➨ Hinweis: Die Edition ist in Bearbeitung und daher nur eingeschränkt zitierfähig.

Zur Zeit sind Änderungen und Korrekturen am Text und in den Apparaten möglich.

Nach der endgültigen Veröffentlichung werden etwaige Korrekturen und Ergänzungen in einem Änderungsregister gelistet.

Brief 141

Konvent an eine Nonne in einem anderen Kloster

wahrscheinlich kurz nach dem 17. Mai 1509

Glückwunsch zur Nonnenkrönung — Congratulatory letter on coronation

Kloster Lüne, Hs. 15, Lage 12, fol. 23v

Lateinisch und Niederdeutsch.

Schlotheuber, Klostereintritt (2004), S. 156-174.

Die Absenderinnen gratulieren zur Feier der Nonnenkrönung der Empfängerin, über die sich besonders auch die Konventsvorsteherin und eine Nonne N freuen werden, die sich seit ihrer Kindheit um sie gekümmert haben. Sie zitieren aus der Liturgie der Nonnenkrönung und verweisen auf die fünf Kreuze der Nonnenkrone, die die fünf Wundmale Christi verkörpern. Der Text weist auf der letzten Seite mehrere Leerstellen auf.

The nuns rejoice in being able to share in the coronation of the recipient and express their hope that the fruits of her service as a nun may do justice to the efforts of the superior of her convent and another sister who had looked after her since childhood. They explain the spiritual meaning of the coronation ceremony, initially drawing on the words of the Introit for the Mass on the Feast of the Immaculate Conception to suggest how the nun’s coronation robe represents the garment of salvation promised in Isaiah 61. The explanation also contains references to the liturgy for Mattins on Christmas Day (likening the nun’s crown to the crown with which the Church, as the Bride of Christ, has adorned Him) and St Agnes’ Day (suggesting how the nun becomes a bride of Christ through her coronation). Additionally, it draws on the words used by the Bishop to address the candidates in the coronation ceremony (exhorting the nuns to receive the Holy Spirit through the ring given to them symbolising their marriage to Christ), and the linen crown adorned with five crosses worn by the nuns during the ceremony (symbolising their salvation through Jesus’ five wounds and His death on the cross). Furthermore, the exposition contains references to Philippians (explaining the importance of the outward signs of inner humility that the nuns had to demonstrate during the ceremony) and the Meditations of St Augustine (to explain how the ceremony represents the fulfilment of all the nun’s hopes and efforts). There are several gaps in the letter where the draft was perhaps illegible. The wording of the salutation, which contains an exhortation to the nuns to rejoice with all the heavens and all the Church in Him who ascended into Heaven for their salvation, suggests that the letter was probably written around Ascension Day (even though the unusual wording of the exhortation would more traditionally have been associated with sequences used in services on the feast days of virgins or St Benedict). This is backed up by the nuns’ expression of their hope that the recipient will experience just as much joy through her coronation as Jesus did through saving countless people through his Ascension into Heaven. In the convent’s chronicle for the years between 1481 and 1530, only one coronation ceremony was recorded as taking place on Ascension Day itself, on 17 May 1509; this letter was probably written shortly afterwards.

[Ansicht mit Digitalisat][Zur diplomatischen Ansicht]
[Lage 12, fol. 23v]

Regem glorie summique imperatoris filium magnificatum super omnes reges terre, gaudia poli1 cum multitudine militum ipsum in letitia et exultatione prosequentium ascendentem,2 pro salute!

Precordialissima totis precordiorum affectibus vobis congaudemus, dat wy den zalighen dach levet hebben, dat wy letum et diu desideratum exovium van juw recipieren mochten, videlicet, dat gy juwen vullen ghestlicheyt mochten entfanghen et numquam cessabimus Deo grates referre, quod oculis pietatis respexit, unde heft juw tam miro modo hulpen, dat gy eme to denste worden synt, unde des schol gy eme jo dancken unde myd vlite juw annemen in cunctis regularibus virtutibus, non permanendo terra sterilis in vinea Domini, sed afferendo fructus uberes et diversos ut ab ipso benedici mereamini, dicente eo de vobis ad patrem: „Ecce odor filie mee [Lage 24, fol. 24r] quasi odor agri pleni“3 unde he vormere in juw dona gratiarum suarum, dat wya, et specialiter venerabilis domina vestra et N, omnis de juw ab infantia dat beste dan hebben moghen, noch so grote vroude in juw leven, alze se vaken grote sorghe van juw weghen had hebt, unde latet juw dat nü neten, dat seb so groten vlith by juw dan heft.

Karissima, gy moghet wol spreken in mentis iubilo illud dulce canticum: „Gaudens gaudebo in Domino et exultat anima mea, quia induit me vestimento salutis.“4 Quia sponsa decoravit me corona et ornavit me immensis monilibusc et vere, vere illuxit vobis dies redemptionis nove, reperationis antique felicitatis eterne,5 in quo summi regis filio estis, annulo fidei subarrata,6 qui est nobilissimus genere [Lage 12, fol. 24v] et dignitate, de quo felix Agnes iactatur dicens: „Ipsi sum desponsata, cui mille millena et decies centerna milia angelorum serviunt, cuius pulchritudinem sol et luna mirantur.“7 Isdem deliciosissimus sponsus noster in faciem vestram pressit nobile signum sancte crucis, in quo hostem humani generis prostravit, quando candidam coronulam suscepistis quinque preciosis monilibus sanctissimorum quinque vulnerum suorum insignitam, ex quibus inundans gratia assidua et dulcedo emanat,8 unde de schol gy dreghen summa in humilitate in exhibitionem humilitatis […]d ret signa illa […] immortali regi cui incurvatur omne genu in celo et in terra,9 unde dem schol gy truwelken denen […] ad amatatis unde gy moghen wol spreken: „Ecce quod concupivi, iam video, quod speravi, iam teneo etc.“10 Et merito gaudendum est vobis et congratulandum quod […] unde weset jo dancknamich altissimo, qui vos [Lage 12, fol. 25r] non vestris meritis sed gratuita pietate sua in legitimam sponsam elegit pre milibus hominum et invitavit ad permagnificum convivium, cum hoc […] gheven den soten vorsmack celestium epularum ace deliciarum, de he myd juw in hoc exilio, mid […] in celesti patria, ubi erit sabbatum delicatum et almum, in quo requiescent a laboribus singulif tunc illucescet novum mane perpetue iocunditatis, in quo oculo ad oculum11 speculum adorande Trinitatis contemplabitis […].

Et cum ipsis experiemur gaudium, quale fuerit eidem regi glorie in Ascensionis12 iubilo, quando ad patrem tot gemmis suscepit quotg tunch populi multitudinem patri presentavit […].


Kritischer Apparat

a supra lin.

b folgt gestrichen q

c in der Hs. moni=nilibus

d ab hier Lückentext, der wohl später ergänzt werden sollte. Vielleicht ein Indiz für eine defekte Vorlage

e ac korrigiert aus et

f folgt gestrichen tpc

g in der Hs. quod

h in der Hs. tamque korrigiert aus tamque


Sachapparat

1 Der ungewöhnliche Begriff poli gaudia findet sich u. a. in der Sequenz ‚Stellas solem comitantes‘ (am Fest einer heiligen Jungfrau, belegt seit 1485, aber zuerst nur in der Kirchenprovinz Saragossa, AH, Bd. 34, Nr. 360), und in einem Tropus zu Ehren des hl. Benedikt (‚Qui benedici cupitis’, St. Gallen, 10. Jahrhundert, auch in Niedersachsen belegt, AH, Bd. 50, Nr. 205).

2 Vielleicht wurde der Brief um Christi Himmelfahrt verfasst.

3 Nach Gn 27,27.

4 Is 61,10: Introitus der Messe am 8. Dezember, Mariä unbefleckte Empfängnis.

5 Liturgisches Zitat aus der Matutin zu Weihnachten, Responsorium nach der zweiten Lesung an Weihnachten.

6 Aus dem Ritus der Nonnenkrönung. Der Bischof spricht zur Kandidatin: Accipe annulum fidei, signaculum Spiritus sancti, ut sponsa Dei voceris, si ei fideliter servieris etc., daraufhin stimmt die Schola die Antiphon an: Annulo suo subarravit me dominus meus Jesus Christus, et tamquam sponsam decoravit me corona, in: Migne PL 138, Sp. 1104.

7 Antiphon am Fest der hl. Agnes zu der Matutin, vgl. Cantus ID 003407.

8 Gemeint ist die Nonnenkrone aus weißem Leinen, die mit fünf roten Kreuzen bestickt ist.

9 Nach Phil 2,10.

10 Ursprünglich aus den Augustinus zugeschriebenen ‚Meditationes‘, cap. 37, in: Migne PL 40, Sp. 936: Ecce quod concupivi iam video, quod speravi iam teneo, quod desideravi iam habeo, wortgleich auch bei Anselm von Canterbury (der vielleicht der wahre Verfasser dieses Teiles der ‚Meditationes‘ ist, in Oratio 19 ‚Ad Christum‘, in: Migne PL 158, Sp. 899. Ähnlich auch im häufiger zitierten, Bernhard von Clairvaux zugeschriebenen ‚Iubilus‘, in: Migne PL 184, Sp. 1317, dort: Iam quod quaesivi, video, quod concupivi, teneo etc., und in der Antiphon am Fest der hl. Agnes (in der Regel zum ‚Benedictus‘ der Laudes oder zum ‚Magnificat‘ der Vesper), in Cantus ID 002539: Ecce quod cupivi iam video, quod speravi iam teneo, illi sum iuncta in caelis quem in terris posita tota devotione dilexi. Vgl. Brief 257 (Lage 19, fol. 5r).

11 Is 52,8.

12 Bestätigt die Datierung um Christi Himmelfahrt. Von den in der Chronik des Klosters Lüne über die Jahre 1481-1530 verzecihneten Nonnenkrönungen fiel nur diejenige vom 17. Mai 1509 auf diesen Feiertag: Item eodem anno, in die Ascensionis domini nostri Jesu Christi coronabantur VI sorores A. R., G[ertrud] H[oppenstede] etc.; suffraganeus aspersit conventum inter ‚Vidi aquam‘, et ivit nobiscum per circuitum, cum astantibus, preposito et confessore, et sequebantur processionem post dominam priorissam, vgl.Die Chronik, hg. von Stenzig (2019), S. 132. Der fragliche Weihbischof war Martin von Fürstenwalde, der in der genannten Klosterchronik kurz zuvor schon in einem Eintrag zur Glockenweihe am 24. Dezember 1508 genannt worden war. Im Februar hatte er dem Kloster zudem einen Ablass für die Rezitation eucharistischer und marianischer Antiphonen zur Sakramentsandacht verliehen. Vielleicht hatte er sich länger in Lüne aufgehalten, oder war dort häufiger zu Gast. Auch zur Nonnenkrönung bedurfte es seiner Mitwirkung. Vgl. ‚Amtsbuch der Sakrista‘, Lüne, Klosterarchiv, Hs. 23, fol. 80v: Item in die Ascensionis domini nostri Jesu Christi fuerunt iste sorores coronate, videlicet A. R., G[ertrud] H[oppenstede], A[lheydis] ST[üver], M. C. et A. C.; ad III pulsabatur prima missa, ad IIIIor cantavimus primam; post capitulum legit dominus prepositus missam in choro, et communicavit conventum in unum. Post missam iverunt per circuitum, statim post circuitum intravit dominus episcopus in choro cum astantibus et secularibus personis, in tertiam preparavit se in choro. Item cantavimus ‚Vidi aquam‘, dominus episcopus aspersit conventum, et iverunt omnes nobiscum per circuitum, et iverunt post dominam. A. J. et H. E. cantaverunt letaniam et quomodo tenuimus hoc, habetur in alia littera. Der Brief richtet sich also an eine oder mehrere der damals gekrönten Nonnen. Die erste Messe findet um 3:00 Uhr morgens statt, so können auch die Schwestern teilnehmen, die im weiteren Tagesverlauf mit dem Empfang des Prälaten und der praktischen Organisation der Festlichkeiten betraut sind. Die Prim wird auf 4:00 Uhr morgens vorgezogen, daran schließt sich das Kapitelsoffizium an, die Stillmesse des Propstes beginnt merklich vor 5:00 Uhr. Die ganze Kommunität kommuniziert schon in dieser Messe – danach müssen die Nonnen nicht weiter nüchtern bleiben, was sicher auch dazu betragen soll, dass die Kandidatinnen für die Nonnenkrönung während der langen Zeremonie bei Kräften bleiben. Die Pontifikalgewänder werden dem Bischof üblicherweise in der Kirche von den Assistenten angelegt, dazu gibt es eigene Gebete und Riten, währenddessen singen die Nonnen die Terz. Zu Beginn des Pontifikalamtes, in dem die Nonnenkrönung stattfindet, zieht der Zelebrant durch die Kirche und besprengt die Anwesenden mit Weihwasser, dazu wird in der Osterzeit das ‚Vidi aquam‘ (statt des ‚Asperges‘) gesungen, die Messe beginnt mit einem großen Einzug aller Geistlichen und Religiosen, nicht nur der Altarassistenz. A. J. und H. E. singen die Litanei während der Prostration der Kandidatinnen, unmittelbar vor dem Krönungsritus.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/texts/Brief141-LD_tei-transcript.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000248/scripts/tei-transcript.xsl