de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung von Handschrift Wolfenbüttel, NLA WO, VII B Hs, Nr. 305 (Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel. Beschrieben von Helmar Härtel, Mona Dorn, Katharina Krieg und Anja Schwarzbach. Wolfenbüttel, 2007.)
Helmar Härtel, in: Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel. Beschrieben von Helmar Härtel, Mona Dorn, Katharina Krieg und Anja Schwarzbach. Wolfenbüttel, 2007.

Breviarium

Papier — 190 Bl. — 21,8 × 15,3 cm — Helmstedt, Augustiner-Chorfrauenstift Marienberg — 15. Jh., 3. Viertel

Wasserzeichen: Turm ohne Fenster, mit Wulst, ohne Beizeichen: WZIS DE8085-PO-100590, DE4215-PO-100609 (beide 1464), DE2925-PO-100643 (1465). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturiges Kreuz, darüber einkonturiger Stern: WZIS DE4620-PO-68816 (1468). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume, darunter Beizeichen, Marke aus Schaft, zwei Kreuzsprossen und Dreieck: WZIS AT3800-PO-66203, DE6300-PO-66429 (beide 1466). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume: WZIS DE5655-PO-69728 (1464). Lagen: Vorsatzbl. (1). I (3). VI (15). III+1 (24!). 9 VI (132). II-1 [darin eingefügt I+II] (141). 4 VI (189). 4 VI (189). 1 Nachsatzbl. (190). Zählung springt von 20 auf 23. Reklamanten auf 15v, 72v, 84v, 96v, 108v, 132v, 153v, 165v. Schriftraum: 16 × 11 cm, 24-27 Zeilen, ab 142r zweispaltig. Bastarda. Rote zwei- bis dreizeilige Lombarden gelegentlich mit ausgespartem Ornament im Buchstabenkörper, rote Überschriften. Rubriziert. 21r Spaltleistenitiale D [1. Advent] mit Blattranke im Binnenfeld des Buchstabens. 61r fünfzeilige Lombarde mit Ornament im Buchstabenkörper und Blattranke im Binnenfeld.

Leder auf Holzdeckeln. Einbandstempel: Steinbock: EBDB s034425. Ornamente, geometrische, Kreis: EBDB s034424. Lilie, Mittelblatt rhombisch, unterer Abschluss lilienförmig: EBDB s034423. Blüte, Vierblatt, mit Zwischenblättern: EBDB s034422. Blattwerk: EBDB s034421. Adler, natürlich: EBDB s034420. Sämtlich aus der Werkstatt mit dem Notnamen "Staatsarchiv Wolfenbüttel VII B Hs 305*" (EBDB w004691).

Fragment: VD, HD. 12./13. Jh. Pergament. 21 Zeilen. Carolino-Gothica. Rote Lombarden, rote Überschriften. Pergamentblätter aus einem Kollektar. (1rv) Collectae. Supplices te rogamus omnipotens deus … — … ›De sancto Jacobo‹. Esto, Domine, plebi tuae sanctificator et custos: ut, Apostoli tui Iacobi munita praesidiis, et conversatione tibi placeat, et secura mente deservia. [Die 25 Iulii. S. Iacobi Apostoli]. Vgl. P. Bruylants, Les oraisons du missel Romain 1, 1952 Nr. 524. (190rv) Aus einer Litanei die Ut-Bitten. Es folgt Fili dei, das dreimalige Agnus dei, Kyrie - Christe - Kyrie eleison etc.

2r–3v Themen der Evangelien-Lectiones. Philippi et Iacobi. Non turbetur cor [Io 4,1]… Inventionis sancte crucis. Erat homo ex Phariseis [Io 3,1] … — … (3r) In octava dedicationis. Ew. Non est arbor bona [Mt 7,18]. – 3v leer.

4r–20r De sanctis. Lectiones. ›Feria Va Invitatorium‹. Surgite etc. ut precedenti die. Nota si vigilia nativitatis venerit in feria secunda tunc hic legetur sermo … … ›Lectio prima‹. … (5v) ›Infra octavam. Invitatorium‹. Christus apparuit … (6r) ›Clementis pape et martiris ewangelium‹. [23.11.] … (7r) ›De uno martire ewangelium‹. … (7v) ›De uno confessore ewangelium‹. … (8v) ›In octava dedicationis ewangelium‹. … (9r) ›Marci evangeliste‹. [25.4.] … (10v) ›Invencione sancte crucis‹. [3.5.] … (12v) ›Servacii episcopi et confessoris‹. [13.5.] … (13v) ›In vigilia Petri et Pauli‹. [29.6.] … (14v) ›In divisione apostolorum‹. [15.7.] … (15r) ›In octava Laurencii‹. [17.8.] … (16r) ›Bernhardi abbatis‹. [20.8.] … (17v) ›In exaltacione sancte crucis‹. [14.9.] … (18v) ›Lamberti episcopi‹. [17.9.] … (19v) ›In vigilia sancti Mathei …‹. [21.9.] … (21v) ›In vigilia sancti Mathei‹. … – 22v–24v leer.

25r–77v Brevier. De tempore.Dominica prima in adventu domini Ad matutinam‹. ›In octava sacramenti‹. (70r). ›Incipit historia de libro regum‹. … (71r) ›… sapiencie …‹. … ›… Iob …‹. … ›… Tobie …‹ … (74v) ›… Iudith …‹. (75r) ›… Machabeorum …‹.
(76v–77v) ›Commune sanctorum tempore paschali. De uno martyre‹. … (77v) ›De uno confessore‹. …

77v–93v De Sanctis. ›Marci evangeliste[25.4.] … (78r) ›Philippi et Iacobi‹ … (78v) ›In Invencione sancte crucis‹ … ›Iohannes ante portam latinam‹ … (79r) ›In die sancto‹ … (80r) ›Iohannis et Pauli‹ … ›In die sancto‹ … (81v) ›In commemoratione sancti Pauli‹ … (82v) ›In octava Iohannis baptiste‹. ›In visitatione beate Marie virginis‹. … (84r) ›In divisione apostolorum‹ … (84r) ›Marie Magdalene‹ … (88r) ›In natali sanct Augustini‹ … (93v) ›Luce ewangeliste‹. [18.10.]

93v–101r Commune sanctorum. ›Commune sanctorum de apostolis‹ … — … ›De virginibus‹. … (98v).

101r–135v De sanctis. ›In commemoratione beate Marie virginis post octavas sacramenti‹. … (102r) ›Historia ex libris prophetarum. In primo nocturno responsorium‹. … (103) ›In die sanctorum Invitatorium‹. [1.11] … (104v) ›Martini episcopi Invitatorium‹. … (105) ›Elyzabeth Invitatorium‹. … (109r) ›Cecilie virginis‹ … (110) ›Clementis pape et matiris‹. … (110v) ›De sancta Katharina‹. … (112r) ›In dedicatione ecclesie Inv …‹. (113r) ›In commemoratione beate Marie ab octava epiphanie usque ad purificationem [2.2.] Inv …‹. … (113v) ›In commemoratione eiusdem post purificationem usque ad septuagesimam‹. … — … (115v) que digna fuit spiritus sancti sacrarum fieri et habitaculum filii dei. – 116–120 leer. – (121r) ›De sancto Andrea ad matutinam‹. … (122v) Nycolao … (124) concepcione BMV[8.12.] (126r) Lucie … (126) Agnete … (128r) In conversione sancti Pauli … (129) In die purificationis … (131r) Agathe … (132v) In cathedra sancti Petri[18.1.] (135v) In annunciatione beate Marie virginis[25.3.]

(136r). Hic incipiunt responsoria et antiphone de sanctis post pascha … — … (139r) In depossessione sancti Godehardi. … – 139v–141v leer.

142r–170va Liber ordinarius. ›Excerptum ex ordinario‹. ›Item de adventu domini‹. Nota sciendum est quod adventus est semper inchoatur dominica post sexto kalendas decembris. Quo tempore cottidie de ipso adventu agitur exceptis festivitatibus … (161v) bricht ab: aut eciam semel dicte repetantur ad sufficienciam- – 162r leer. (162va) ›De festo sacramenti‹. … Festum sacramenti solempne est habens ieiunium propter indulgencias consequendas feria quinta post octavas Penthecostis celeberrime colitur … — … Quam quidem gloriam ceteris inclinantibus ipsi erecti decantant.

170va–189ra Capitulum generale de Windesheim. Statuta pro monialibus et sororibus conversis (1454). ›Item hec sequencia ordinate sunt in capitulo generali‹. Item nota quod domus capituli nostri in celebracione festorum conforment se ecclesie matrici propter scandalum vitandum. Anno domini Millesimo quadringentesimo quinquagesimo quarto. Item post septuagesima in missis de sancta trinitate et sacramento dicatur tractus laudate domino … — … (176rb) Item residentes apud moniales in servando trecenario defunctorum ordinis possunt esse contenti singuli cum tribus missis defunctorum. (176va) [bricht ab:] Item quod statutum de commissariis domorum monialium licet in capitulo in Kersendonk Vgl. Ernest Persoons, Domus beatae Mariae in Korsendonk, in: Monasticon Windeshemense T. 1: Belgien, Brüssel 1976 (Archives et Bibliotheques de Belgique Numéro spécial 16). celebrato anno tricesimo octavo reprobatum fuerit tamen maneat in vigore confirmatum- … – 176v–177v leer. (178ra) Item concessum est monialibus in generali quod feriis secundis vesci possunt carnibus. Item scapularia conversarum sint conforma in longitudine cum subtilibus monialium. … Item sorores converse conforment se in debito defunctorum persolvendo cum fratribus conversis. Item conversi de cetero professionem suam faciant in materna lingwa. Nota quod in domibus monialium de cetero nulla investiatur in monialem nisi prius docta fuerit legere et cantare ut valeat horas persolvere. Item nulla monialis seu soror cuiusque status fuerit conscribat aliquos libros doctrinas prophecias aut revelaciones per se interpositam ve personam ex sua proprici aut aliarum mente composita. Item nullus subditorum petat foris librum vel libros sibi concedi sine licencia sui precedentis. Item in investione monialium caveatur ne veniant ad altare in vestibus scholarum. … Item sorores converse conforment se in debito defunctorum … (180rb) Ad communicandum infirmum … (180vb) Dum infirma morti appropinquaverit crebris ictibus pulsetur tabula in claustro … (183ra) Vigilie etc. Novem lectionum pro eo presentibus omnibus devote cantentur … — … (189r) tunc potest aliis iniungere cotidie septem psalmi penitentiales cum letaniis … – 189v leer. Zu den Reformbemühungen aus dem Geist der Windesheimer Kongregation zwischen 1448 und 1465 vgl. Ulrike Strauß, Das ehemalige Augustinerchorfrauenstift Marienberg bei Helmstedt, Braunschweig 1983, 93–100 (Beihefte zum Braunschweiger Jahrbuch 1). Marienberg gehörte nicht zur Windesheimer Kongregation, da das Windesheimer Generalkapitel schon 1431 ein Verbot zur Aufnahme weiterer Frauenklöster beschlossen hatte, woraufhin Papst Eugen IV. die Kongregation von der cura monialium befreite und am 8. April 1436 die Aufnahme weiterer Frauenklöster untersagte. Vgl. hierzu E. Klueting, Monasteria semper reformanda, 2005, 69. Zum Aufbau der Kongregation siehe J. M. M. Hermans, R. Peters (Hrsg.), Humanistische Buchkultur: Deutsch-Niederländische Kontakte im Spätmittelalter (1450–1520). Papers from a conference held Mar. 30–Apr. 3, 1992 in Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel, 1997, 46.


Abgekürzt zitierte Literatur

V. Rose, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliotheken zu Berlin, Bd. 13: Verzeichniss der lateinischen Handschriften, Bd. 2: Die Handschriften der kurfürstlichen Bibliothek und der kurfürstlichen Lande, 1. Abteilung, Berlin 1901
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften im Niedersächsischen Landesarchiv, Abteilung Wolfenbüttel.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.