de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 2° 1
Die mittelalterlichen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck, beschrieben von Kerstin Schnabel (in Bearbeitung)
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Sakramentar

Pergament — 152 Bl. — 28 × 17,5 cm — Erzdiözese Hamburg-Bremen — 12. Jh., Ende

Lagen: 19 IV (152). Lagenzählung verso unten mittig auf dem letzten Bl. der Lage mit römischen Zahlen, zum Teil abgeschnitten. Bleistiftfoliierung 1–152. Schriftraum: 20,5 × 12 cm. 20 Zeilen. Hauptsächlich von einer Hand in Carolino-Gothica geschrieben. Nachträge weiterer Hände auf Bl. 151v–152v. Oberhalb der entsprechenden Textzeilen adiastematische Neumen. Neun Spaltleisteninitialen mit ornamentaler Füllung und Spangen in roter Federzeichnung. Buchstabenstämme mit Gold gefüllt. Teilweise sind die Querbalken und Endausläufer der Buchstaben in Silber grundiert und ebenfalls mit Ornament versehen. Binnenfelder mit Rankendekor in Rot auf blauem Grund. 7v Initiale T über neun Zeilen (Eucharistisches Hochgebet). 12r Initiale E über sieben Zeilen (Dominica I adventus, Collecta Excita quis domine potentiam …). 15v Initiale C über acht Zeilen (In nativitate domini). 58v Initiale D über sieben Zeilen (Dominica resurrectionis domini). 63v Initiale C über sieben Zeilen (In ascensione domini). 65r Initiale D über sieben Zeilen (Dominica pentecostes). 81r Initiale O über sechs Zeilen (In purificatione Mariae). 108r Initiale F über zwölf Zeilen (In nativitate Mariae). 116v Initiale O über sieben Zeilen (De omnibus sanctis). Einfarbige Unzial-Initialen (blau, rot, grün) über zwei Zeilen, teilweise mit andersfarbigen Besatz bzw. dezenter floraler Binnenraumfüllung. Unzial-Initialen über eine Zeile in Rot und Grün.

Romanischer Holzdeckeleinband mit weißem Lederbezug, stark abgerieben und nachgedunkelt. Drei Doppelbünde. Zweifarbiges Kapital unten. Zwei erneuerte Riemenschließen mit Stiftlagern an der Deckelkante. Gegenbleche ebenfalls neu. Restauriert von Boguslaw Radis, Lübeck 2004/5. Überzugleder teilweise ergänzt. Holzdeckel teilweise erneuert. Restaurierungsbericht und entnommene Artefakte (Holzdeckel, Pergamentstreifen, Titelschild vom Rücken, Hanffäden der Bünde) in Kiste 37 vorhanden.

Herkunft: Das Sakramentar entstand am Ende des 12. Jahrhunderts in der Erzdiözese Hamburg-Bremen. Abweichend vom Lübecker Kalendar fehlen im Saktorale die wichtigen Feste für Blasius, Willehad und Katharina sowie einige andere bis dahin noch nicht eingeführte Festtage. Die Heiligenfeiertage zeigen entwicklungsgeschichtlich bedingt eine hohe Übereinstimmung mit denen im Missale der Diözese Hamburg, jedoch fehlen die bedeutenden Heiligen Anskar und Rimbert. Zusätzlich aufgenommen wurden in Übereinstimmung zum Bremer Offizium Liudger, Eufemia, Liborius, Hermes, Leodegarius und Marcellus et Apulejus, die in der späteren Lübecker Liturgie nicht mehr vorkommen. — Das Sakramentar war Teil des Buchbestandes am Dom. — Im Zuge der Säkularisation 1806 kam die Handschrift aus dem Dom in die Stadtbibliothek Lübeck. Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und 1946 nach Leningrad gebracht. Seit 1998 aus Armenien (Bibliothek der Akademie der Wissenschaften in Eriwan) zurück. Eriwan-Nr. 403. Stempel der Stadtbibliothek auf Fol. 1r. Eine Nummer mit rotem Buntstift ebenfalls auf dem ersten Blatt 297.

Brandes, 12. — Fligge/Schnoor/Schweitzer, 148. — Fligge u.a. Armenien, 11, 15 Nr. 2.1. — Stiehl, 3 Nr. 1. — Stahl, 7. — Stahl Musikgeschichte, 10, Tafel 1, Abb. 1 (fol. 45v). — Stahl Geschichte, 16, Abb. 1. — Weber Catalogus, 1. — Goncharova Tallin, VIII.

1r–152v Sakramentar.
(1r–12r) Canon missae. (1r–4v) Accessus missae. ›Presbiter cum se preparat ad missam in primis cantet‹. Quam dilecta tabernacula … [Ps 83,2]. (4v–7v) Praefationes. (4v) ›Prefatio cotidie‹. ›Prefatio in natale domini‹. (5r) ›Prefatio in epiphania‹. ›Prefatio de ieiunio‹. (5v) ›Prefatio de resurrectione‹. ›In ascensione‹. (6r) ›In sancto sabbato pentecosten‹. ›Prefatio in pentecosten‹. (6v) ›De sancta trinitate‹. ›Prefatio de sancta cruce‹. (7r) ›De sancta Maria‹. ›De apostolis‹. (7v) Eucharistisches Hochgebet. (10v) Pater noster.
(12r–75r) Proprium de tempore. ›Dominica prima de adventu domini‹. Ad te levavi … [Ps 142,8]. Vom 1. Advent bis zum 23. Sonntag nach Pfingsten. (45r) ›Benedictio cerei in vigilia pasche‹. (47v) ›Incipit ordo baptisterii‹. (53r) Litanei. (58v) ›In sancto die [pasche]‹.
(75r–122r) Proprium de sanctis. ›In natale sancti Silvestri pape‹. ›Felicis in pincis‹. (75v) ›Marcelli martiris et pape‹. ›Prisce virginis‹. (76r) ›Fabiani et Sebastiani‹. (76v) ›Agnetis virginis‹. (77r) ›Vincentii martiris‹. ›In conversione sancti Pauli‹. (77v) ›Eodem die Preiecti‹. ›In octava sancte Agnetis virginis‹. (78r) ›In purificatione sancte Marie benedictio candelarum‹. (81r) ›In purificatione‹. (81v) ›Agathe virginis‹. ›Valentini‹. (82r) ›Eodem die Vitalis et Felicule martirum‹. (82v) ›Cathedra sancti Petri‹. ›Mathie apostoli‹. (83r) ›Gregorii pape‹. (83v) ›Benedicti confessoris‹. (84r) ›In annunciatione‹. (84v) ›Liudgeri confessoris‹. (85r) ›Eufemie martiris‹. ›Tyburtii et Valeriani‹. (85v) ›Georgii martiris‹. ›Marci evangeliste‹. (86r) ›Vitalis martiris‹. (86v) ›Philippi et Jacobi apostolorum‹. ›Eodem die Walburgis virginis‹. (87r) ›Inventio sancte crucis‹. ›Eodem die Alexandri Eventii‹. (88r) ›Iohannis apostoli‹. ›Gordiani et Epimachi‹. (88v) ›In natale sancti Pancracii martiris‹. ›In eodem die Neri et Achillei martirum‹. (89r) ›Sancti Servatii confessoris‹. (89v) ›Sancti Urbani martiris‹. ›Nicomedis martyris‹. (90r) ›Marcellini et Petri martirum‹. ›Sancti Bonifacii martiris‹. (90v) ›Primi et Feliciani‹. (91r) ›Sancti Barnabe apostoli‹. ›Basilidis Cyrini Naboris et Nazarii‹. (91v) ›Sancti Viti martiris‹. (92r) ›Marci et Marcelliani‹. ›Gervasii et Protasii‹. (92v) ›Vigilia sancti Iohannis‹. (93r) ›In die sancto‹. ›Iohannis et Pauli martirum‹. (93v) ›Vigilia apostolorum Petri et Pauli‹. ›In natalibus apostolorum‹. (94r) ›Commemoratio sancti Pauli‹. (94v) ›Processi et Martiniani‹. ›In octava apostolorum‹. (95r) ›Kyliani et sociorum eius‹. (95v) ›VII fratrum‹. ›Translatio sancti Benedicti abbatis‹. (96r) ›Praxedis virginis‹. ›Margaretae‹. (96v) ›Marie Magdalene‹. (97r) ›In divisione apostolorum‹. (97v) ›Apollinaris martiris et Liborii confessoris‹. (98r) ›Vigilia sancti Iacobi apostoli‹. (98v) ›Sancti Iacobi apostoli‹. ›Cristophori martiris‹. (99r) ›Felicis Simplicis Faustini Beatricis‹. (99v) ›Abdon et Sennen‹. (100r) ›In vinculis sancti Petri‹. ›Eodem die VII fratrum‹. (100v) ›Stephani pape et martiris‹. (101r) ›In inventione sancti Stephani protomartiris‹. (101v) ›Sancti Sixti Felicissimi et Agapiti‹. (102r) ›Benedictio novorum fructuum‹. ›Cyriaci et sociorum eius‹. (102v) ›Vigilia sancti Laurentii‹. ›In sancto die‹. (103r) ›Tyburtii martiris‹. (103v) ›Ypoliti et sociorum eius‹. ›Vigilia assumptionis‹. ›Eusebii‹. (104r) ›In assumptione‹. (104v) ›Octava sancti Laurentii‹. (105r) ›Agapiti martiris‹. ›Magni martiris‹. (105v) ›Timothei et Symphoriani‹. ›Bartholomei apostoli‹. (106r) ›Hermetis martiris et Augustini confessoris‹. (106v) ›In decollatione Johannis baptiste‹. ›Sabine virginis‹. (107r) ›Felicis et Adaucti‹. (107v) ›In nativitate sancte Marie virginis‹. (108v) ›Gorgonii martiris‹. ›Sociorum Proti et Iacincti‹. ›In exaltatione sancti crucis‹. (109r) ›Cornelii et Cypriani‹. (109v) ›Nicomedis martiris‹. ›Lucii et Geminiani‹. ›Eufemie‹. (110r) ›Lamberti martiris‹. (110v) ›Vigilia Mathei‹. (111r) ›Sancti Mathei apostoli‹. ›Mauritii et sociorum eius‹. (111v) ›In conceptione sancti Iohannis baptiste‹. (112r) ›Cosme et Damiani‹. ›In festivitate sancti Michaelis archangeli‹. (112v) ›Iheronimi confessoris‹. (113r) ›Remigii Germani Vedasti‹. (113v) ›Leodegarii martiris‹. ›Socicorum Marcelli et Apulei‹. (114r) ›Sancti Marci confessoris‹. ›Eodem die Sergii et Bachi‹. (114v) ›Sociorum martirum Dionysii Rustici et Eleutherii‹. (115r) ›Sancti Victoris et sociorum eius‹. ›Calixti pape‹. (115v) ›Luce evangeliste‹. ›Vigilia Symonis et Iude‹. (116r) ›In die sancto‹. (116v) ›Vigilia omnium sanctorum‹. ›In die sancto‹. (117r) ›Eodem die Cesarii‹. (117v) ›In nativitate VII fratrum‹. ›Theodori martiris‹. (118r) ›Sancti Martini confessoris‹. ›Eodem die Menne martiris‹. (118v) ›Bricci confessoris‹. ›Cecilie virginis‹. (119r) ›Sancti Clementis martiris‹. ›Sancte Felicitatis‹. (119v) ›Crisogoni martiris‹. (120r) ›Vigilia sancti Andree apostoli‹. (120v) ›In sancto die‹. ›Sancti Nicolai confessoris‹. (121r) ›Octava sancti Andree‹. (121v) ›Sancte virginis Lucie‹. ›Sancti Thome apostoli‹.
(122r–152r) Commune sanctorum et missae votivae. ›Vigilia unius apostoli‹. ›Missa de uno apostolo‹. (122v) ›Vigilia plurimorum apostolorum‹. (123r) ›De plurimis apostolis‹. ›In natale unius martiris‹. (123v) ›In natalibus plurimorum martyrum‹. ›Item de martyribus‹. (124r) ›Item unde supra‹. ›De martyribus‹. (124v) ›In natale unius confessoris‹. ›Missa de uno confessore‹. (125r) ›De pluribus confessoribus‹. (125v) ›De confessoribus‹. ›In natale unius virginis‹. (126r) ›Alia missa‹.›Alia missa‹. (126v) ›In natalibus virginum‹. ›In dedicatione ecclesie‹. (127r) ›De sancta trinitate‹. (127v) ›Feria II de sancto spiritu‹. (128r) ›Feria III de angelis‹. ›Feria IIII de sapientia‹. (128v) ›Feria V de sancta caritate‹. ›Feria VI de cruce‹. (129r) ›Sabbato de sancta Maria‹. (129v) ›Missa de omnibus sanctis‹. (130r) ›Alia missa de sanctis‹. (130v) ›Missa pro papa‹. (131r) ›Missa pro rege‹. (131v) ›Missa pro episcopo‹. (132r) ›Missa pro congregatione‹. ›Pro universis ordinibus‹. (132v) ›Pro omni gradu ecclesie‹. (133r) ›Missa propria sacerdotis‹. ›Missa pro pace ecclesie‹. (133v) ›Missa in tempore belli‹. (134r) ›Contra iudices malos‹. ›Missa pro contentione‹. (134v) ›Missa pro mortalitate‹. ›Pro pestilentia et fame‹. (135r) ›Missa pro quacumque tribulatione‹. (135v) ›Missa ad postulandam pluviam‹. ›Pro serenitate aeris‹. (136r) ›Pro amico fideli‹. (136v) ›Alia missa pro amico‹. (137r) ›Missa pro iter agentibus‹. (137v) ›Missa pro infirmis‹. (138r) ›Contra temptationem carnis‹. ›Alia missa pro temptatione carnis‹. (138v) ›Pro familiaribus‹. (139r) ›Pro petitione lacrimarum‹. (139v) ›Missa communis‹. ›Item missa communis‹. (140v) ›Missa communis‹. (141r) ›In depositione unius defuncti‹. (141v) ›In anniversario unius defuncti‹. (142r) ›In anniversario multorum‹. ›Missa pro defuncto episcopo‹. (142v) ›Plurimorum episcoporum‹. (143r) ›Alia missa‹. ›Pro uno sacerdote et abbate‹. (143v) ›Missa pro presbytero defuncto‹. (144r) ›Plurimorum presbyterum‹. ›Pro congregatione‹. (145r) ›Missa pro uno laico defuncto‹. ›Plurimorum defunctorum‹. (145v) ›Pro defuncta femina‹. (146r) ›Missa plurimarum feminarum‹. ›Pro parentibus‹. (146v) ›Alia‹. ›In cimiterio‹. (147r) ›Pro omnibus fidelibus defunctis‹. Hier auch die Lectionen. (149r) ›De sancta Maria virginis‹. Mit Lectionen. (150r) ›Alia‹. (150v) ›Alia‹. (151v) ›Sequentia in decollatione sancti Iohannis baptiste‹. PL 141, 1327–1329. (152v) Diverse Psalmanfänge.


Abgekürzt zitierte Literatur

Brandes S. Brandes, Die vorreformatorischen liturgischen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck im Spiegel ihrer Zeit, in: Speculum Aevi. Kirchengesang in Lübeck als Spiegel der Zeiten, im Auftrag der Internationalen Arbeitsgemeinschaft für Hymnologie und der Bibliothek der Hansestadt Lübeck, hrsg. von A. Kadelbach und A. Schnoor, Lübeck 1995, 11–25
Fligge/Schnoor/Schweitzer J. Fligge, A. Schnoor, R. Schweitzer, Fast ausschließlich Spitzenstücke! Die Rückgabe kriegsbedingt ausgelagerten Bibliotheksgutes durch die Republik Armenien vervollständigt wichtige Bestandskomplexe der Stadtbibliothek Lübeck, in: Auskunft. Mitteilungsblatt Hamburger Bibliotheken 19,2 (1999), 146–156
Fligge u.a. Armenien J. Fligge, R. Schweitzer, A. Schnoor, Aus Armenien zurück. Schätze aus Lübecks Gründungsjahren. Führer durch die Ausstellung vom 1. Juni bis 9. Juli 1999 im Mantelsaal der Stadtbibliothek, Redaktion von A. Mielke und U. Jaros-Macyjewski, Lübeck 1999 (Veröffentlichungen der Stadtbibliothek Lübeck 3,3)
Goncharova Tallin Tallin, Eesti Ajaloomuuseum (Tallin, Historical Museum), MS 237.1.228a (XIX.184; 24075), hrsg. von V. Goncharova, Ottawa 2008 (Veröffentlichungen mittelalterlicher Musikhandschriften 35)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Stahl W. Stahl, Die Musik-Abteilung der Lübecker Stadtbibliothek in ihren ältesten Beständen. Noten und Bücher aus der Zeit vom 12. bis zum Anfang des 19. Jahrhunderts, Lübeck 1931 (Veröffentlichungen der Stadtbibliothek der Freien und Hansestadt Lübeck 4,2)
Stahl Geschichte W. Stahl, Geschichte der Kirchenmusik in Lübeck bis zum Anfang des 19. Jahrhunderts, Kassel 1931
Stahl Musikgeschichte W. Stahl, Musikgeschichte Lübecks, Bd. 2: Geistliche Musik, Kassel 1952
Stiehl C. Stiehl, Katalog der Musik-Sammlung auf der Stadtbibliothek zu Lübeck, in: Einladung zu den auf den … angeordneten öffentlichen Prüfungen und Redeübungen der Schüler des Katharineums in Lübeck, Lübeck 1893, 1–60
Weber Catalogus F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Nutzungshinweise)