de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 2° 80
Die mittelalterlichen Handschriften der Stadtbibliothek Lübeck, beschrieben von Kerstin Schnabel (in Bearbeitung)
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Postilla super evangelia dominicalia cum aliquibus sermonibus

Papier — 243 Bl. — 29 × 21 cm — Lübeck — um 1440

Wasserzeichen: Zwei Schlüssel gekreuzt: WZIS DE5025-tl80_1, WZIS DE5025-tl80_31 (identisch mit WZIS DE8280-Hs.174.1207_99, 15. Jh, 2. Viertel, eine Variante von 1440), WZIS DE5025-tl80_173, WZIS DE5025-tl80_179. Ochse, ganze Figur, ohne Nasenlöcher: WZIS DE5025-tl80_54 (identisch mit WZIS DE5580-Clm14227_XX, 1426–1450, und DE5025-tl80_105a, siehe unten, eine Variante von 1442), WZIS DE5025-tl80_88 (eine Variante von 1440), WZIS DE5025-tl80_105a (siehe oben). Zwei Buchstaben, IP, mit Kreuz und Stern: WZIS DE5025-tl80_125, WZIS DE5025-tl80_130. Heilige/Heiliger mit Kreuz ohne weiteres Beizeichen: WZIS DE5025-tl80_135 (identisch mit WZIS DE5025-tl78_136, Teil II, um 1440), WZIS DE5025-tl80_140, WZIS DE5025-tl80_237. Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern: WZIS DE5025-tl80_171 (identisch mit WZIS DE5025-tl74_144, 15. Jh., 2. Drittel, und CH0780-PO-71406, 1444). Traube, Stiel einkonturig mit Ranke: WZIS DE5025-tl80_230 (Varianten von 1441–1464). Lagen: VII (14). 19 VI (243)! VI–1 (244). Teilweise Reklamanten. Bleistiftfoliierung 1–244 (20. Jh.). Zählfehler: 202 übersprungen. Schaltblätter 103a und 105a mit den Maßen 18,2 bzw. 19 x 21,5 cm. Vereinzelt Tintenfraß. Schriftraum: 21,5 × 15 cm. 30–34 Zeilen. Zwei Spalten. Von einer Hand in Bastarda geschrieben. Abwechselnd blaue und rote Lombarden über drei Zeilen. Rote Paragraphenzeichen. Rubriziert.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit schwarzem Lederüberzug, stark berieben und zerkratzt. Streicheisenlinien. Schwache Abdrücke von Einzelstempeln: Rhombus mit Durchmesser von ca. 1,2 cm, möglicherweise Adler: EBDB s000070 der Lübecker Werkstatt "Graduale-Meister" (EBDB w000251). Quadrat, ca. 0,8 cm, möglicherweise Buchstabe M Marienmonogramm: EBDB s008251 aus der genannten Werkstatt. Am oberen Rand des HD Löcher von einer einstigen Befestigung der Kettenöse. 2 x 5 Buckel in Hutform, auf dem VD fehlt einer. Vier Eckbeschläge. Zwei Hakenschließen mit Fensterlager in nordelbischer Form mit randständigen Zierbohrungen und -kerben, Riemen und Haken erneuert. Vier Doppelbünde, oben und unten einfache Kapitalbünde. Restauriert.

Herkunft: Die Handschrift entstand um 1440 in Lübeck. — Auf dem vorderen Vorsatz verso der Eintrag in Textualis: Dominus Petrus Nyeman dedit ad librariam sancti Petri. Sein Name (Nygheman) ist im Buch der St. Jürgen-Bruderschaft mit Datumszusatz Anno 43 versehen. — Aus der Kirchenbibliothek von St. Peter kam der Band um 1620 in die Stadtbibliothek. Im Katalog des Johannes Kirchmann, Zugangsbuch der Stadtbibliothek Lübeck bis 1641 (Ms. Lub. 2° 682), 71r Nr. 22: Postilla partis aestivalis super evangelia. Ms. Zusammen mit anderen Handschriften der Stadtbibliothek wurde der Band 1944 kriegsbedingt in ein Salzbergwerk bei Bernburg/Saale ausgelagert und nach Kriegsende in die UdSSR transportiert. Spuren des dortigen Aufenthalts gibt es nicht. Altsignaturen auf dem vorderen Innendeckel 22 (Bleistift) und Ff. 8 (schwarze Tinte).

Weber Catalogus, 199. — Schweitzer Bestände, 272.

2ra–243vb Postilla super evangelia dominicalia cum aliquibus sermonibus. Pars aestivalis. Die Initien wurden teilweise bekannten Predigten entnommen und finden sich bei Schneyer. Am Schluss stimmen sie jedoch nicht mit diesen überein. Einige Initien kommen auch in Handschriften aus Uppsala vor, die auf eben diese Weise kompiliert wurden. Auf sie wird nicht in jedem Fall verwiesen. – 1r–v leer.
(2ra–6ra) In vigilia ascensionis (T35). Sublevatis Ihesus oculis in celum [Io 17,1]. Quoniam ut scribitur ad Ephesios: Ascendens in altum [Eph 4,8]. Ex quo enim cras est Christus ascensurus in celum rogemus
(6rb–10ra) In ascensione domini (T36). Recumbentibus undecim discipulis [Mc 16,14]. Quando patremfamilias contingit ad alteram regionem transire … Primum est salvatoris apparicio. Recumbentibus undecim discipulis [Mc 16,14] scilicet in monte Syon in cenaculo in quo Christus … Am Anfang Albertus de Padua, Schneyer 1, 127 Nr. 48.
(10ra–14vb) Dominica infra octavam ascensionis domini (T37). Cum venerit paraclitus [Io 15,26]. Prudens dux exercitus pericula belli imminentia solet suis militibus predicere … Vgl. Schneyer/Hödl: Nicolaus Wigand (Vigangus) Nr. 28.
(15ra–21rb) Dominica pentecostes (T39). ›Sequitur epistola in die pentecostes‹. Cum complerentur [Act 2,1]. Hodie ecclesia celebrat solempnitatem spiritus sancti in hoc respectum habens ad duo scilicet ad dei gloriam et ad utilitatem fidelium … Mit abweichendem Prothema der Anfang wie Innsbruck, UB, Cod. 499, 250ra (Innsbruck 5, 661).
(21rb–25va) ›Sequitur ewangelium in die pentecostes‹. (T39). Si quis diligit [Io 14,23]. Sicut dicit beatus Augustinus sive Psalmus: Duas civitates duo faciunt amores
(25vb–26vb) Dominica pentecostes (T39). Si quis diligit [Io 14,23]. In hiis verbis dominus duo facit: Primo hortatur nos ad suam caritatem
(27ra–30ra) ›Feria secunda penthecostes‹. (T39/2). Sic deus dilexit mundum [Io 3,16]. Augustinus: Miser ego homo quantum diligere deberem deum meum qui me fecit … Am Anfang übereinstimmend mit Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 448 Helmst., 33ra.
(30ra–32rb) ›Sermo de spiritu sancto‹. (T39). De excelso misit ignem [Lam 1,13]. Qui percepit beneficium obligatur ad gratiarum actionem et obsequium … Der Anfang wie Johannes Contractus, Schneyer 3, 437 Nr. 62.
(32rb–36ra) ›Sermo alius‹. (T39). Ignem veni mittere [Lc 12,49]. Dum princeps dormit habens inimicos et familia sua dormit non est securus … Der Anfang wie Schneyer 9, 532, Nr. 6.
(36rb–39vb) De corpore Christi (T41/5). Caro mea vere [Io 6,56]. Dominus noster Ihesus Christus cum dilexisset suos qui erant in mundo … [Io 13,1]. Quapropter in ultima cena in presencia discipulorum suorum suam maximam caritatem nobis voluit ostendere
(40ra–44vb) ›Alius sermo de corpore Christi‹. (T41/5). Memoriam mirabilem [Ps 110,4]. Circa sacramentum dominici corporis notanda sunt mirabilia divine operationis
(44vb–47rb) De spiritu sancto (T39). Factus est repente [Act 2,2]. Notandum spiritus sanctus missus est in quintuplici specie. Primo in specie venti ut in presenti epistola ubi dicitur
(47rb–49rb) ›Sequitur alius sermo de spiritu sancto‹. (T39). Paracletus spiritus sanctus [Io 14,26]. In verbis premissis de missione spiritus sancti tria tanguntur: Primum est spiritus sancti qui mittitur dignitas … Vgl. Schneyer 9, 892f. Nr. 97.
(49ra–57vb) In dominica I post trinitatem (T41). Homo quidam erat dives [Lc 16,19]. Augustinus: Sicut nullum bonum erit irremuneratum sic nullum malum remanet impunitum
(57vb–64vb) ›Dominica tercia‹. (T43). Erant appropinquantes [Lc 15,1]. Beatus Augustinus sic inquit: In omnibus operibus dei invenitur iusticia et misericordia
(64vb–71vb) ›Dominica quinta‹. (T45). Cum turbe irruerunt [Lc 5,1]. Tria sunt que reddunt quemlibet dominum gratiosum et amabilem. Primum est sapientia … Am Anfang Franciscus de Abbatibus, Schneyer 2, 57 Nr. 28.
(71vb–78va) ›Dominica septima‹. (T47). Cum turba multa [Mc 8,1]. Tria autem sunt beneficia magna inter alia que filii a parentibus recipiunt … Vgl. am Anfang Franciscus de Abbatibus, Schneyer 2, 57 Nr. 30, und "Sensatus", Schneyer 5, 368 Nr. 181.
(78va–82ra) Dominica septima post pentecosten (T47). Misereor super turbam [Mc 8,2]. Moraliter per istam turbam peccatores penitentes significantur qui habent suam conscientiam turbatam et anxiatam
(82ra–87ra) ›Dominica nona‹. (T49). Homo quidam erat dives [Lc 16,19]. Solent homines de alienis bonis esse prodigi de propriis aut parci … Homo quidam … Homo iste Christum significat qui est verus deus … Am Anfang Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 818 Nr. 97.
(87ra–92va) ›Dominica undecima‹. (T51). Dixit Ihesus ad quosdam [Lc 18,9]. Sicut proverbialiter dicitur: Periculosior est inimicus sub specie amici quam publicus hostis … de hoc est presens ewangelium in quo tria facit. Premittitur enim duorum hominum diversi status et idem orationis ascensus … Am Anfang wie Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 819 Nr. 101. Der Anfang auch in Uppsala, UB, C 321, 341r (Uppsala 4, 152).
(92va–102rb) ›Dominica tredecima‹. (T53). Beati oculi [Lc 10,23]. Olym inter sectas philosophorum multe erant opiniones in quo consisteret beatitudo hominis … et hoc declarat presens ewangelium in quo tria tanguntur. Primo enim dei visio sine congnicio commendatur … Am Anfang Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 819 Nr. 105.
(102rb–108ra) ›Dominica decimaquinta‹. (T55). Nemo potest duobus [Mt 6,24]. Solent homines mundani plus sollicitari de temporalibus et transitoriis bonis … quam temporalibus et caducis. Augustinus: Deus hominem fecit ut summum bonum intelligent … Am Anfang Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 820 Nr. 110. Dieser Anfang auch in Uppsala, UB, C 321, 391v (Uppsala 4, 154) und in weiteren Hs. in Uppsala.
(108rb–114ra) ›Dominica XVII‹. (T57). Cum intraret Ihesus [Lc 14,1]. Virtuosorum hominum est panem alienum non absque grata recompensatione manducare … In prima tangitur refectio salvatoris eius probans humanitatem … Am Anfang Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 821 Nr. 114.
(114ra–117ra) Dominica XVII post pentecosten (T57). Ecce quidam ydropicus [Lc 14,2]. Moraliter per istum ydropicum peccator signatur de quo duo sunt notanda. Primum ex parte ydropici notatur magna misericordia … Jacobus de Voragine, Schneyer 3, 231 Nr. 135. Der Anfang fehlt.
(117ra–124vb) ›Dominica decima nona‹. (T59). Ascendens Ihesus [Mt 9,1]. Solent carnales homines salutem corporum saluti animarum proponere … In prima ponitur miserabilis obligatio … Der Anfang wie Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 821 Nr. 118.
(125ra–127va) Dominica XIX post pentecosten (T59). Surge tolle lectum [Mt 9,6]. Moraliter per istum paraliticum qui membra habet et usum membrorum non habet signficatur peccator qui rationem habet … Vgl. am Anfang Johannes Contractus, Schneyer 3, 439 Nr. 82.
(127va–131ra) ›Dominica vicesima prima‹. (T61). Erat quidam regulus [Io 4,46]. Sepe contingit quod medicus qui tempore sanitatis modicum curatur et despicitur … Am Anfang Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 822 Nr. 122.
(131ra–134rb) Dominica XXI post pentecosten (T61). Hora septima reliquit [Io 4,52]. Sicut enim corpus febricitat corporaliter sic anima spiritualiter … Vgl. am Anfang Jacobus de Voragine, Schneyer 3, 231 Nr. 147. – 134v leer.
(135ra–138va) Dominica XXI post pentecosten (T61). › (134rb) Sequitur alius sermo de eodem qui incipit: Incipiebat enim mori‹. Incipiebat enim mori [Io 4,47]. Notandum quod mors est quadruplex scilicet nature culpe gracie gehenne … Mit anderem Prothema vgl. Augsburg, SSB, fol. Cod 420, 21vb (Augsburg 2, 33).
(138va–141rb) ›Dominica vicesima tercia‹. (T63). Abeuntes Pharisei [Mt 22,15]. Solent ypocrite et dolosi simulata laudatione hominum aures demulcere … in presenti ewangelio quod tria continet. Primum est machinatio … Am Anfang übereinstimmend mit Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 823 Nr. 129.
(141rb–146rb) Dominica XXIII post pentecosten (T63). Abeuntes Pharisei [Mt 22,15]. In presenti ewangelio circa quatuor edocemur. Primo ut linguam custodiamus pro eo quod dicitur quod voluerunt Ihesum capere in sermone … Am Anfang übereinstimmend mit Jacobus de Voragine, vgl. Schneyer 3, 232 Nr. 153. – 146v leer.
(147ra–150vb) ›Dominica secunda post festum trinitatis‹. (T42). Homo quidam fecit cenam magnam [Lc 14,16]. Beatus Augustinus loquens de Christo in quadam omelia dicit: De celo magnus venit medicus quia mundus ubique iacebat egrotus … Vgl. am Anfang Jacobus de Losanna, Schneyer 3, 79f. Nr. 331.
(150vb–153rb) ›Sermo‹. (T42). Homo quidam erat dives [Lc 16,19]. Beatus Augustinus in libro de verbis domini: Quis est iste homo nisi mediator dei et hominum qui ex nimia dilectione quam habuit ad humanum genus … Am Anfang übereinstimmend mit Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 817 Nr. 86.
(153rb–157vb) ›Dominica quarta‹. (T44). Estote misericordes [Lc 6,36]. Quamvis opera misericordie maxime sunt causa recuperationis regni celorum … Der Anfang wie Uppsala, UB, C 321, 155ar (Uppsala 4, 147) und Schneyer/Hödl: Thomascus Crucifer Nr. 110 (Subsermo).
(158ra–163ra) ›Dominica sexta‹. (T46). Amen dico vobis [Mt 5,20]. Salvator noster novus homo veniens in mundum nova mandata dedit mundo
(163ra–166vb) ›Dominica octava‹. (T48). Attendite a falsis [Mt 7,15]. Proverbialiter dicitur: Falsus amicus obest mihi plus quam publicus hostis … Nur am Anfang übereinstimmend mit Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 818 Nr. 95.
(166vb–168va) ›Sermo de eodem‹. (T48). Attendite a falsis [Mt 7,15]. Invenitur enim triplex prophetia. Una de preterito sicut illa in principio creavit … [Gn 1,1] alia de futuro … Vgl. am Anfang Jacobus de Voragine Schneyer 3, 229 Nr. 108.
(168va–171vb) ›Dominica decima‹. (T50). Cum appropinquaret [Lc 19,41]. Piorum cordium est miserias proximorum affectu compassionis deflere … Primum est salvatoris compassio … Nur der Anfang wie Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 819 Nr. 99.
(172ra–174rb) Dominica X post pentecosten (T50). Domus mea domus [Lc 19,46]. Sepe contingit quod absente domino vero malefici occupant terram … Vgl. Petrus de S. Benedicto, Schneyer 4, 790 Nr. 116.
(174rb–177vb) ›Dominica duodecima‹. (T52). Exiens Ihesus de finibus [Mc 7,31]. Quamvis liberales ex indita virtutis probitate et propria voluntate sua … In prima ponitur devota fidelium … Nur der Anfang wie Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 819 Nr. 103.
(177vb–181rb) Dominica XII post pentecosten (T52). ›Sermo‹. Bene omnia fecit [Mc 7,37]. Tam miranda sunt omnia que deus benefecit quod etiam cogitare unum illorum non sufficimus
(181rb–184va) ›Dominica decima quarta‹. (T54). Dum iret Ihesus [Lc 17,11]. Inter cuncta hominibus utilia est sanitas corporalis … Vgl. "Sensatus", Schneyer 5, 369 Nr. 202.
(184va–187ra) Dominica XIIII post pentecosten. (T54). Occurrerunt ei decem viri leprosi [Lc 17,12]. Augustinus: De celo venit medicus magnus quia per totum mundum magnus iacebat egrotus … Vgl. Schneyer/Hödl: Johannes Felton Nr. 46.
(187ra–195vb) ›Dominica decima sexta‹. (T56). Ibat Ihesus in civitatem [Lc 7,11]. Scriptura sacra tota clamat ut sicud deus est iustus ita et misericors … Vgl. Franciscus de Abbatibus, Schneyer 2, 58 Nr. 39 und "Sensatus" Schneyer 5, 370 Nr. 209.
(195vb–199rb) ›Dominica decima octava‹. (T58). Audientes Pharisei [Mt 22,34]. Consueverunt interdum sophiste aliquam quoniam a magistro temptative querere … Am Anfang wie Uppsala, UB, C 321, 386r (Uppsala 4, 154).
(199rb–203rb) Dominica XVIII post pentecosten. (T58). Diliges dominum deum [Mt 22,37]. Secundum philosophum in ethicorum: Vera amicicia habet re amatorem. Christus autem veraciter nos dilexit
(203va–208va) ›Dominica vicesima‹. (T60). Simile est regnum celorum [Mt 22,2]. Nihil enim est quod indignationem adeo provocet potentis sicut ingratitudo … Primum est iusta reprobatio … Nur der Anfang Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 821 Nr. 120.
(208va–214rb) ›Dominica vicesima secunda‹. (T62). Simile est regnum celorum [Mt 18,23]. De iure naturali et divino est quod unus quisque alti faciat quod sibi vult fieri … (209ra) Apo 19. Cuius regnum universaliter totus mundus est … Am Anfang wie Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 822 Nr. 124.
(214rb–217rb) ›Dominica vicesima quarta‹. (T64). Loquente Ihesu ad turbas [Mt 9,18]. Quemadmodum aliquod vas liquore plenum si moveatur statim effluit … Am Anfang Jordanus de Quedlinburgo, Schneyer 3, 823 Nr. 131.
(217rb–221ra) Dominica XXIIII post pentecosten (T64). Loquente Ihesu ad turbas [Mt 9,18]. Servis dei valet corpus suum in quadruplici statu scilicet quando est sanum … Weitgehend übereinstimmend mit Jacobus de Voragine, Schneyer 3, 232 Nr. 155.
(221ra–224ra) Dominica XXIIII post pentecosten (T64). Filia mea [Mt 9,18]. Per istam filiam mortuam significatur anima per peccatum mortua
(224ra–229va) ›Dominica ultima‹. (T65). Cum sublevasset oculos [Io 6,5]. Allegorice exponendo ewangelium est sciendum quod tres persone hic notanter nominibus suis exprimentur
(229va–231vb) Jacobus de Voragine: Dominica XXV post pentecosten (T65). Schneyer 3, 232 Nr. 160.
(231vb–234va) ›De animabus‹. (S80). Beati mortui [Apc 14,13]. Commemoratio omnium fidelium defunctorum hac die ab ecclesia fieri instituta est … Am Anfang Jacobus de Voragine, Legenda aurea, De commemoratione omnium fidelium defunctorum, Maggioni LA, 1113.
(234va–243vb) ›Require in passionali‹. (S80). Mortuo ne prohibeas gratiam [Sir 7,37]. Sicut pertinet ad iusticiam dei bonos propter venialia peccata in purgatorio cruciari … — … quia ad hoc quod indulgentie valeant aut requirit eam conveniens indulgentias faciendi etc. ›Explicit postilla partis estivalis super ewangelia dominicalia cum aliquibus sermonibus. Deo gracias‹. Am Anfang Schneyer 9, 532 Nr. 12. – 244r–v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schneyer/Hödl CD-ROM inventory of medieval latin sermons 1350–1500 = Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters von 1350–1500, nach den Vorarbeiten von J. B. Schneyer, hrsg. von L. Hödl und W. Knoch, Münster/Westf. 2001
Schweitzer Bestände R. Schweitzer, Die alten und wertvollen Bestände der Stadtbibliothek. Entstehung der Sammlung. Geschichte der Auslagerung. Bedeutung der Rückkehr, in: Der Wagen 1992, 73–105 und 269–278
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
Weber Catalogus F. Weber, Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, Lübeck 1934–1936 (Manuscript)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften in der Stadtbibliothek Lübeck.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Nutzungshinweise)