de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung von Handschrift Wolfenbüttel, NLA WO, VII B Hs, Nr. 223 (Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel. Beschrieben von Helmar Härtel, Mona Dorn, Katharina Krieg und Anja Schwarzbach. Wolfenbüttel, 2007.)
Helmar Härtel, in: Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel. Beschrieben von Helmar Härtel, Mona Dorn, Katharina Krieg und Anja Schwarzbach. Wolfenbüttel, 2007.

Theodoricus Engelhus

Papier — 204 Bl. — 28,2 × 19,5 cm — Diözese Hildesheim — Anfang und Mitte 15. Jh

Zwei Teile: I: Bl. 1–192, II: Bl. 193–204. Lagen: V+1 (11). VI (23). VII (37). VI+2 (51). 2 VI (75). V (84!). 3 VI (120). V (130). 4 VI (178). VII (192). VI (204). Nach Blatt 81 folgt 81a.

Einband: Leder auf Holzdeckel. Einzelstempel: Rosette mit einem Blattkranz, sechsblättrig, Blätter kreisförmig: EBDB s007292. Ornamente, geometrische, Kreis: EBDB s003246. Diese Stempel ebenfalls auf Cod. Guelf. 42.1 Aug. 2°. Dort auch Schunke Stern 51 (Wirbelfigur, Wirbelstern: EBDB s009051), der ebenfalls mit der Werkstatt 'Halberstadt Johanneskloster' (EBDB w001426) lokalisiert wird.

Fragment: Vorsatzblatt. Urkunde, in der der Dekan der Kirche zum heiligen Kreuz in Nordhausen Johannes de Werther zur Klage des Abtes des Prämonstratenserklosters Ilfeld Theodoricus gegen ihn hören will und in den Kreuzgang zitiert. … Datum … millesimo quadringentesimo vicesimo septimo in die sancti Kalixti martiris sub sigillo presentibus appenso. Schreiben von Papst Martin V. an den Dekan von St. Crucis in Nordhausen inseriert. Abt Theodoricus (= Thilo, Thilomannus, - Becker) erwähnt bei E. G. Foerstemann, Monumenta rerum Ilfeldensium, Nordhausen 1843, 58; K. A. Schirlitz, Ad monumenta rerum Ilfeldensium edita anno 1843 additamenta, Nordhausen 1853, 30; K. Meyer, Geschichte des Klosters Ilfeld, Leipzig 1897, 55–57.

Henrici Handschriftenarchiv, 547–553. — Homeyer Rechtsbücher, Teil 2: Verzeichnis der Handschriften, bearbeitet von C. Borchling und J. von Gierke, Weimar 1934, 275 Nr. 1228. — Haucap-Nass, 225 Nr. 133.

I

Papier — 192 Bl. — 15. Jh., Mitte

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: WZIS DE1335-PO-69422 (1447). Traube mit zweikonturigem Stiel: WZIS DE1335-PO-129034, DE1335-PO-129035 (beide 1444), ≈ DE4620-PO-129135 (1446), ≈ DE0960-Mlf312_12 (1442-1447). Lagen: V+1 (11). VI (23). VII (37). VI+2 (51). 2 VI (75). V (84!). 3 VI (120). V (130). 4 VI (178). VII (192). Nach Blatt 81 folgt 81a. Schriftraum: 21,5 × 14 cm, 37-43 Zeilen, zweispaltig. Wechsel zwischen Text und Glosse durch verschieden große Schriftgrade und -typen (Textualis Gothica und Cursiva, Typ C) gekennnzeichnet. An den Anfängen der Psalmen Lombarden in der Größe von zwei Textualiszeilen.

1ra–190r Theodoricus Engelhusius: Expositio Psalterii. Prolog: Que sine fixione didici sine invidia communico et honestatem eius non abscondo Sapiencie VII° capitulo [Sap 7,13]. In verbis predictis tria tanguntur que requiruntur … (1rb) Text: Beatus vir qui non abiit [Ps 1,1]. Iste primus psalmus dividitur in duas partes … — (180ra) … hec pauca et vix utilia pro intellectu verbali tocius libri psalmorum conscripta ad [honorem] sancte et individue trinitatis que sit benedicta in secula. Amen. (180rb) Text: Incipiunt cantica psalterii et primo … — … (187vb) reverentia servire per eum qui venturus etc. Forts. nicht im Druck, aber in Cod. Guelf. 715 Helmst., 213ra–215va: Nota libro Iudicum capitulo 15 dicitur quod Samson amavit mulierem … — … nobis concedat pater et filius et spiritus sanctus unus deus qui vivit et regnat in secula. Gehört zu Textfamilie Y (nach Kühne, s.u.) wie auch Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 715 Helmst., 1v–215va und Hildesheim, StA, Andreanum 4, 96ra–224rb (Hildesheim Andreanum, 30f.). Druck: GW 9308. Stegmüller RB 11723 u. 11724 (ohne Verfasserangabe). Vgl. H. Herbst, Neue Nachrichten zu den Schriften des Dietrich Engelhus, in: Zeitschrift für deutsche Geistesgeschichte 1 (1935), 250. U. Kühne, Engelhus-Studien. Zur Göttinger Schulliteratur in der ersten Hälfte des 15. Jahrhunderts, Freiburg/Schweiz 1999 (Scrinium Friburgense 12), 32–38.

190rb–192rb Expositio symboli Athanasii. ›Compendiosa exposicio super symbolum Anastasii‹. Quicumque vult salvus esse … Fides est credulitas illarum rerum que non videntur … — … salvus esse non poterit. ›Et sic est finis huius expositionis symboli beati Annastasii [!]‹. Druck (zuletzt): CC SL 50A, 566f. Literatur: CPG 2295; CPL 167; CPPM 38. – 192v leer.

II

Papier — 12 Bl. — 15. Jh., 1. Viertel

Wasserzeichen: Drache, zweifüßig, um 90° gedreht: WZIS DE9090-PO-124075 (1418, ein weiterer Typ nicht nachweisbar). Armbrust, zweikonturig: WZIS NL0360-PO-123766 (1428, zwei weitere Typen nicht nachweisbar). Lagen: VI (204).

193ra–195ra Planctus ecclesiae rigmatice et breviter compositus. Rogo corde pertractatur hoc breve compendium … — … iniquum ne consilium nos possit arrestare. Explicit hec tabula. AH 46 Nr. 326. Walther I 16827. Weitere Verse und Merksätze: Ecclesie dicta planctus / non sonans quasi fabula … Nicht bei Walther. Ut illis qui omnes dies suos dederunt dyabolo quia perpetuo … (195rb) Gaudent cum gaudentibus ut mos est eorum / perit tua memoria ut sonitus verborum / sic sit magistraliter neque mundus defraudare / sic sit eternaliter caro vilis condempnare. … Nicht bei Walther. Missus est salvator clamans actu et dicto / ego sum via veritas et vita. Ambulare vis ego sum via. Falli non vis ego sum veritas. Mori non vis ego sum vita. Non est ergo quo eas nisi ad me. Non est quo transeas nisi per me. Non est ubi quiesceris nisi in me.

195v–198r Auctoritates. Illos homines qui cordis viscera proximo suo per crudelitatem claudunt … — … ut possideat me in te qui fecit te et me. Amen amen amen.

198v–199r ›Sermo de festo pasche‹. Hec dies quam fecit dominus exultemus et letemur in ea (Ps 117,24) … — … ad celestem gloriam pervenire valeamus quod concedat qui sine fine vivit et regnat. Amen amen amen solamen dicamus omnes amen.

199va–200vb Ps.-Bernardus Claraevallensis: Rhythmica oratio ad imaginem crucifixi. ›Planctus beati Bernardi‹. Salve mundi salutare salve salve Ihesu care … — … in cruce salutifera amen. PL 184, 1319–1324. P. Glorieux, Pour revaloriser Migne. Tables rectificatives, Lille 1952 (Mélanges de science religieuse; Année 9: Cahier supplémentaire), 74. Chevalier 18073. Walther I 17126.

200vb Ps.-Bernardus: Oratio versificata. ›Hanc oracionem fecit beatus Bernardus quando ymago salvatoris amplexata est … et debet legi ante ymaginem crucis …Non sum dignus pater bone dissipata porcione … — … nos tuo vultu sacies. Amen.

201ra–201vb Hymnus de nomine Jesu Christi. ›Jubilus sancti Bernardi‹. Dulcis Ihesu memoria … — … frui cum celi civibus. Amen. Chevalier 4907. Walther I, 4814. Lateinische Hymnen, hrsg. von A. Stock, Berlin 2012, 79–98. Folgt: Papa Johannes XXII dedit civibus egenti ccc dies indulgenciarum.

202ra Oratio de quinque doloribus beatae Mariae. Quis sapiens et custodiet hec intelliget misericordias domini. Ave dulcis mater Cristi / que dolebas corde tristi … — … sine macula benedicta tu in secula amen. Chevalier 1783. Walther I, 1911.

202ra Oratio Mariae. Nota sanctus Thomas semel raptus in visione vidit sanctam matrem nomine Mariam stantem a dextera dei gaudio exellentissimo et dicentem O fili quantas tecum fudi dolorum lacrimas … — … et convertam ad eum omnes miseraciones meas et cum filio etc.

202rb Orationes de sancta Barbara. ›Collecta de sancta Barbara.Deus qui beate Barbare virginis ac martyris tue memoriam recolentibus … Karlsruhe, BLB, St. Blasien 77, 6r (Karlsruhe 12, 57). … Deus qui lacrimis …Oracio de beata virgine‹. Salve Barbara gloriosa sponsa Christi generosa … — … Diffusa est gracia etc. Verse. Collecta ut supra.

202va Verse. Caritas sic dicit ad clerum: Multociens swadeo te celebrare / pacis multa bona … instare / … Sanctitas dicit: Nomen tuum tibi sit in mente / hoc agnosce quam attente / … Pietas dicit: … Puritas dicit … Sobrietas dicit … Castitas dicit … ut quiete sibi servias / et eius volunate obedias. Legitur XXX° Exodi quod Moyses iussu domini fecit lavacrum eneum de speculis mulierum in quo lavabant se sacerdotes et mundabant et in speculis videret si in eis … — … sacramentum in anime sue detrimentum. etc. Sequitur oracio de beata virgine.Ave virgo Maria candidum lilium fulgide semperque tranquille trinitatis / rosa fulgida celice amenitatis de qua nasci et de cuius lacte pasci rex celorum.De beata virgine. Item vas deitatis fons pietatis virgo decora pro maculatis vas bonitatis jugiter ora amen.

203rb–203va Ps.-Bernardus: De dignitate sacerdotum. ›Bernardus de sacerdotibus‹. O veneranda dignitas sacerdotum … — … et mirabili dispensacione amen. Druck: J. Lampergius, Exercitationes piae ac devotae ad digne celebrandum et communicandum, Mainz 1607, [4v–5v]. Vgl. Walther I 13034. GW 2947–2948.

204r Sententiae. Detentus in vinculis iussu legitimi iudicis non notatur. l.i. … — … Rumpens societatem conventus ad sacrificiendum sub nota in… urgetur.l. Idem. Resina posita in aceto liquescitur et acquirit effectum bituminis. … In modico tempore non potest quis multum addiscere ar. XLVIII.d.q.i. … — … Nec sufficit in scolis diu fuisse sed laudabiliter vixisse et bene studuisse querendum est III.II gl.ep.in fi. et ar. De hiis qui veniam etatis impetrant. l. 1. (Corpus iuris civilis). Diversi diversa senciant quia quot sunt capita tot sunt sentencie. ut de con d. IIII sicud in sacramentis ff de arbitris l Item summus pn. ff ad Trebellianum l. quia poterit infi et extra de concessu …


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
Chevalier Repertorium hymnologicum. Catalogue des chants, hymnes, proses, séquences, tropes en usage dans l'église latine depuis les origines jusqu'à nos jours, Bd. 1–6, ed. par U. Chevalier, Louvain 1892–1921 (Subsidia hagiographica 4)
CPG Clavis patrum Graecorum, Bd. 1–6, hrsg. von M. Geerard und J. Noret, Turnhout 1974–2003 (Corpus Christianorum. Series Graeca)
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Haucap-Nass A. Haucap-Nass, Die Stiftsbibliothek von St. Blasius in Braunschweig. Ein Überblick mit einer Handliste der nachweisbaren Handschriften und Drucke aus dem Blasiusstift, in: Die Welfen und ihr Braunschweiger Hof im hohen Mittelalter, hrsg. von B. Schneidmüller, Wiesbaden 1995 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 7), 205–225
Henrici Handschriftenarchiv E. Henrici, Findbuch und Handschriftenbeschreibungen zu den Beständen Staatsarchiv Wolfenbüttel Hs IV, VI 5, 11, 13, VII B–D, 2 Bde. masch., Berlin 1906–1909 (Handschriftenarchiv der Berlin - Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften)
Hildesheim Andreanum Die Handschriften des Gymnasium Andreanum im Stadtarchiv zu Hildesheim, beschrieben von D. Fouquet-Plümacher in Zusammenarbeit mit H. Härtel und M. Stähli, Wiesbaden 1978 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 3)
Homeyer Rechtsbücher G. Homeyer, Die deutschen Rechtsbücher des Mittelalters und ihre Handschriften, Weimar 1931/1934
Homeyer Rechtsbücher G. Homeyer, Die deutschen Rechtsbücher des Mittelalters und ihre Handschriften, Weimar 1931/1934
Karlsruhe 12 Die Handschriften von St. Blasien, beschrieben von P. Höhler und G. Stamm, Wiesbaden 1991 (Die Handschriften der Badischen Landesbibliothek in Karlsruhe 12)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.