago Patris genita a Patre, Spiritus sanctus est amor et laeticia substantialis et coaeterna inter Patrem et Filium procedens a Patre et Filio. Externae proprietates sunt, quae sumuntur a beneficijs erga ecclesiam, vt Pater non mittitur, Filius mittitur, vt patefaciat euangelium et assumat naturam humanam et fit mediator, redemptor, iustificator et saluator, Spiritus sanctus mittitur in corda credentium, vt tales motus amorem et laeticiam in eis accendat, qualis est ipse. || [53:] Quae sunt cogitanda de creatione?Quinque circumstantiae considerandae sunt de creatione: Prima est, quod creatio sit commune opus aeterni Patris, Filij et Spiritus sancti vt Psalmo 33. dicitur: „Verbo domini coeli creati sunt et Spiritu oris eius“, non quidem creato, sed creante, „omnis exercitus eorum.“82 Secunda, quod omnes res creatae visibiles et inuisibiles conditaesunt ex nihilo vt Iohan. 1: „Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil, quod factum est.“85 Item Psalm. 33: „Ipse dixit et factum est, ipse mandauit et stetit.“86 Tertia circumstantia est, quod Deus libere et volens tunc, cum voluit, condidit mundum, cum quidem ante mundum esset ab aeterno sicut Moses inquit: „In principio creauit Deus coelum et terram“,87 significans iam tum eum fuisse ab aeterno, cum mundo ortum atque originem dedit. Quarta, quod vere sit providentia Dei, quia Deus non discessit a suo opere et adest vniuersae creatu- || [54:] rae, seruat rerum substantias, gubernat motus coelestes, vices tempestatum, foecunditatem terrae, generatio­nem animantium. Denique fouet et sustentat totam naturam, maxime vero ecclesiam alit et defendit vt Acto. 17 dicitur: „In ipso viuimus, mouemur et sumus.“88 Et 1. Timoth. 4: „Speramus in Deo viuo, qui est seruator omnium hominum maxime fidelium.“89 Quinta, quod nonbe sit alligatus ad causas secundas, sed sua omnipotentia et libertate propter salutem ecclesiae aut ad puniendos impios moderetur causas secundas, aut mutet aut impediat vt Psal. 114 inquit: „Deus noster in coelo omnia, quaecunque voluit, fecit.“90 Et Lucae 1: „Omnia apud Deum sunt poßibilia.“91 Cur Deus condidit naturam?Deus condidit hoc pulchrum opificium, vt se patefaceret, vt testimonia de se ostenderet, vt bonitatem suam impertiret multis, vt ex humano genere condito ad suam imaginem colligeret sibi ecclesiam, cui lucem, sapientiam et laeticiam suam communicaret et ab ea agnosceretur et celebraretur in omni aeternitate. || [55:] Quare creatio tribuitur Patri, cum sit opus commune diuinitatis?Primum ideo hoc fit, quia aeternae personae alias habent notas incurrentes in oculos, per quas agnosci possunt vt Filius assumpsit naturam humanam, Spiritus sanctus apparet die pentecostes specie flammarum. Tribuitur ergo creatio Patri tanquam signum et nota monstrans Patrem. Deinde etsi per Filium omnia facta sunt et Spiritus sanctus fouet omnes creaturas, tamen vt Pater est fons diunitatis, sic voluntate Patris omnia extiterunt. Monstratur ergo ordo creationis, qui talis est: Pater vult creationem et totum ordinem rerum. Hanc voluntatem exprimit per Verbum, quo dicente res fiunt et ordine distinguuntur et Spiritu sancto simul creante fouentur res. Adultiores Basilij dictum considerent in libro de Spiritu sancto cap. 16: προκαταρκτικὴ αἰτία τῶν γενομένων ὁ πατὴρ, δημιουργικὴ ὁ υἱὸς, τελειωτικὴ τὸ πνεῦμα.bf 92 Recita secundumbg articulum.Et in Iesum Christum Filium eius vnicum dominum nostrum, qui conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria || [56:] [Holzschnitt: Kreuzigung Jesu mit Maria und Johannesbh (Joh 19,26f)] virgine, passus sub Ponitio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus. Descendit ad inferna. Tertia die resurrexit a mortuis, ascendit ad coelos, sedet ad dexteram Dei Patris omnipotentis. Inde venturus est iudicare viuos et mortuos.Quae continentur in hoc articulo?Duo praecipue: primum descriptio personae Christi, alterum beneficia seu opera pertinentia ad officium huius redemptoris. Ea vero in triplici sunt discrimine: alia sunt praeterita vt incarnatio, paßio, mors, sepultura, descensus ad inferos, resurrectio, ascensio ad coelos, || [57:] alia praesentia vt seßio ad dexteram Patris, alia futura vt reditus ad vniuersale iudicium.In quibus consistit vera agnitio Christi?In duobus: in agnitione personae et in agnitione officii. De vtroque inquit Esaias cap. 53: „Noticia serui mei iusti iustificabit multos.“93 Quidbi est persona Christi?Vna est persona Christi, sed naturae sunt duae, diuina et humana. Divina λόγος nominatur, quae vere ab aeterno persona est distincta a Patre et tamen eiusdem essentiae, ὁμοούσιος cum Patre. Sed humana natura certo tempore assumpta est ex matre Maria virgine.Dic testimonium de persona Christi.In primis notum sit exordium euangelij Iohannis, quod euangelista ideo sic scripsit, vt in || [58:] illustri loco extaret testimonium de hoc articulo. Sic igitur inquit: „In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Verbum erat Deus. Hoc erat in principio apud Deum.“94 Et postea: „In mundo erat, et mundus per ipsum factus est. Et Verbum caro factum est, et vidimus gloriam eius, gloriam quasi vnigeniti a Patre.“95 Quomodo copulatae sunt naturae duae in Christo?Ecclesia nominat vnionem personalem, quae non est transmutatio nec confusio naturarum aut proprietatum inter sese, sed copulatio vere ineffabilis, qua secunda persona diuinitatis massam certam ex genere humano in vtero virginis a Spiritu sancto sanctificatam assumit et sibi copulat non solum inseparabiliter, sed etiam secundum hypostasin videlicet, vt vna in Christo persona sit ac maneat, ipsius nimirum verbi propria, quae humanam naturam assumptam gestet, sustentet ac foueat.Quod est officium Christi?Commodissime his quatuor appel- || [59:] lationibus exprimitur officium: Christus est mediator, redemptor, iustificator et saluator. Mediator est respectu perpetuae interceßionis, qua et initio deprecatus est pro genere humano post lapsum et se ad poenam sustinendam obligauit et adhuc pro ecclesia aßidue interpellat. Redemptor dicitur respectu satisfactionis, qua λύτρα seu precium aequiualens aeterno Patri pro peccatis generis humani persoluit et iusticiae Dei satisfecit et iram placauit praestita obedientia et poenis in se translatis.Iustificator est respectu applicationis sui meriti, quia propter ipsius paßionem et mortem iustificamur coram Deo, id est accipimus remißionem peccatorum, reconciliationem cum Deo, imputationem iustitiae et acceptationem ad vitam aeternam. Deinde et respectu efficaciae est iustificator, quia in his, qui sunt reconciliati, simul restituit iustitiam et vitam aeternam, quae etsi in hac vita tantum inchoatur, tamen postea consummabitur in altera vita. Postremo salvator dicitur respectu mirandae gubernationis ac defensionis ecclesiae in hac vita. In primis vero respectu finalis liberationis et glorificationis ecclesiae post resuscitationem ex mortuis. || [60:] Explica pondera vocabulorum in his verbis: „Et in Iesum Christum Filium eius vnicum, Dominum nostrum.“„Iesus“ est nomen proprium huius personae et significat saluatorem. Quo nomine etsi in collatione aliorum nominum significatur in primis respectus finalis liberationis seu redemptionis ecclesiae, tamen, cum seorsim ponitur, omnia beneficia huius personae comprehendit.bl Sic etymologiam exponit angelus Matth. 1: „Vocabis nomen eius Iesum, quia saluum faciet populum suum a peccatis ipsorum.“100 „Christus“ est nomen officij et significat vnctum, congruit cum voce Messias et tribuitur huic personae, quia est summus sacerdos et rex ecclesiae.„Summus sacerdos“ est, quia est persona immediate missa a Deo ad patefactionem euangelij, ad placandum iram Dei suo sacrificio et ad precandum pro nobis habens testimonium, quod exaudiatur, per quam et exhibentur bona promissa in noua testamento. Haec descriptio sumi- || [61:] tur ex officijs sacerdotis, quae sunt quatuor: docere, sacrificare, orare, benedicere.„Rex“ vero est, quia colligit sibi ecclesiam per ministerium euangelij omnibus mundi temporibus et liberat eam a peccato et aeterna morte et sanctificat eam dato Spiritu sancto, vt sit aeterna ipsius haereditas, et mirabiliter eam defendit et regit in hac vita, vt vere inuocet et agnoscat exaudiri preces, ac celebret Deum et resuscitat ex morte ad vitam et gloriam aeternam. Haec descriptio sumitur ex definitione regni Christi et alludit ad officia regnum, quae sunt liberare subditos ex potestate hostium, regere populum certis legibus et defendere bonos a malorum iniurijs.„Filius vnicus.“ Haec appellatio describit naturam diuinam Christi. Ideo autem vocatur Filius, quia ab aeterno genitus est de essentia aeterni Patris. „Vnicus“ – idem est quod „vnigenitus“, Iohan. 1 et 3 et „proprius“ Roma. 8101 – discernit Filium Dei ab electis, qui sunt filij Dei adoptione vt Johan. 1 „Dedit eis potestatem filios Dei fieri.“102 Christus enim natura est Filius. Nos gratia. || [62:] „Dominum nostrum.“ Monet haec appellatio de applicatione beneficiorum Christi. Est enim Christus Dominus noster I. iure creationis, quia per ipsum sumus conditi ad imaginem Dei, II. iure redemptionis, quia, cum nos in peccatis nascamur propter naturae nostrae corruptionem, quae lapsum Adae secuta est, ipse se dedit precium redemptionis pro nobis et nos a maledictione legis, ira Dei, peccato, morte et regno diaboli precioso sanguine suo redemit, vt simus bm peculiaris ipsius populus,bm III. ratione defensionis et glorificationis, quia exaltatus ad dexteram Patris perpetuo colligit sibi ecclesiam, gubernat, defendit et glorificat in tota aeternitate.Quid profitemur in symbolode incarnatione Christi?Conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria virgine.Cur mediatorem congruebat Deum et hominem esse?Prima causa est, quiabn genus huma- || [63:] num peccauerat, congruebat ordini iusticiae, vt aliquis in genere humano poenam solueret, quae esset precium pro peccatis. Ideo Filius interceßor assumpsit humanam naturam. Secunda causa: Nulla creata potentia sola potuisset sustinere iram Dei et in tanta magnitudine dolorum Deo vere tribuere laudem iusticiae. Necesse est autem in poena, quae debet esse placatio, punienti tribui laudem iusticiae. Est ergo mediator etiam Deus. Tertia causa peccati infinita malicia est, vt igitur esset precium infinitae bonitatis et aequiualens. Etiam ideo mediator Deusbo est. Quarta: Creatura non est viuificatrix, sed vt Ioh. 1 scriptum est: „In ipso erat vita.“105 Ideo hic redemptor Deus est, vt vincat mortem et restituat vitam. Nam vt initio in creatione λόγος fuit viuificator, ita et nunc credentes ei inserti rursus per eum viuificantur. Quinta: Hic mediator aßidue interpellat pro ecclesia et semper et vbique adest ecclesiae eamque seruat et protegit, quae beneficia, etsi fiunt a Filio in natura assumpta et toti personae tribuuntur, tamen sunt actiones diuinae naturae et omnipotentis.Vbi describitur historia conceptionis et natiuitatis Christi? || [64:] De conceptione inquit angelus ad Mariam Luc. 1: „Spiritus sanctus veniet super te et virtus Altissimi obumbrabit tibi“109 et ad Ioseph: „Quod in ea natum est, de Spiritu sancto est.“110 Natiuitatis historia describitur Luc. 2: „Cum Ioseph et Maria esset in Bethlehem, impleti sunt dies eius, vt pareret et peperit filium suum primogenitum“, de quo angeli annunciant: „Ecce, euangelizo vobis gaudium magnum, quod erit omni populo, quia natus est vobis hodie saluator, qui est Christus in ciuitate Dauid. Et hoc vobis signum: Inuenietis infantem pannis obuolutum et positum in praesepio.“111 Quare Spiritu sancto conceptus et ex virgine natus est?Angelus causam exprimit Luc. 1: „Quod ex te nascetur sanctum vocabitur Filius Dei.“112 Ideo enim de Spiritu sancto sine virili semine de pura et immaculata virgine natus est Filius Dei, vt sciamus hominem factum esse sine || [65:] peccato, quod caeteri homines nati ex carnali propagatione secum in hanc lucem afferunt.Cur fit mentio expressa Maria matris Christi?Non solum propter certitudinem historiae, sed etiam, quia praedictum erat Messiam nasciturum esse ex stirpe Dauid, ex qua Mariam ortam fuisse certum est.Quid profitemur in symbolo de maxime conspicuo actu humiliationis Filij Dei in paßione?Passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus.Quid vocas paßionem?Passio Christi est obedientia admiranda et inenarrabilis, quam Christus dominus noster sciens, volens libensque praestitit in tolerandis animae et corporis acerbissimis cruciatibus, vt iu- || [66:] stitiae diuinae hac vera reuerentia et subiectione aequiualens precium pro peccatis totius generis humani persolueretur et Pater placatus hoc sacrificio reciperet confugientes ad ipsum fiducia huius mediatoris et victimae et liberatis a maledictione legis a tyrannide diaboli et a morte aeterna gratis donaret propter Filij meritum et intercessionem iustitiam et vitam aeternam.Quotuplex est meditatio paßionis Christi?Triplex: paedagogica, spiritualis, exemplaris seu paradigmatica. Paedagogica meditatio est saepe legere narrationes, quae apud quatuor euangelistas extant de historia paßionis Christi, easque conferre cum vaticinijs prophetarum, vt haec collatio historiae et praedictionum confirmet in animis assensum, quo hunc articulum amplectimur. Pueris in primis nota sit prima promißio Gene. 3,113 Psalmus 22, Esaiae cap. 53114 et Danielis cap. 9.115 || [67:] Spiritualis meditatio est cogitare causas paßionis Christi, magnitudinem peccati et irae Dei aduersus peccata generis humani, temperamentum misericordiae et iusticiae in Deo, amorem Filij Dei et illam inenarrabilem humilitatem Filij, et in tantarum rerum cogitatione exuscitare timorem Dei et fidem. Exemplaris meditatio est imitari humilitatem et patientiam Christi et considerare imagines pingentes statum ecclesiae, quam Deus vult fieri conformem imaginis Filij sui, br Roma. 8.br116 Cur fit mentio Pilati?Pilatus fuit praeses Iudaeae sub imperatore Tyberio. Huius mentio fit in symbolo propter circumstantiam temporis, quae monet nos de messia exhibito iuxta vaticinium patriarchae Iacob: „Non auferetur sceptrum de Iuda neque magister de pedibus eius donec venerit Siloh.“117 Quale genus supplicij fuit crucifixio?Crucifixio fuit supplicium Iudaicum, quam postea a Iudaeis acceptam vt videtur. Vsurparunt || [68:] orientales populi, sed aliter Iudaei aliter gentes hac vsi sunt: Iudaei non solebant viuos homines in crucem tollere, sed lapidatione interfectos, quorum postea cadauera cruci alligabant, non clauis per manus et pedes adactis affigebant. Gentes vero et viuos crucis supplicio afficiebant et clauis affigebant non alligabant. Ad haec discrimina administrati supplicij huius inter Iudaeos et gentes alias acceßisse videtur et fractio crurum in mortuis, cuius meminit historia euangelica, quod et ipsum apparet fuisse moris ethnici. Modus igitur crucifixionis, quam Christus pertulit, non fuit Iudaicus, sed externus. Nam illo tempore iudicia capitalia non habebant amplius Iudaei, sicut ipsi de se proclamant: „non licet nobis interficere quenquam.“118 Quare Christus traditus a Iudaeis ethnico praesidi non Iudaico externo etiam et ethnico modo crucifixus est, quem tunc ibi gentes in hoc supplicio seruabant.Scribitur autem et hoc contra blasphemos et idolatras a Iudaeis crucifixionem vsurpatam, vt hac de causa Christum etiam crucifigi postularent, quem et summus pontifex blasphemiae damnauerat et cui alterum quoque crimen laesae dignitatis et quasi maiestatis sacerdotalis intentabant, quod contra templum et iudices Israel locutus esset. || [69:] Tales autem tribus tantum festis ijs, quibus populus omnis conueniebat, tollere publice supplicio solebant, ex eo, quod scribitur, Deut. 17: „Tollendos tales, vt omnis populus audiat“119 etc. Ideo Christi etiam supplicium, vt ad paschatis tempus fieret, laborarunt. Haec adultioribus prodesse forte poterunt et, vt considerentur, necessaria sunt, quia ex Iudaeis impijs incogitantiores aliqui contra historiam euangelicam negant Christum viuum crucifixum, sed tanquam blasphemum more gentis Iudaicae lapidatione interfectum, id quod omnino etiam de Christo fecissent Iudaei, si penes ipsos tunc fuissent supplicia capitalia. Non igitur meminerunt eo tempore haec ipsis erepta esse, cuius non tantum ex euangelica historia, sed ipsorum etiam popularium scriptis conuinci possunt.Cur hoc abominabili genere supplicij Deus voluit interfici Filium, vt tolleretur in crucem?Paulus Galat. 3 causam exponit inquiens: „Christus non redemit de maledicto legis factus pro nobis maledictum, quia scriptum est: ‚Maledictus omnis, qui pendet in ligno.‘“120 Typus autem crucifixionis Christi fuit serpens aeneus exaltatus in deserto, Num. 21, Ioh. 3.121 || [70:] Cur mori oportuit Christum?Rom. 4 inquit Paulus: „Christus mortuus est propter peccata nostra.“122 Et Oseae 13: „O mors ero mors tua.“123 Vnde versus in scholis factus est: „Mors mortis morti mortem mors morte redemit.“124 Typi mortis Christi fuerunt mactationes victimarum, quae occisae offerebantur in sacrificijs.Cur sepultus est Christus?Sepeliri Christus voluit, vt certum esset testimonium, quod vere fuerit mortuus et vt vna secum peccata nostra sepeliret et nostra sepulchra sanctissimi corporis sui contactu consecraret.bs Quomodo intelligis articulum de descensu Christi ad inferos?Simpliciter et sine allegoria intelligendus est hic articulus sicut Paulus ad Ephes. 4 interpretatur: „Descendit ad inferiores partes terrae.“125 Fatemur autem hoc ar- || [71:] ticulo destructam esse tyrannidem diaboli et inferorum, hoc est liberatos omnes, qui credunt in Christum a potentia diaboli et inferis vt Oseae 13 „Ero pestis tua inferne.“126 Et hanc victoriam certo modo Filius Dei diabolis ostendit. Nec dubium est diabolos sensisse suam potentiam ab hoc victore fractam esse et vere caput serpentis a semine mulieris contritum esse. Est igitur simplicissima sententia, quod Christus ostenderit suam victoriam diabolis et eos terruerit. Sed quomodo hoc sit factum, non scrutemur. Cyprianus scribit in ecclesiae Romanae symbolo et in aliquibus orientis ecclesijs non fuisse hunc articulum additum.127 Dic testimonium de resurrectione Christi.Psalm. 16: „Non derelinques animam meam in inferno. Nec dabis sanctum tuum videre corruptionem.“128 Matth. 12: „Sicut Ionas fuit triduum in ventre ceti, ita oportet filium hominis tribus diebus ac tribus noctibus esse in corde terrae.“129 Historia resurrectionis describitur ab euangelistis.130 De fructu inquit || [72:] Paulus Rom. 4: „Resuscitatus est propter iustitiam nostram.“131 Et 1. Cor. 15: „Si Christus resurrexit etiam nos resurgemus.“132 Rom. 6: „Resurrexit, vt et nos in nouitate vitae ambulemus.“133 Quare dicimus in symbolo: „Resurrexit tertia die“?Quia die parasceues deponitur a cruce et sepelitur paucis horis ante sabbati initium. Iudaei enim diem a vespera inchoant. Toto autem sabbato quiescit in sepulchro et die prima sabbatorum, quae nobis est dies dominica, circa auroram resurgit ex mortuis.Vbi extat confirmatio articuli de ascensione Christi ad coelos?Actorum primo describitur historia ascensionis: „Videntibus illis eleuatus est et nubes suscepit eum ab oculis eorum.“135 Et Actorum 3: „Oportet Christum coelo capi vsque ad tempora restitutionis omnium.“bv 138 Intelligatur autem ascensio vt sonat litera et de corpore et de corporali locatione. Ascensio fuit visibilis et corporalis || [73:] et semper ita scripsit tota antiquitas, Christum corporali locatione in aliquo loco esse, vbicunque vult, et ascensio corporalis facta est sursum.Cur Christus ascendit ad coelos?Primum, vt refutaret somnia Iudaeorum de politico regno messiae, secundo, vt pararet nobis aditum ad coelos, quo et nos aliquando traducet iuxta dictum: „Pater, volo, vt vbi ego sum, ibi et illi sint.“139 Tertio, vt hoc velut triumpho testificaretur de victoria aduersus regnum peccati et mortis, bw Coloss. 3bw et Psalm. 68.140 Pertinet ad fructus ascensionis etiam sequens articulus de sessione ad dexteram Dei.Quid est sedere Christum ad dexteram Patris?Simplicissime intelligatur de exaltatione Christi ad regnum et sacerdotium sicut concionatur totus Psalmus 110: „Dixit dominus domino meo: ‚Sede a dextris meis‘“141 etc. Monet enim hic articulus de gloria Christi superante omnium creaturarum gloriam. Beati angeli et homines etiam in coelo sunt, quia fruuntur luce et conspectu Dei visibili, sed Christus exaltatus est in illa arcana luce regnans cum Patre et est caput ecclesiae omnia in || [74:] omnibus perficiens et quanquam manet discrimen naturarum in Christo nec confunduntur proprietates, tamen etiam humana natura Christi post glorificationem accepit dona seu ornamenta seu praerogatiuas, quae superant omnium creaturarum dona. Dic testimonia de reditu Christi ad iudicium vniuersale.Acto. 1 inquiunt angeli: „Hic Iesus, qui sursum receptus est a vobis in coelum, ita veniet, quemadmodum conspexistis eum euntem in coelum.“144 Et Matth. 25 non solum aduentus Christi, sed etiam processus seu forma iudicij copiose describitur.145 Quae opera efficiet Christus, cum in fine mundi rediturus est?Primum voce sua resuscitabit omnes homines, quotquot ab initio mundi mortui sunt, et animas ipsorum copulabit denuo cum resuscitatis corporibus. Eos vero, quos viuentes adhuc in terra reperiet, in momento immutatos vna cum excitatis e morte in occursum sibi rapiet.146 || [75:] Deinde visibile et vniuersale iudicium exercebit, in quo bonos discernet a malis et pronunciabit sententiam super pios et impios. Nam Pater omne iudicium dedit Filio, Ioh. 5.147 Praeterea pios introducet in posseßionem aeternae beatitudinis, quam in hac vita fide et spe expectarunt. Simul etiam impios abijciet cum damnatis spiritibus in aeternos cruciatus, vbi ignis eorum non extinguetur, vermis non morietur, opprobrium non desinet, Esa. vltimo.148 Denique igne purgabit coelum et terram et nouam mundi formam efficiet, quae erit sancta et munda habitatio omnium beatorum angelorum et hominum, 2. Pet. 3.149 Recita tertium articulum. [Holzschnitt: Geistempfang Marias und der Jünger an Pfingstenby (Act 2,1-4)] || [76:] Credo in Spiritum sanctum, sanctam ecclesiam catholicam, sanctorum communionem, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem et vitam aeternam.Quid continetur in hac parte symboli?Confeßio ecclesiae de Spiritu sancto, de ecclesia et de beneficijs Dei praecipuis, ad quae superiores articuli principaliter referendi sunt.Quae sunt discenda de Spiritu sancto?Persona et beneficia ipsius.Proba, quod Spiritus sanctus sit persona seu ὑφιστάμενον.Quod Spiritus sanctus sit persona distincta a Patre et Filio, id confirmat illustris patefactio in baptismo Christi. Ibi enim conspicitur Spiritus sanctus specie columbae alas pandens super mediatorem.150 Postea in pentecoste visibiliter apparet Spiritus sanctus specie flammarum.151 Tertio in formula baptismi ab ipso Filio Dei tradita iubentur baptizari homines in nomine Patris || [77:] et Filij et Spiritus sancti.152 Constat autem Patrem et Filium personas distinctas esse. Quare et nomine Spiritus sancti persona distincta significatur. De proceßione Spiritus sancti inquit Christus Ioh. 15: „Cum venerit Paracletus, quem ego mittam vobis a Patre, Spiritus veritatis, qui a Patre procedit.“153 Quae sunt beneficia Spiritus sancti?Beneficia ostendit appellatio. Vocatur enim sanctus non solum, quia sanctus est, sed quia ipse credentes sanctificat, hoc est lucem in eis accendit ad intelligendam doctrinam et assensionem confirmat et efficit motus congruentes Deo et excitat inuocationem et laetitiam in Deo acquiescentem. Zach. 12 vocatur Spiritus gratiae bz et precum.bz154 Cur dicimus in symbolo: „Credo in Spiritum sanctum“ et non dicimus: „Credo in sanctam ecclesiam“?Soli Deo tribuendus est cultus fidei iuxta prophetae dictum: „Maledi- || [78:] ctus, qui ponit carnem brachium suum.“155 Cum ergo testamur nos in Spiritum sanctum credere, agnoscimus et confitemur eum esse verum Deum, sed omittitur praepositio, cum recitamus professionem de ecclesia, quia fides non nititur ecclesia, sed Deo. In symbolo Constantinopolitano verba hoc modo recitantur: „Et in Spiritus sanctum, Dominum viuificantem, qui ex Patre Filioque procedit, qui cum Pater et Filio simul adoratur et conglorificatur, qui locutus est per prophetas, inca vnam catholicam et apostolicam ecclesiam.“156 Sed ibi praepositio „in“ non ad verbum credo, sed ad Spiritum sanctum refertur videlicet quod is locutus sit per prophetas in vnam catholicam et apostolicam ecclesiam. Significatur enim vnum eundemque Spiritum omnia egisse in vetere et nouo testamento contra eos, qui confinxerunt duos sibi quasi contrarios spiritus. Significatur etiam ecclesiam non esse vnius temporis, sed omnium aetatum inde vsque ab initio mundi propter vnum eundemque Spiritum.Quid est ecclesia?Ecclesia visibilis in hac vita est coetus visibilis amplectenti- || [79:] um euangelium et recte vtentium sacramentis, in quo coetu Filius Dei est efficax et voce euangelij et Spiritu sancto multos regenerat ad vitam aeternam suntque in eo coetu multi non sancti, sed tamen de doctrina consentientes.Quae sunt signa monstrantia veram ecclesiam?Tria sunt: I. Consensus in doctrina euangelij incorrupta, quod ad fundamentum attinet. II. Legitimus vsus sacramentorum. III. Obedientia ministerio debita iuxta euangelium.Cur ecclesia dicitur sancta?Ecclesia vocatur sancta in hac vita per synecdochen, quia multa sunt membra sanctificata Spiritu sancto et electa. Fit autem a principali nuncupatio et membra sanctificata vsitate nominantur viua membra ecclesiae. Alij non sancta vocantur mortua membra, si tamen de doctrina consentiant. || [80:] Quomodo est ecclesia sancta, cum in hac vita in omnibus sit peccatum et sordes multiplices?Viva membra ecclesiae sunt sancti in hac vita partim imputatione partim inchoatione. Imputatione, quia propter mediatorem teguntur in eis sordes et imputatur eis iustitia Christi, quam fide accipiunt. Inchoatione vero, quia inchoatur in eis per Spiritum sanctum nouitas spiritualis, quae consummata erit in altera vita.Quid significat vox catholica?Καθολικὸν idem est quod „vniuersale“. Ideo autem ecclesia sic vocatur, quia non est alligata ad personas, loca et ordinariam successionem episcoporum, sed est vbicunque sonat uox euangelij, deinde, quia omnibus aetatibus mundi colligitur ex genere humano, postremo, quia amplectitur totum corpus doctrinae propheticae et apostolicae.Quid significant haec verba: „Credo sanctorum communionem“? || [81:] Haec verba sunt expositio seu interpretatio prioris articuli. Sunt enim velut descriptio per appositionem, vt vocant grammatici, addita, qua declaratur, quid sit ecclesia, nempe ἁγίων κοινωνία, id est coetus talis, in quo sancti, hoc est abluti sanguine Filij Dei (Ephes. 5)157 et sanctificati per Spiritum sanctum, quocunque loco et tempore vixerunt, societatem seu communionem inter se habent non modo eiusdem doctrinae, sed etiam omnium beneficiorum spiritualium, cum sint membra vnius corporis et vnum caput habeant Christum, qui per Spiritum suum in eis est efficax. Ita Iohannes inquit: „Quod vidimus et audiuimus, annunciamus vobis, vt et vos societatem habeatis nobiscum et societas vestra sit cum Pater et Filio eius Iesu Christo.“158 Et Paulus Ephes. 4: „Vnum corpus, vnus Spiritus sicut et vocati estis in vna spe.“159 Apud Cyprianum et Augustinum hic articulus non habetur neque ab eis exponitur.Explica pondera vocabulorum in articulo: „Credo remißionem peccatorum“.Primum testificatio est de fide, qua vnusquisque firmiter statuere debet, quod sibi in hac || [82:] vita credenti certo detur remißio peccatorum, contra dubitationem pontificiam. Deinde cum peccata nominantur plurali numero, confirmatio est dulcißimae consolationis, quod omne peccatum remittatur videlicet agenti poenitentiam et fide amplectenti promißionem gratiae certo ratae propter Filium Dei.Tertio vox remittendi docet non tantum donari culpam, sed etiam poenam aeternam. Nam remittere est liberare a culpa et poena aeterna. Et haec relatio praecipue comprehenditur in vocabulo remißionis videlicet solutio obligationis ad aeternam mortem et damnationem et debitae poena condonatio. Quarto: Quia symboli recitatio fit quotidie, intelligatur remißio peccatorum de continua remißione etiam postquam renati sumus, et sciant etiam renati semper in hac vita manere reliquias peccati, quarum remißio a Deo petenda est.Differunt ne remißio peccatorum et iustificatio?Non differunt. Ideo iustificatio definitur, quod sit remissio peccatorum, || [83:] reconciliatio cum Deo, imputatio iustitiae et acceptatio ad vitam aeternam.Quomodo accipitur remißio peccatorum seu iustificatio?Homo in conuersione seu in veris doloribus accipit remissionem peccatorum propter mediatorem Filium Dei dominum nostrum Iesum Christum, Deum et hominem, gratiscb sola fide non propter propriam dignitatem seu propter virtutes proprias aut propria opera seu merita.Dic testimonium de hoc articulo. cc Acto. 10:cc „Huic (Christo) omnes prophetae testimonium dant remissionem peccatorum accipere per nomen eius omnes, qui credunt in eum.“160 Rom. 3: „Iustificamur gratis gratia ipsius per redemptionem, quae facta est in Christo Iesu, quem proposuit Deus propiciatorem in sanguine eius per fidem.“161 || [84:] Quomodo intelligenda est haec propositio: „Fide sumus iusti“ aut „fide accipimus remißionem peccatorum“?Propositio haec: „fide sumus iusti“ intelligitur correlatiue, videlicet per misericordiam sumus iusti propter Filium Dei. Ideo autem fit mentio fidei, quia fide oportet accipi beneficium gratuitum. Vsitate sic dicitur: Non propter nostrum credere, sed propter eum, in quem credimus, iustificamur. Item vt annulus magni aestimatur propter gemmam, sic fides iustificat, non quia qualitas est in nobis, sed quia mediatorem apprehendit.162 Cur retinenda est particula exclusiua „gratis“? Item „sola fide“ iustificamur?Quatuor sunt causae, propter quas necesse est retineri exclusiuam. Prima est, vt tribuatur honos debitus Filio Dei, quod haec sola hostia sit precium pro nobis iuxta dictum: „Hic est agnus Dei, qui tollit peccata mundi.“163 || [85:] Secunda est, vt conscientiae habeant firmam consolationem iuxta dictum Rom. 4: „Ideo ex fide gratis, vt sit firma promissio.“164 Tertia causa est, vt inuocatio fieri possit, quae impeditur conspectu nostrae infirmitatis, nisi erigamur fiducia mediatoris. Quarta est, vt conspiciatur discrimen legis et euangelij, quia particula „gratis“, „fide“ et expressa mentio mediatoris praecipue discernunt legem et euangelium.Quod est mortuorum resurrectio?Resurrectio mortuorum vniuersalis est actio Dei externa, qua Deus pro sua immensa potentia et iuxta liberrimum decretum voluntatis suae omnium hominum corpora ab hac vicißitudine generationum et corruptionum vindicabit et rursus cum animis copulabit, vt ad omnem aeternitatem aut poenas scelerum vna cum diabolis persoluant aut communicatione lucis, sapientiae, iustitiae et vitae diuinae fruantur. || [86:] Cur expresse dicitur: „Credo resurrectionem carniscd “?Quia sicut corpus mortificatur propter peccatum, anima non moritur, sic corpora quidem resuscitabuntur, animae vero resurrectione non habent opus, cum maneant superstites, postquam discedunt ex corporibus ac in nouissimo die rursus copulabuntur cum resuscitatis corporibus. Cyprianus scribit in aliquot orientis ecclesijs articulum de resurrectione carnis δεικτικῶς fuisse pronunciatum: „Credo huiusce carnis resurrectionem.“165 Sicut et Paulus δεικτικῶς loquitur: „Oportet corruptibile hoc induere incorruptibilitatem.“166 Dic testimonium de hoc articulo.Nota sit pueris historia visionis Ezechielis capite 37167 et concio Pauli 1. Corinth. 15168 et 1. Thess. 4,169 vbi sedes et praecipua confirmatio est huius articuli. || [87:] Quotuplex est resurrectio?Iohan. 5 inquit Christus: „Venit hora, in qua omnes, qui in monumentis sunt, audient vocem Filij Dei et procedent qui bona fecerunt ad resurrectionem vitae, qui vero mala egerunt in resurrectionem iudicij.“170 Haec asseueratio Filij Dei discernit resurrectionem piorum a resurrectione damnatorum, quia, etsi immortalitas vtrisque communis erit, tamen finis ad quem vtrique resuscitabuntur ingens discrimen facit. Nam vita aeterna erit portus, in quo boni acquiescent. Supplicium aeternum erit stipendium peccati regnantis, quod non tegitur vmbraculo Filij Dei. Quid nominatur vita aeterna?Vita aeterna vocatur status beatorum post hanc vitam, in qua Deus illos in vniuersum liberatos a peccato et morte coram perfundet sua luce et sapientia et implebit sua iustitia et laeticiae et in tota aeternitate omnia erit in omnibus. || [88:] Huic opponitur mors aeterna, quae est perpetua abiectio omnium damnatorum a Deo et animae ac corporis cruciatus nunquam finiendi.Dic testimonium de hoc articulo.Ioh. 3 inquit baptista: „Qui credit in Filium, habet vitam aeternam. Qui non obtemperat Filio, non videbit vitam, sed ira Dei manet super eum.“171 Ioh. 10: „Oues meae vocem meam audiunt et sequuntur me et ego vitam aeternam do eis.“172 Cur postremo loco recitatur hic articulus?Vt doceat, quis sit finis omnium bonorum seu quod sit summum et vltimum bonum, quod praecipue ab omnibus hominibus expetendum est, deinde, vt monstret finalem causam creationis, redemptionis et sanctificationis nostrae, postremo, vt confirmet nos de immortalitate, quae discrimen facit inter homines et pecudes, et de fine seu cessatione omnium miseriarum, quibus haec mortalis vita est obnoxia. Non enim ad hanc vitam mortalem vt pe- || [89:] cudes nec ad perpetuas miserias nati sumus, sed vt immortalitate et beatitudine aeterna fruamur, cuius nemo erit particeps, nisi in hac vita accensa in eo fuerint initia vitae aeternae.Quomodo in hac vita inchoatur in nobis vita aeterna?Vita aeterna inchoatur in nobis in hac vita, cum ex verbo patefacto agnoscimus Deum et acquiescimus in eius misericordia promissa propter Filium et cum corda sentiunt consolationem Spiritus sancti, qua simul accenditur nouacf lux, iustitia et laetitia, quae est gustus vitae aeternae.

De oratione dominica, quae est tertium caput catecheseos christianae.

↑

Quid continet oratio dominica?Continet optimam et perfectissimam formam precandi praescriptam a || [90:] Filio Dei domini nostro Iesu Christo, qua et breuitate admirabili et ordine sapientissimo complexus est omnes res, quas a Deo petere debemus.Quod est discrimen verae inuocationis in ecclesia et aliarum impiarum inuocationum?Duae sunt praecipuae differentiae: altera de essentia Dei, altera de voluntate. Primum enim ethnici et alij impij negant hunc esse Deum, qui est aeternus Pater, Filius et Spiritus sanctus. Deinde ignorant promissiones et mediatorem. Ecclesia vero alloquitur verum Deum patefactum illustribus testimonijs et agnoscit eum sicut se patefecit. Scit etiam promissiones et agnoscit mediatorem et scit Deum velle inuocari et exaudire fiducia mediatoris, sicut ipse dominus inquit: „Quidquid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis.“173 || [91:] Quae requiruntur ad veram inuocationem?In omni inuocatione necessaria est praecipue sex rerum consideratio: I. Cogitandum est, quid et quem Deum et vbi patefactum inuoces, Ioh. 4: „Nos adoramus, quod scimus.“174 II. Considerandum est praeceptum de inuocatione vt Psal. 50: „Inuoca me in die tribulationis.“175 III. Singuli cogitent, an vere sint conuersi ad Deum. Nam sine conuersione precatio non est efficax, Joh. 9: „Peccatores Deus non exaudit.“176 IIII. Cogitandae sunt promissiones de exauditione, Matth. 7: „Petite et dabitur vobis.“177 Luc. 11: „Quanto magis Pater vester dabit Spiritum sanctum petentibus.“178 V. Excitanda est fides, quae in promissionem intuens certo statuat nos exaudiri propter mediatorem. Sextacg consideratio est rerum petendarum, ne oratio inanis βαττολογία sit. || [92:] Quod est discrimen in petitione bonorum corporalium et spiritualium?Cum petimus beneficia spiritualia vt remissionem peccatorum, reconciliationem, vitam aeternam, gubernationem animae, fides simpliciter et sine vlla conditione expectet haec bona, quia Deus nominatim promisit se haec daturum esse, cum vero petimus beneficia corporalia vt victum, defensionem, liberationem in morbo etc. In his fides certo statuat, preces nostras placere Deo et exaudiri, sed cum inuocatione simul afferat voluntatem paratam ad obediendum in afflictione, si Deo ita videatur, quia Deus vult ecclesiam in hac vita exerceri cruce et afflictionibus et tamen seruat eam mirabiliter.Ideo sancti petunt a Deo beneficia corporalia cum conditione vt leprosus Matth. 8: „Domine, si vis, potes me mundare.“179 Dauid 2. Reg. 15: „Si volet dominus, reducet me. Si dixerit: ‚non places‘, praesto sum.“180 Nec affert haec conditio dubitationem, quia vniuersaliter etiam in corporalium rerum petitione Deus preces ex- || [93] audit et dat aut liberationem aut mitigationem aut consolationem interiorem.Regulae tres de inuocatione.I. In petitione quarumcunque rerum oportet praelucere fidem, quae accipit promissionem gratiae. II. Etiam amissis omnibus bonis corporalibus et cum vita corporis certo amittenda est, tamen retinenda est promissio gratiae et vitae aeternae. III. Non est praescribendum Deo tempus aut modus liberationis.Cur inuocatio saepe multumque est exercenda?Primum propter gloriam Dei, II. propter nostram et ecclesiae salutem, III. propter eruditionem et sapientiam spiritualem augendam, IIII. propter consolationem, V. vt diabolis hanc Gorgonem obijciamus, VI. vt precatio sit confeßio discernens ecclesiam ab alijs sectis.Recita formam precationis dominicae. || [94:] [Holzschnitt: Jesus lehrt die Jünger das Vaterunserch (Lk 11,1-4)] Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum, adueniat regnum tuum, fiat voluntas tua sicut in coelo sic et in terra. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie et remitte nobis debita nostra sicut et nos remittimus debitoribus nostris et ne nos inducas in tentationem, sed libera nos a malo, quia tuum est regnum et potentia et gloria in secula seculorum. Amen.Quis est ordo seu dispositio orationis dominicae? || [95:] Constat oratio dominica exordio, narratione et epilogo.Quid continet exordium?Exordium discernit Deum a commentitijs numinibus, qualia sunt idola Epicuri et Stoicorum. Tribuit enim Deo et voluntatem et facultatem nos exaudiendi.Quid continet narratio?Narratio petit a Deo gratias vt veteres loquuntur posi­tiuas et priuatiuas,181 id est donationem bonorum et liberationem a malis.Quae sunt gratiae positiuae?Duplices sunt positiuae gratiae, aliae spirituales aliae corporales. Spirituales sunt tres: I. vera agnitio Dei, id est sanctificatio nominis diuini, II. consolatio et gubernatio Spiritus sancti, quae vocatur regnum Dei, III. obedientia nostra congruens cum voluntate Dei. || [96:] Gratia positiua corporalis significatur appellatione panis quotidiani.Quae sunt gratiae priuatiua?Priuatiuae gratiae sunt tres: I. remissio peccatorum, II. depulsio tyrannidis diaboli et mundi imo et carnis nostrae, III. liberatio, id est mitigatio calamitatum in hac vita et integra liberatio.Quid continet epilogus?Epilogus recitat impulsiuas et finales causas, propter quas petimus nos exaudiri. Impulsiuae causae sunt, quia tuum est regnum et tua potentia, finalis causa significatur appellatione gloriae Dei. Tandem additur epiphonema plenum fidei, „Amen“, quod significat certo statuendum esse, nos propter mediatorem exauditos esse.Explica pondera verborum in exordio „Pater noster, qui es in coelis“. || [97:] „Pater“ hoc loco est essentiae nomen non tantum vnius personae. Nam omnis inuocatio vera, qua fit ad Deum, semper intelligatur complecti Patrem, Filium et Spiritum sanctum. Deinde appellatio Patris monet nos de fide et de promissionibus. Postremo admonet nos de magnitudine amoris Dei erga nos. „Sicut enim Pater miseretur fili­orum, sic dominus miseretur timentium se“, Psalm. 103.182 „Noster“. Hoc pronomen rursus nos monet de fide, qua singuli statuere debent, sibi quoque Deum esse Patrem. Deinde eadem vox est commonefactio de fraterna dilectione et quod precatio sit commune bonum ecclesiae.„Qui es in coelis“. Haec particula est asseueratio de omnipotentia Dei. Necesse est enim statuere Deum non modo velle, sed etiam posse nos iuuare neque vel negligere nos vel esse alligatum ordini causarum secundarum. || [98:] Regulae de interpretatione quatuor priorum petitionum.I. Quatuor priores petitiones intelligendae sunt relatiue, quia, etsi nomen Dei per se sanctum est et regnum ipsius et voluntas perficitur etiam sine nostra precatione, tamen nostrum est petere, vt nos quoque simus sacerdotes celebrantes Deum et ciues regni Dei et ministri facientes grata Deo. Sic, etsi bona corporalia etiam impijs suppeditantur, tamen petendum est, vt nos agnoscamus panem quotidianum Dei donum esse. II. Singulis petitionibus addenda est antithesis, qua petamus, non solum dari nobis bona spiritualia, sed etiam mala his opposita depelli ac remoueri vt D. Lutherus dicere solebat: „Non possum precari, quin simul oporteat imprecari.“183 Explica verba primae petitionis.ci Sanctificetur nomen tuum. „Nomen“ Dei significat noticiam et celebrationem Dei. „Sanctificare“ significat sacrosanctum habere, summa cum veneratione colere. Includit || [99:] autem respectum ad doctrinam seu verbum Dei, quod docet, quomodo et agnosci et coli Deus velit. In pronomine „tuum“ singularis emphasis est, quia monet nos de gloria Dei anteferenda non solum nostrae gloriae, sed omnibus etiam rebus humanis.Quae est sententia primae petitionis?Petimus veram Dei agnitionem iuxta verbum, quod ipse nobis tradidit, iuxta Christi dictum: „Sanctifica eos, Pater, in veritate. Sermo tuus est veritas.“184 Deinde petimus tolli prophanationem nominis Dei, hoc est caliginem non agnoscentem Deum, contemptum Epicureum Dei, corruptelas doctrinae, errores, idolatriam, blasphemias, sectas, scandala.Explica verba secundae petitionis.cj Adueniat regnum tuum. „Regnum“ Dei in hac vita est iustitia, pax et gaudium in Spiritu sancto. Ro. 14.185 „Advenire“ est per continu- || [100:] os progressus augeri, donec tandem in altera vita integra fiat consummatio.Quae est sententia secundae petitionis?Petimus effectum verbi Dei videlicet gubernationem et consolationem Spiritus sancti et destructionem regnick sathanae denique consummationem ecclesiae in vniuersali resurrectione.Explica tertiam petitionem.cl Fiat voluntas cm tua sicut in coelo sic et in terra.cm Vetus latina lingua „voluntatem“ intelligit „actionem“, seu ipsum velle. Ita hic „voluntas Dei“ significat ipsum velle Dei seu hoc, quod vult Deus. Collatio addita „sicut in coelo, sic et in terra“ monet nos de exemplo sanctorum angelorum, qui in coelo et seruiunt Deo magna cum laeticia et sunt spiritus casti, humiles, veraces et conformes voluntati seu legi diuinae. || [101:] Quae est sententia tertiae petitionis?Petimus, vt Deus nos flectat ad obedientiam congruentem cum ipsius voluntate in vocatione, in priuatis moribus et in aerumnis, deinde, vt impediat omnes actiones publicas et priuatas repugnantes voluntati diuinae.Quomodo fit voluntas Dei?Voluntas Dei primum fit in singulis vocationibus, quando fideliter administrantur mandata officia iuxta dictum Pauli: „Hoc requiritur in ministro, vt sit fidelis.“186 Deinde fit in vita priuata, cum vnusquisque suos mores regit pie erga Deum, caste erga seipsum, iuste erga alios, sicut Paulus inquit ad Titum 2: „Ambulemus in hoc seculo pie, iuste et caste.“187 Postremo fit in aerumnis, quando iuxta Petri dictum: „Humiliamus nos sub potenti manu Dei, vt nos exaltet tempore oportuno.“188 Explica quartam petitionem.cn Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. || [102:] Appellatio „panis“ significat, quidquid ad huius corporalis vitae sustentationem pertinet. Enumeratio repetatur ex catechismo reuerendi Doctoris Lutheri.189 Ideo autem panem nominamus, vt significetur mediocritas inter nimiam opulentiam et extremam inopiam. „Nostrum“ dicimus, vt moneamur de αὐταρκείᾳ, id est, vt contenti simus eo, quod nobis datur, non inhiemus alienis, quia Deus dißimiliter distribuit bona corporalia, neque eadem dat omnibus, neque eodem modo. Alterum epitheton „quotidianus“, ἐπιούσι­ος, significat continuum aliquid, quo per dies singulos indigemus, quamdiu hic viuimus, ab ἐπιοῦσα, quod significat diem crastinam seu postridianam. Voce „hodie“ monemur de breuitate vitae humanae et de fide acquiescente in praesentibus bonis et vetante curam prophanam et ethnicam de futuris incertis. || [103:] Quae est ergo sententia quartae petitionis?Petimus victum, valetudinem, successum in laboribus, co felicem gubernationem,co pacem, foecunditatem terrae, felicitatem coniugij et liberorum et quaecunque sunt vitae et vocationis nostrae adminicula. Deinde deprecamur ingratitudinem non agnoscentem haec dona Dei aut abutentem ijs: auariciam, curam prophanam, tentationes et laqueos diaboli, in quos incidunt, qui volunt ditescere. Item vt depellantur a nobis fames, pestis, bella, morbi,cp noxiae tempestates, infelicitas politiae et oeconomiae.Explica quintam petitionem.cq Remitte nobis debita nostra sicut et nos remittimus debitoribus nostris. „ Debita“ sunt peccata, quibus Deum offendimus, et iram aeternam meremur, quia vt debita ciuiliter obligant ad solutionem, ita semper reatus coniunctus est cum peccato, nisi fiat remißio. || [104:] Pronomen „nostra“cr est vox perpetuae confessionis omnium sanctorum agnoscentium se pollutos esse vitijs et peccatis multiplicibus. Clausula addita, „sicut et nos remittimus“, monet nos de dilectione proximi, quae tegit aliorum infirmitates et multas iniurias condonat publicae tranquillitati, ecclesiae et reipublicae.Quae est sententia quintae petitionis?Fatemur omnes nos esse reos et pollutos et petimus remissionem peccatorum gratis promissam propter Filium Dei et monemus nos ipsos de nostra poenitentia et de mutua condonatione offensionum erga alios.Est ne nostra remißio causa remißionis diuinae?Si remißio non esset gratuita, non posset dici remißio, sed potius compensatio, et si cogitandum esset propter nostram condonationem dari remißi- || [105:] onem, fieret incerta reconciliatio. Quanquam enim conuersi repugnant odijs, tamen aliqua semper cicatrix seu imbecillitas in nobis manet.Explica sextam petitionem.cs Ne nos inducas in tentationem. „Tentatio“ significat solicitationem aut impulsionem carnis, mundi et diaboli ad res, quas Deus odit et quae nobis perniciem aeternam afferunt. In verbo „inducas“ phrasis Hebraea est significans permissionem: „Ne inducas“, id est: „ne sinas nos induci“. Potest etiam intelligi secundum regulam: „Verba Hebraeorum intelligenda sunt cum effectu.“ „Non inducas in tentationem“, id est: „ne ita sinas induci, vt opprimamur tentatione.“Quae est igitur sententia huius petitionis?Precamur, vt Deus non sinat nos euerti opinionibus et affectibus corruptae naturae aut diaboli insidijs aut minis atque illecebris mundi, sed det nobis || [106:] victoriam aduersus carnem, diabolum et mundum per dominum nostrum Iesum Christum.Explica septimam petitionem.ct Sed libera nos a malo. „Malum“ intelligatur de malo poena, id est de calamitatibus priuatis et publicis, praesentibus et aeternis. „Liberatio“ significat et mitigationem et finalem liberationem.Quae est igitur sententia?Petimus, vt Deus corripiat nos in iudicio et non in furore, ne ad nihilum redigamur, vt in aerumnis det leuationem, ostendat testimonia suae praesentiae in depellendis periculis et concedat nobis liberationem in bona hora seu migrationem ex hac valle lachrymarum in aeterna tabernacula.Explica verba epilogi: „Quia tuum est regnum, tua potentia, tua gloria“. || [107:] Mentio „regni“ alludit ad officium regis, qui debet tueri et fouere subditos. „Potentia“ opponitur infirmitati nostrae et indigentiae et Deum ad commiserationem exuscitat. „Gloria“ significat causam finalem videlicet, quia et nos confessione nostra eam celebraturi sumus et quia diaboli et hostes Dei blasphemi refutantur cum Deus adest et opitulatur ecclesiae.Quae est sententia epilogi?Confirmatio est παθητικὴ, mouens atque impellens Deum, vt nos exaudiat sumptis argumentis ab honesto a facile et a causa finali. Tu vis nobis dona dare, quia rex noster es, nos populus tuus, nos infirmi et miseri, tu potens es. Gloria nominis tui agitur, ne quando dicant inter gentes: „vbi nunc est Deus ipsorum?cu “190 Nos vicissim gratias tibi agemus et annunciabimus laudem tuam in seculum saeculi. || [108:] Cur additur „Amen“?„Amen“ Hebraea vox est significans certitudinem alicuius rei. Opponitur autem hoc epiphonema dubitationi, quae disputat an nostri gemitus exaudiantur. Estque velut obsignatio precum, qua orans testatur se certa fide et spe pendere a Deo et sine dubitatione expectare bona salutaria iuxta promißionem iuramento Christi confirmatam: „Amen, Amen, quidquid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis.“191

De poenitentia et absolutione, quae est pars quarta christianae catecheseos.

↑

Quid est poenitentia?„Poenitentia“ significat totam conuersionem ad Deum, quae est expauescere et dolere agnitione irae Dei aduersus peccata nostra et rursus erigi fide accipiente remissionem peccatorum || [109:] fiducia Filij Dei et in hac fide inchoare nouam obedientiam.Quae sunt partes poenitentia?Tres: contritio, fides, nova obedientia. Quid est contritio?Est vere expauescere agnitione irae Dei aduersus peccata nostra et dolere, quod Deum offendimus.Quid est fides?„Fides“ est assentiri omni verbo Dei nobis tradito et in hoc promissioni gratiae et est fiducia promissae misericordiae, qua cor propter mediatorem et per eum liberatur ex doloribus inferorum et accedit ad Deum et inuocat eum clamans „abba Pater“194 et hac vera consolatione acquiescit in Deo per Filium dato Spiritu sancto.Quid est noua obedientia?Noua obedientia pro- || [110:] prijssime est iuxta Pauli definitionem militare bonam militiam, retinere fidem et bonam conscientiam.195 Est ne praedicatio poenitentiae sumenda ex lege vel ex euangelio?„Poenitentia ex lege tantum est dimidium poenitentiae“,196 inquit Lutherus, quia sine euangelij declaratione nec vera, nec integra est poenitentia, quae tantum ex lege praedicatur. Euangelium vero recte dicitur praedicatio poenitentiae videlicet seruata partium distinctione et cuiusque partis proprietate.Quid igitur de singulis partibus poenitentiae docet lex, quid euangelium?In lege proponitur accusatio omnium peccatorum, videlicet quae sunt violationes mandatorum legis. Inde igitur ordiendae sunt conciones poenitentiae. Sed dolores, qui oriuntur ex lege, tantum seruilem timorem efficiunt.Quare, vt contritio sit salutaris et excitetur filialis timor legis concionem, quae simpliciter est vox condemnationis et maledictionis, temperari necesse est ex euangelio, quod proponit spem veniae pec- || [111:] catoribus et monstrat ideo Deum concludere omnes sub peccatum, vt omnium misereatur.199 De fide lex nihil dicere potest ante reuelationem euangelij, sed haec pars poenitentiae tota est ex euangelio, quia lex de mediatore, quo fides tantum nititur, sine euangelio nihil docet.Ideo etiam lex peccatum illud summum, maximum, vltimum et nulla satisfactione piandum in tota aeternitate videlicet ignorationem Filij, incredulitatem, contemptum Filij et desperationem non arguit, sed hoc peccatum ex solo euangelio patefit et arguitur.Postremo lex perpetua norma est nouae obedientiae etiam in renatis ostendens, quae opera sint facienda, sed in euangelium tantum monstratur, quomodo fieri bona opera poßint in tanta infirmitate naturae nostrae, in tantis diaboli insidijs et in tanta periculorum mole, quae vitae et vocationis nostrae cursum impediunt. Deinde, quomodo studium inchoatae obedientiae placeat Deo et quomodo inchoatae virtutes fiant cultus Dei, cum et in sanctis semper maneant reliquiae peccati et virtutes omnes in hac vita sint imperfectae et languidae nec satisfaciant legi postulanti integram conformitatem cum Deo.Quid differunt timor seruilis et filialis? || [112:] Timor Dei servilis est fuga et fremitus aduersus Deum sine fide. Talis est contritio in Cain, Saul, Iuda.200 Timor Dei filialis est verus pauor et dolor animi consternati sensu irae Dei et metu poenarum ad quem accedit fides, quae inter pauores erigit et consolatur corda et accedit ad Deum, petit et accipit remissionem. Talis est contritio Petri201 et omnium sanctorum in tota vita et haec fit opus Deo placens et cultus Dei iuxta dictum: „Sacrificium est Deo Spiritus contritus.“cw 202 Quid est cultus Dei?Cultus Dei est opus mandatum a Deo, factum in fide, id est vera agnitione et fiducia mediatoris, quod refertur ad hunc finem, vt Deo tribuatur honos, id est, vt testemur hunc vere esse Deum, quem sic colimus, et eum sic velle coli. || [113:] Quid docent papistae de poenitentia?Partes poenitentiae constituunt: contritionem cordis, confeßionem oris, satisfactionem operis. Omittunt igitur fidem, quae est praecipua pars verae poenitentiae et illis ipsis partibus, quas recensent, addunt horribiles errores, vt explicatur alibi copiosius.Recita breuiter praecipuos errores, quos habent pontificij de poenitentia, cum ij primam occasionem dederint emendationi doctrinae euangelij, quae est facta per ministerium reuerendi viri D. Lutheri.De contritione duos grauißimos errores habuerunt, oportere contritionem sufficientem esse et hanc mereri gratiam seu remißionem peccatorum. De confeßione docuerunt enumerationem singulorum delictorum ac praesertim arcanorum faciendam esse administrantibus sacramenta, et tria horribilia mendacia addiderunt: I. quod enumeratio mereatur remißionem propter ruborem et verecundiam, II. quod recitatio sit necessaria, vt poßit indici satisfactio, III. quod || [114:] remißio pendeat ex conditione enumerationis, quam dixerunt diuinitus praeceptum esse. De satisfactionibus horrendum chaos errorum fuit. Affirmarunt culpam remitti propter contritionem et confeßionem sufficientem, sed poenam aeternam mutari in poenas temporales et harum partem remitti potestate clauium, partem redimendam esse satisfactionibus.Quos gradus constituerunt satisfactionum?Quinque gradus: I. erant opera indebita seu non mandata lege Dei vt peregrinationes, rosaria, ieiunia certorum dierum etc. II. cooptatio in fraternitates, qua participes fierent meritorum, quibus abundarent monachi. Inde multi Impp.203 in veste Franciscana sepeliri se voluerunt, III. indulgentiae, quas distribuebat certo precio pontifex Romanus et eas affirmabat esse applicationes meritorum, quibus sancti mortui prodessent alijs, IIII. ignis purgatorius, quem tamen dicebant non esse aeternum, V. vigiliae et missae funebres, quibus animae redimerentur ex purgatorio.Cur retinetur in nostris ecclesijs ritus priuatae confeßionis? || [115:] Non volunt ecclesiae nostrae stabilire errores Papistarum de confessione, sed retinent confessionem, in qua fit professio in genere, quod agnoscamus nos esse peccatores propter petitionem priuatae absolutionis et vt in illo mutuo colloquio rudiores erudiantur et exploretur, an intelligant doctrinam ecclesiae propriam.Quid est absolutio priuata? [Holzschnitt: Vollzug der Ohrenbeichtecy ]Absolutio priuata est annunciatio et applicatio remis­sio- || [116:] nis peccatorum, quae fit nomine et authoritate Christi per vocem hominis in ministerio et haec absolutio est testimonium, quod vox euangelij et multis et singulis, qui ad Deum conuertuntur et consolationem petunt, annunciet remißionem peccatorum iuxta dictum: „Quorumcunque remiseri­tis peccata remittuntur eis.“, Ioh. 20.206 Est ne enumeratio delictorum omnium aut aliquorum apud ministros ecclesiae necessaria?Nulla enumeratio delictorum necessaria est. Primum, quia nusquam extat praceptum diuinum de enumeratione singulorum. Deinde, quia enumeratio omnium est impoßibilis sicut scriptum est: „Delicta, qui intelligit?“207 Fit autem absolutio priuata ratione ministerij, non ratione iurisdictionis. Ideo cognitio delictorum arcanorum non est necessaria ministro euangelij, sed alia est absolutio in criminibus, quae distinguenda est a priuata absolutione, vt alibi copiosius dicitur.Est ne distincta remissio culpae a remißione poenae aeternae?Non est distincta, sed remissio culpae || [117:] prorsus eadem est, quae est remissio poenae aeternae iuxta dictum Esa. 45: „Ego quotidie deleo iniquitates tuas coram me et peccatorum tuorum non recordabor amplius.“208 et Esa. 1: „Si peccata vestra fuerint vt coccinum et vt vermiculus“209 etc.Est ne distincta remißio culpae a remissione poenae temporalis in hac vita?Est distincta. Vt Adam, Dauid accipiunt remissionem culpae et tamen simul subijciuntur poenis in hac vita. Sed hae poenae nequaquam sunt compensationes aut merita pro poena aeterna vt finxerunt monachi, sed habent prorsus alias causas, quas omnes homines scire necesse est propter doctrinam et consolationem.Cur igitur ecclesia et hi etiam, qui sunt conuersi ad Deum, exercentur calamitatibus seu quae sunt causae calamitatum in ecclesia?Prima causa est peccatum haerens in natura, quod cum contemnat mundus, Deus || [118:] in ecclesia vult conspici iram suam, vt agnoscamus peccata et nos subijciamus iudicio ipsius. Secunda causa est odium diaboli, qui rabiosius saeuit in ecclesiam quam in alios. Tertia causa est, vt in cruce exerceantur et crescant poenitentia, fides, inuocatio et tota nouitas iuxta dictum: „Bonum est mihi, domine, quod humiliasti me.“210 Quarta: Quia plurima sunt in ecclesia etiam actualia delicta atrocia, quae Deus punit propter suam iusticiam et propter exemplum et vt multos ad poenitentiam reuocet. Quinta, vt afflictiones sanctorum sint testimonium de secuturo iudicio. Sexta, vt afflictiones sint testimonium de doctrina, quod pij vere sic sentiant nec sui commodi causa circumferant fictam doctrinam. Septima, vt fiamus conformes imaginis Christi. || [119:] Octaua, vt liberationes in calamitatibus sint testimonia de praesentia Dei in ecclesia.Quomodo discernuntur gradus afflictionumin ecclesia?Genera sunt quatuor: 1. τιμωρίαι vt exilium Dauidis,211 2. δοκιμασίαι vt carcer Ioseph,212 3. μαρτυρία vt mors baptistae,213 Pauli214 etc. 4. λύτρον solius Christi obedientia est.215 Qui sunt fontes consolationum in cruce et calamitatibus?Decem sunt loci: I. necessitas, id est mandatum Dei, quod praecipit patientiam, II. dignitas virtutis, id est fidei et spei, quae non est abijcienda propter aerumnas, III. bona conscientia, cum non attraximus nobis nostra culpa calamitates, IIII. remissio peccatorum, V. promißio praesentiae Dei et auxilij diuini in aerumnis, VI. spes vltimae liberationis et aeternae salutis, VII. exempla Filij Dei et praeci- || [120:] puorum luminum ecclesiae, VIII. causae finales, quia affligimur, non vt pereamus, sed vt crescat in nobis lux et nouitas spiritualis, IX. collatio euentuum, cum coram Deo agnoscimus nos iuste puniri et meritos esse atrociores poenas et tamen mitigari poenas propter mediatorem et ne tota ecclesia funditus deleatur, X. desiderium clari conspectus Dei et liberationis a toto peccato.An non mitigantur calamitates his, qui vere ad Deum conuertuntur?Quod conuersis ad Deum aut liberatio aut mitigatio poenarum temporalium diuinitus contingat, ostendit exemplum Niniuitarum216 et dictum Christi: „Nisi poenitentiam egeritis, omnes similiter peribitis.“217 Mitigantur autem poenae temporales praecipue propter Filium Dei, qui est vmbraculum ecclesiae. Postea verum est et in conuersis studium bene operandi habere sua praemia etiam in hac vita.

|| [121:] De sacramentis, quae est quinta et postrema pars catecheseos christianae.

↑

Quid nominatur sacramentum in ecclesia?Sacramentum in nouo testamento – vt ecclesia loquitur – est ritus diuinitus institutus, additus promissioni in euangelio traditae, vt sit testimonium et pignus exhibitae et applicatae promissionis gratiae.Cur sacramenta instituta sunt?Duo sunt fines potiores, propter quos ritus externi additi sunt promulgationi promissionis. Primus est, vt sint signa voluntatis Dei erga nos, videlicet quae commonefaciant nos de promissione et applicent, id est testificentur, quod promissio ad nos pertineat. Alter finis est, vt sint signa confessionis et di- || [122:] stinguant ecclesiam a caeteris gentibus. Ad hos fines accedunt postea alij fines subordinati, de quibus alibi prolixius dicitur.Quot sunt sacramenta noui testamenti?Augustinus duo tantum recenset, videlicet baptismum et coenam domini.221 Papistae septem numerarunt sine euidenti ratione et sine testimonio scripturae sacrae, videlicet baptismum, coenam domini, poenitentiam, confirmationem, ordinationem, vnctionem, matrimonium.222  Quid differunt sacramentum et sacrificium?Sacramenta sunt ritus sacri, per quos Deus nobis exhibet et applicat suas promissiones in euangelio traditas. Sacrificia vero sunt opera, quae nos Deo reddimus, vt eum honore afficiamus.Quae sunt species sacrificiorum?Duae sunt species: propiciatorium || [123:] et eucharisticum. Propiciatorium seu ἱλαστικὸν est tota obedientia Christi, quae sola meretur remissionem peccatorum hominibus. Aliorum sanctorum bona opera omnia in fide sunt eucharistica et non merentur remissionem peccatorum. Et huc pertinent etiam typica, qualia erant in veteri testamento, quia facienti in fide erant exercitia confeßionis et gratiarum actionis.

De baptismo.

↑

Quid est baptismus? [Holzschnitt: Taufe Jesuda (Mt 3,13-17)] || [124:] Baptismus est instituta a Filio Dei mersio in aquam cum pronunciatione verborum: „Ego baptizo te in nomine Patris et Filij et Spiritus sancti“,225 testificans eum, qui cum hac pronunciatione verborum mergitur, reconciliari cum Deo propter Christum et sanctificari Spiritu sancto ad vitam aeternam et obligari ad agnitionem et celebrationem huius veri Dei.Vbi extat mandatum de baptismo?Matthaei vltimo: „Euentes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filij et Spiritus sancti.“226 Vbi traditur promissio de baptismo?Marci vltimo: „Qui crediderit et baptizatus fuerit, saluus erit. Qui non crediderit, condemnabitur.“227 Quis debet esse vsus baptismi in tota vita?Principalis vsus huius mersionis est in omni conuersione ad Deum et in tota || [125:] vita testificatio, qua confirmatur ille, qui sic mersus est, se recipi in gratiam a vero Deo, qui est aeternus Pater, Filius et Spiritus sanctus, et recipi se propter Filium et sanctificari Spiritu sancto. Deinde accedunt et fines alij, quod baptizatus recipitur ab ecclesia tanquam eius membrum. Testatur suam confeßionem, discernit se ab omnibus alijs sectis. Admonetur per omnem vitam hac ritu, se ablutum sanguine Filij Dei et Spiritu sancto obligatum esse ad vitae nouitatem, mergi in afflictiones et certo se ex illis emersurum esse.228 Sunt ne infantes baptizandi?Sunt baptizandi, quia omnes saluandos oportet inseri ecclesiae, ad infantes pertinet promissio gratiae et salutis aeternae, sunt igitur infantes baptizandi et inserendi ecclesiae. Minor manifesta est ex his dictis: „Sinite paruulos ad me venire nec prohibete illos. Talium enim“, scilicet qui ad || [126:] me veniunt seu qui mihi offeruntur, „est regnum coelorum“, Marci 10.229 Item: „Non est voluntas Patris, vt pereat vnus de paruulis istis“, qui credunt in me, Matth. 18.230

De coena domini.

↑

Quae sunt praecipue appellationes publici ritus coena domini?Prima appellatio est „coena domini“, 1. Corinth. 11,231 altera appellatio est „synaxis“ a conuentu seu congregatione publica,232 tertia est eucharistia a gratiarum actione, quia certißimum est in hoc ritu Deo et domino nostro Iesu Christo gratias agendas esse.233 Quarta dc appellatio estdc λειτουργία, quae significat simpliciter administrationem publici muneris,234 quinto a distributione eleemosynarum coena domini nominatur ἀγάπη, quia olim simul afferebantur ad coenam domini panes et aliae res distribuendae pauperibus.235 || [127:] Postremo Romani vsi sunt nomine „missae“, quod an ab Hebraeis sumptum sit an vero Latinam originem habeat non certo scitur. Vsitatum est autem hac appellatione complecti non solum coenam domini, sed totum hac, quod in publico congressu agitur: cantilenas, concionem, distributionem coenae, inuocationem et gratiarum actionem. Papistae ad idolatricas oblationes et sacrificia pro viuis et mortuis detorquent vocabulum.Quid est coena domini? [Holzschnitt: Austeilung des Abendmahls unter beiderlei Gestaltdd ]Est communicatio corporis et sanguinis domini nostri Iesu Christi sicut || [128:] in verbis euangelij instituta est, in qua sumptione Filius Dei vere et substantialiter adest et testatur se applicare credentibus sua beneficia. Testatur etiam se ideo assumpsisse humanam naturam, vt nos sibi fide insertos membra sua faciat. Denique testatur se velle in credentibus esse et eos docere, viuificare ac regere.Vbi extat institutio coena domini?Historia institutionis recitatur Matt. 26, Marc. 14, Lucae 22 et 1. Corinth. 11.241 Recita verba seu historiam institutionis.Dominus noster Iesu Christus in ea nocte, qua traditus est, accepit panem et cum gratias egisset fregit ac dedit discipulis suis dicens: ‚Accipite et comedite. Hoc est corpus meum, quod pro vobis traditur. Hoc facite ad mei commemorationem.‘ || [128:] df Similiter et calicem accepit, postquam coenauit, et cum gratias egisset dedit illis dicens: ‚Bibite ex hoc omnes. Hic calix nouum testamentum est in meo sanguine, qui pro vobis effunditur in remissionem peccatorum. Hoc facite, quotiescunque biberitis, in mei commemorationem.‘“Qui sunt fines, ad quos referendus est vsus coenae domini?Primus et principalis finis est confirmatio fidei. Nam haec sumptio est pignus, quo Filius Dei testatur se nobis credentibus applicare beneficia, quae morte sua meruit, vt hoc pignore confirmati credamus vere nos esse et fieri membra Filij Dei et ablutos esse sanguine Filij et ipsum velle in nobis efficacem esse et nostram miseram massam insertam sibi velle seruare et viuificare. Ad hunc finem accedunt alij fines huius actionis. Est igitur secundus finis gratiarum actio, quae beneficij recordatio simul accendere gratitudinem debet. Fiat igitur in vsu coenae gratiarum actio pro Filij mißione, pro assumptione humanae naturae, pro ipsius paßione, || [129:] pro redemptione, pro donatione euangelij, pro viuificatione, quae fit per ipsum et Spiritum sanctum, pro restitutione vitae aeternae, pro collectione ecclesiae, denique pro omnibus beneficijs. Tertius finis est, vt sit neruus publicae congregationis, in qua vult Deus sonare et conseruari vocem ministerij euangelici et ideo Paulus inquit: „Quotiescunque hoc feceritis, mortem domini annunciabitis donec veniet.“242 Quartus finis est, vt in publico congressu sit testimonium confessionis, sicut Paulus inquit: „Non potestis simul calicem domini bibere et calicem daemoniorum.“243 Quintus finis, vt sit symbolum mutuae dilectionis iuxta dictum: „vnus panis, vnum corpus multi sumus.“244 Qui vtuntur digne coena domini?Digne accedunt, qui seipsos probant, hoc est, qui recte instituti in doctrina coelesti serio agunt poenitentiam, id est dolent se pecasse et vere expauescunt cogitatione irae Dei aduersus peccata et ideo accedunt, vt hoc pignore et testimonio admoniti fi- || [130:] dem accendant et confirment, vt credant se recipi, sibi ignosci et remitti peccatum propter Christum crucifixum et resuscitatum et habent serium propositum obediendi Deo et corrigendi vitam et mores.Qui sumunt indigne ac propterea iudicio diuino condemnantur?Indigne sumunt, qui accedunt sine poenitentia, id est non afferunt timorem Dei et fidem et perseuerant in delictis contra conscientiam.Quibus modis prophanata est coena sacra apud pontificios?Sex sunt praecipuae et valde horribiles prophanationes coena domini apud papistas: Prima est error de transsubstantiatione,dg quia fingunt conuersionem substantiae panis in corpus Christi manentibus tantum panis accidentibus.245 Secunda est circumgestatio panis consecrati, quia discedentes ab vsu diuinitus instituto panem inclusum arcula circumferunt non aliter quam olim Persae in publicis congreßibus Orimasda seu sacrum ignem circumgestare solebant.246 || [131:] Tertia est adoratio panis: Tribuunt enim pani siue in sublime elato siue incluso certis receptaculis inuocationem, quae est cultus soli Deo debitus.247 Quarto fingunt missam esse sacrificium, non εὐχαρισ­τικὸν tantum, sed ἱλαστικὸν, in quo fiat noua oblatio Filij Dei pro viuis et mortuis, et totam missam ad quaestum transferunt.248 Quinta corruptela est opinio prophana et impia de opere operato sine fide etiam sine bono motu vtentis.249 Sexta prophanatio est sacrilegium, quod laicis alteram partem coena eripiunt.250 Praeter pontificios prophanant sacramentum coena domini etiam hi, qui non discernunt hanc coenam a cibo prophano et negant sumptionem huius panis et vini esse communicationem corporis et sanguinis Christi ac ponunt nuda signa seu symbola vacua et sacramenta dicunt esse tantumdh notas professionis. || [132:] Harum prophanationum refutationes, cum longiores sint, quam vt breui oratione comprehendi poßint et aliqua sit habenda ratio etiam ingeniorum puerilium, quae propter aetatis et iudicij infirmitatem nimis longas disputationes assequi nondum possunt, eas nunc consulto omittimus et adultiores hortamur, vt et horum capitam, quae hactenus recitauimus et aliorum, quae in hac catechesi puerili complecti non potuimus, vberiorem explicationem assumant ex libello Examinis theologici256 et caeteris libris corporis doctrinae harum ecclesiarum,257 quod sine omni dubitatione statuimus esse consensum piae et orthodoxae ecclesiae congruentem cum scriptis propheticis et apostolicis et cum symbolis catholicis.Quae est causa certitudinis doctrinae christianae?Summa ac praecipua causa certitudinis est patefactio diuina comprehensa in scriptis prophetarum et apostolorum.Qui sunt gradus testimoniorum, quos recitauit vetustas ad confirmandam certitudinem doctrinae christianae contra ethnicos? || [133:] Vetustas bono consilio collegit septem gradus testimoniorum: Primus gradus continet miracula et vaticinia, quia sola ecclesia habent facta inusitata extra naturae ordinem, quae nulla creatura imitari potest, et habet praedictiones non solum de meßia, sed etiam de vniuersalibus mutationibus generis humani etdj de serie monarchiarum, quibus euentus certißime respondit. Secundus gradus est antiquitas doctrinae, quia nec leges antiquiores quam Mosaicae extant nec historia vlla recitat initia mundi et continuam seriem annorum propter narrationes biblicas. Tertius gradus est collatio doctrinarum. Ethnici, Mahometistae, blasphemi, Iudaei et alia sectae tantum retinent particulam legis, de quibusdam externis et ciuilibus officijs et addunt cultus idolorum aliae alios. Prorsus autem ignorant Filium Dei et promissionem gratiae traditam in euangelio. At sola ecclesia retinet integram et incorruptam doctrinam legis et euangelij et notitiam Filij Dei domini nostri || [134:] Iesu Christi crucifixi et resuscitati pro nobis. Sola etiam doctrina ecclesiae monstrat causas et remedia peccati et mortis et consolationes firmas tradit opponendas omnibus calamitatibus. Quartus gradus est experientia spiritualis. Nam pij, qui reguntur verbo Dei, experiuntur consolationem Spiritus sancti, agnoscunt suas preces exaudiri et confirmantur multis testimonijs praesentiae Dei. Hoc domesticum testimonium sumptum ab vniuscuiusque pij experientia nequaquam leue ducendum est. Quintus gradus est fortitudo martyrum in supplicijs, quia cum fuerint homines sani certe non propter fabulas inanes subierunt acerbißimos cruciatus corporum. Sextus gradus est ipsa ecclesiae stabilitas et perpetua doctrinae propagatio et continua series doctorum, qui fuerunt testes et propagatores huius doctrinae. Septimus gradus complectitur poenas hostium ecclesiae, id est haereticorum et tyrannorum, qui omni- || [135:] bus aetatibus nouo exemplo irae Dei horribiliter deleti sunt.Hos gradus testimoniorum vtile est omnibus etiam pueris notos esse, vt certo singuli statuamus. Hanc solam esse veram de Deo doctrinam, quae est comprehensa monumentis propheticis et apostolicis, quam, vt conseruet inter nos Filius Dei et corda nostra ad veram agnitionem et celebrationem sui ipsius exuscitet, toto pectore et ardentibus votis ac gemitibus precamur.Μόνῷ τῷ θεῷ δόξα.dk dl VVitebergaeExcudebat Iohannes Schwertel.1571.dldm