III.

↑

Nouit utcunque ratio humana naturaliter esse Deum. Nam ideo Deus ordi-
nem in natura et ordinatos motus et effectus instituit et homini indidit men-
(20)tem, quae intelligeret numeros, ordinem, discrimen honestorum et turpium,
vt hic ipse ordo et noticiae, quae menti naturaliter sunt insitae, testimonium
sint de ipso et ostendant esse Deum et doceant, qualis sit videlicet mens sapi-
ens, verax, bona, benefica, iusta, casta, vindex scelerum. Haec et Plato in
descriptione Dei || [A 2v:] complexus est: „Deus est mens aeterna, causa boni
(25)in natura.“1

IIII.

↑

Sed haec consideratio in tanta caligine et deprauatione naturae nostrae obs-
curior est, quia naturam rerum nunc foris tantum aspicimus et noticias in
mentibus nostris minus illustres circumferimus. Est et assensio languidior et
(30)concursu dubitationum sic agitur, ut cum res in vndis motis conspectae non
offerunt se oculis stabiliter et accedit ad has fluctuationes multiplex ignora-

tio. Non scimus, quis sit Deus, ad cuius agnitionem et celebrationem homi-
nes sunt conditi, nec certo statuere possumus, quomodo erga nos affectus sit,
an recipiat et exaudiat indignos et cur recipiat.

V.

↑

(5)Vagantur igitur animi ignari patefactionum diuinarum et cum a vero Deo
aberrent nec certi sint de exauditione preces fundunt, quae sunt rumores va-
cui verbaque inania et par solicito fabula somnio, ut cum Hecuba apud Euri-
pidem exclamat: „O Iupiter! Quicquid es siue hoc coelum siue mens insidens
huic coelo, quanquam iam diu ignauos opitulatores inuoco.“2 Aut cum ille
(10)apud Virgilium clamat: „Aspicis haec? An te genitor cum fulmina torques,
nequidquam horremus caecique in nubibus ignes terrificant animos et inania
murmura miscent?“3

VI.

↑

Etsi autem non negligit ecclesia considerationem mirandorum operum Dei,
(15)quae sunt ostensa in creatione et radios sapientiae et legum diuinarum trans-
fusos in hominum mentes non aspernatur furore Epicureo aut cyclopico,
tamen et firmiora et illustriora testi- || [A 3r:] monia de Deo alia habet proposita
in voce diuina comprehensa, in scriptis propheticis et apostolicis et in multis
operibus Dei extraordinarijs, quae voci diuinae sunt addita.

(20)VII.

↑

Ostendunt extraordinaria opera Dei, quae et miracula nominantur, Deum non
esse ἐντελέχειαν infusam creaturis nec alligatam causis secundis, sed aliud
esse agens, distinctum a creaturis, bonum et liberum et quod possit aliter
agere, quam cient causae secundae. Sed vox doctrinae diuinitus patefactae,
(25)quae et illis ipsis miraculorum testimonijs confirmatur, multo clarius ac ple-
nius monstrat ipsum Deum, quis sit et quomodo ab idolis et commentitijs nu-
minibus discernendus sit et qua voluntate complectatur genus humanum in
primisque ecclesiam et cur preces hominum recipiat et exaudiat et quomodo
ab hominibus coli et celebrari velit non solum in hac vita, sed etiam in tota
(30)aeternitate.

VIII.

↑

Expresse enim et sine omni dubitatione affirmat vox diuina certo esse Deum
et refutat omnes omnium gentium furores, quae vel Deum esse negarunt vel
de prouidentia dubitarunt. Monstrat autem vnum verum Deum conditorem
(5)coeli et terrae et conseruatorem omnium creaturarum colligentem sibi ex
genere humano ecclesiam per Filium et propter eum, qui et iudex futurus est
post vniuersalem resuscitationem mortuorum et reijcit ac refutat monstrosam
deorum multitudinem, quam tetre ac impie finxerunt multi ethnici.

IX.

↑

(10)Eadem vox diuina, in qua et nos cum ecclesia catholica et orthodoxa omni-
um temporum reueren- || [A 3v:] ter acquiescimus, ostendit hunc ipsum verum
et vnum Deum esse Patrem, Filium et Spiritum sanctum. Nec appellationes
seu nomina tantum distinguit, sed reipsa et proprietatibus distinctis haec tria
in ὑφιστάμενα in una eademque diuinitate inter se discernit ac proprietates
(15)monstrat duplices: quasdam internas ut gignere, nasci, procedere, alias vero
externas sumptas a beneficijs erga ecclesiam.

X.

↑

Sic enim describit haec ὑφιστάμενα: Patrem quidem, quod non sit natus ex
alio nec aliunde procedat, sed quod ab aeterno genuerit Filium imaginem
(20)suam et quod a Patre et hoc ipso Filio procedat Spiritus sanctus et quod Pater
una cum Filio et Spiritu sancto omnes res crearit et earum substantias susten-
tet. De Filio docet, quod sit integra et substantialis imago Patris, genita a
Patre et quod mittatur inde usque ab initio conditae ecclesiae, ut patefaciat
euangelium et quod certo tempore assumpserit humanam naturam et sit me-
(25)diator, redemptor, iustificator et saluator. De Spiritu sancto affirmat, quod
procedat a Patre et Filio et quod sit amor substantialis et laetitia coaeterna
inter Patrem et Filium et quod mittatur in corda credentium, ut tales motus
amorem et laetitiam in Deo acquiescentem in eis accendat, qualis est ipse.

XI.

↑

(30)Testimonia de uno vero Deo perspicua sunt: Deut. 6: „Audi Israel: dominus
Deus noster Deus unus est“4 , Deut. 32: „Videte, quod ego sim solus et non
sit alius Deus praeter me“ 5 , 4. Reg. 5: „Vere scio, quod non sit alius Deus in
uniuersa terra, nisi tu in Israel“6 , 1. Corinth. 8: „Scimus quod nihil est ido-

lum in mundo et quoda nullus est alius Deus nisi unus.“7 Denique similia || [A 4r:]
multa testimonia passim extant in scriptura, quae constanter et nos am-
plectimur et execramur non solum ethnicos furores, sed etiam Valentinianos
et Manichaeos,8 qui horribiliter lacerarunt doctrinam de uno vero Deo.

(5)XII.

↑

Quod autem hic ipse vnus ac verus Deus sit, Pater, Filius et Spiritus sanctus,
illustris patefactio in baptismo Christi ostendit. Ibi enim Pater sonat hanc vo-
cem: „Hic est Filius meus dilectus.“ 9 Filius stans in Iordane conspicitur et
Spiritus sanctus specie visibili demittitur. Haec patefactio ita manifesta est,
(10)ut Athanasius, quoties cum haereticis disputauit, hanc vocem usurpare soli-
tus sit: „Ito ad Iordanem et videbis.“10 Idem confirmat institutio baptismi
nostri, de qua Christus inquit: „Euntes docete omnes gentes baptizantes eos
in nomine Patris, Filij et Spiritus sancti.“11 Haec verba, cum ostendant nos
recipi a vero Deo, qui est Pater, Filius et Spiritus sanctus, et nos vicissim ob-
(15)ligari in agnitionem et inuocationem Patris, Filij et Spiritus sancti recte dixit
Basilius: „Baptizari nos oportet sicut accepimus, credere autem sicut baptiza-
mur, glorificare autem sicut credimus Patrem, Filium, et Spiritum sanc-
tum.“12

XIII.

↑

(20)Congruunt et caetera testimonia noui testamenti. Manifeste dicit angelus ad
Mariam virginem: „Spiritus sanctus superuenit in te et virtus altissimi obum-
brabit tibi“,13 Iohan. 15: „Cum venerit Paracletus, quem ego mittam vobis a
Patre, Spiritum veritatis, qui a Patre procedit, ille testimonium perhibebit de
me.“14 Sic et Paulus saepe loquitur, 2. Cor. 13: „Gratia domini nostri Iesu
(25)Christi et charitas Dei et communicatio sancti Spiritus sit cum omnibus vo-

bis“,15 Ephe. 6: „In ipso summo an- || [A 4v:] gulari lapide Iesu Christo, in quo
et vos coaedificamini in habitaculum Dei in Spiritu sancto“,16 2. Corin. 1:
„Deus, qui nos uobiscum in Christo confirmat nosque iunxit et nos signauit
deditque pignus Spiritus in cordibus nostrisb “17 , Galat. 4: „Quoniam estis filij
(5)Dei misit Deus Spiritum Filij sui in corda uestra.“18

XIIII.

↑

Neque vero obscura sunt testimonia prophetarum in veteri testamento. Sic
enim Moses orditur historiam creationis: „In principio creauit Elohim coe-
lum et terram“19 et paulo post dixit Deus: „Et Spiritus domini serebatur super
(10)aquas.“20 Hunc locum enarrans Psalm 33 inquit: „Verbo domini coeli facti
sunt et Spiritu oris eius omnis exercitus eorum.“21 In eodem cap. Moses de-
liberationem Dei describit inquiens: „Faciamus hominem ad imaginem et
similitudinem nostram“22 et Gene. 19: „Pluit dominus ignem et sulphur a do-
mino de coelo“23 , Gene. 47: „Benedicat pueris his Deus, qui pauit me usque
(15)ad hunc diem et angelus, qui me eripuit ex omnibus malis.“24

XV.

↑

Exod. 15 insignis descriptio unius veri Dei proponitur, qui populum Israel
eduxit ex Aegypto: „Dominus est fortis bellator, Iehoua est nomen eius.
Dextera tua Iehoua percussit inimicos et per Spiritum faciei tuae congregatae
(20)sunt aquae.“25 Horum verborum optimus interpres est Esaias cap. 63: „Vbi
est, qui Spiritum sanctum posuit in eis? Qui eduxit dexteram Mosi brachio
maiestatis suae? Qui scidit aquas ante eos, Spiritus domini ductor eius
fuit.“26 Sic in nouissimis verbis Dauidis, 2. Reg. 22: „Spiritus domini locutus
est per me, Deus Israel dixit ad me, defensor Israelis locutus est, qui iustus
(25)est gubernator hominum et sic dominatur, || [B 1r:] ut dominus timeatur.“27 Et
Psal. 67 ter repetitur appellatio Dei et Filius Dei Immanuel nominatur Deus
noster: „Benedicat nos Deus, Deus noster. Benedicat nos Deus et metuant
eum omnes fines terrae.“28

XVI.

↑

Perspicue discernitur Pater a Filio etiam in his dictis:
Psalmo 2: „Dominus
(5) dixit ad me: ‚Filius meus es tu. Ego hodie genui te‘“,29 Prouerb. 30: „Quis
colligauit aquas quasi in vestimento? Quis suscitauit omnes terminos terrae?
Quod nomen est eius? Et quod nomen Filij eius? Nosti ne?“,30 Psal. 110:
„Dixit dominus domino meo: ‚Sede a dextris meis‘“,31 Daniel. 9: „Domine
Deus exaudi nos propter dominum“,32 Oseae 1: „Sic dicit Iehoua: ‚Ego mise-
(10)rebor domus Iuda et saluabo eam per Iehouam Deum ipsorum. Non saluabo
eos per arcum et gladium.‘“33

XVII.

↑

Hanc veram doctrinam de uno vero Deo, qui est Pater, Filius et Spiritus
sanctus, ut aliquomodo declararet pia antiquitas et aduersus haereticorum
(15)muniret insidias, religiose vocabula quaedam vsurpauit, qualia sunt: Trinitas,
vnitas, persona seu ὑφιστάμενον, οὐσία, ὁμοούσιον etc., quae, etsi illis ipsis
literis ac syllabis in scriptura expressa non sunt, tamen cum sententia scriptu-
rae plane congruunt nec solum res easdem verissime explicant, sed etiam ad
phrasin ac formam loquendi in scriptura usitatam proxime accedunt, vt quia
(20)in scriptura Deus dicitur ὁ ὢν παρὰ τὸ εἶναι, οὐσία inde nominata est, sicut et
nomen hwhy, quod nulli creaturae communicari voluit Deus, nomen est essen-
tiae. Factum enim est ab hyh, quod „esse“ significat, vt hac ipsa appellatione
ostendatur Deum esse vnam, simplicissimam aeternamque et immensam
essentiam, a qua caetera omnia, quae sunt, esse suum || [B 1v:] habeant. Trini-
(25)tatis appellatio ex illustri patefactione trium personarum in baptismo Christi
et ex formula institutionis nostri baptismi sumpta est et cum illustri Iohannis
Apostoli dicto congruit: „Tres sunt, qui testimonium dicunt in coelo: Pater,
Verbum et Spiritus sanctus et hi tres unum sunt.“34 Quod autem „personam“
latini, id veteres graeci ὑπόστασιν nominarunt, qua voce Paulus usus est,
(30)cum Filium nominat χαρακτῆρα τῆς ὑποστάσεως τοῦ πατρὸς. Ὁμοούσιον ex
aequipollentibus dictis scripturae sumptum est, ut cum Iohan. 5 Christus di-

citur aequalis Deo35 et cum Paulus dicit Christum esse ἐν μορφῇ τοῦ θεοῦ.36 Et cum toties scriptura Filio nomen Iehoua tribuit sicut et Iohannes de Filio
dicit: οὗτός ἐστιν θεὸς ἀληθινός. 37

XVIII.

↑

(5)Nec vero significat Trinitas, vt comminisci videmus eos, qui doctrinam de
tribus personis diuinitatis oppugnant, aliquid abstractum a personis vel ali-
quam communem naturam seorsim consideratam perinde ac si extra perso-
nas Patris et Filij et Spiritus sancti Trinitas diceretur esse Deus, sed signifi-
cantur nomine Trinitatis tres personae in una eademque essentia ab aeterno
(10)subsistentes, quarumc unaquaeque ad alias relata seu cum reliquis collata dis-
tinguitur ab eis proprietate sua incommunicabili. Nam quicquid singulis per-
sonis proprium est, id incommunicabile esse recte asserimus et tamen hoc,
quod Trinitas est, id in his personis est, extra quas nullam imaginemur vel
deitatem vel diuinitatis essentiam. Vocabula autem οὐσίας et ὑποστάσεως sic
(15)distinguit ecclesia, ut essentiam seu οὐσίαν nominet naturam tribus illis per-
sonis communem, cum οὐσία proprie significet id, quod reuera est, etiamsi
est communicatum. Personas vero seu ὑποστάσεις vocat eos, qui in hac ipsa
na- || [B 2r:] tura subsistunt. Est enim ὑπόστασις seu ὑφιστάμενον subsistens,
viuum, indiuiduum, intelligens, incommunicabile, non sustentatum ab alio.
(20)Hoc discrimen vocabulorum perspicue monstrauit vetustas, quam pie sequi-
mur, cum confiteri se dixit Deum unum quo ad essentiam et trinum quo ad
personas seu, cum in articulo de Deo dixit, τρεῖς ὑποστάσεις εἶναι ἐν τῇ μιᾷ
οὐσίᾳ aut οὐσίαν τρισυπόστατον. Estque mendacium impudens, quod noui
architecti religionis Valentinus Gentilis, Georgius Blandrata, Franciscus
(25)Dauidis38 et alij, qui vel tres essentias in ecclesiam important vel unam per-
sonam pro tribus ponunt adeoque veteres errores Praxeae, Sabellij, Noëtiano-
rum, ἀλόγων, πνευματομάχων39 condemnatos veris ecclesiae omnium tempo-
rum iudicijs renouant, tetre ac impie affirmare audent Trinitatem seu dogma
de uno et trino Deo humanum commentum esse catholicis symbolis incogni-
tum. Has blasphemias non dubium est diabolum serere, ut sint in hac extre-
ma senecta mundi semina et παρασκευαὶ Turcicae impietatis.

(5)XIX.

↑

Etsi actiones Dei internae sunt distinctae, quia necesse est retineri distinctas
proprietates singularum personarum diuinitatis, tamen externa opera Dei sunt
communia, sic tamen, ut discrimen et ordo personarum non confundatur: Vt
creatio, quanquam commune opus est diuinitatis, tamen hoc ordine fit: Pater
(10)vult creationem et totum ordinem rerum et exprimit hanc voluntatem per
Verbum, quo dicente res fiunt, et ordine distinguuntur et Spiritu sancto simul
creante fouentur res. Sic collectio ecclesiae per ministerium euangelij et om-
nia beneficia, quae in euangelio exhibentur, sunt quidem opera totius diuini-
tatis et tamen hoc ordine tribuuntur singulis personis: Pater non mittitur, Fi-
(15)lius || [B 2v:] et Spiritus sanctus mittuntur, sed dissimiliter. Filius immediate
profert euangelium ex sinu Patris et ostendit voluntatem Patris et solus as-
sumit naturam humanam, solus fit victima. Spiritus sanctus per Filium datur,
qui sanctificat corda credentium et tales motus in eis accendit, qualis est ipse.
Sic et resuscitatio mortuorum et uniuersale iudicium, etsi opus est totius diui-
(20)nitatis commune, tamen immediate fit per Filium. Non enim videbunt impij
diuinitatem, sed Filium hominis videbunt sicut de hoc visibili iudicio dicitur:
Pater dedit omne iudicium Filio.40

XX.

↑

Interna personarum diuinitatis discrimina, quanquam in tanta caligine et im-
(25)becillitate nostra non satis intelligimus, tamen vetustas, vtcunque declarauit,
similitudine sumpta ab anima hominis, in qua sunt mens, cogitatio, quae est
imago rei cogitatae, et motus, qui est impulsio spirituum. Haec accomodauit
antiquitas ad personas diuinitatis, praesertim cum vox diuina in appellatione
τοῦ λόγου et πνεύματος ad naturae nostrae considerationem nos deducat: Ae-
(30)ternus Pater est velut mens hic sese intuens et perfecte cognoscens, cogitati-
one illa gignit Filium imaginem suam. Sed nos formamus imagines euanes-
centes, ipse uero gignit imaginem non euanescentem, sed ὑφισταμένην καὶ
ὁμοούσιον et ut in symbolo dicitur: lumen de lumine, in qua imagine lucent
Patris sapientia et bonitas. Est igitur Filius integra imago aeterni Patris cogi-

tatione genita. Vt autem in homine spiritus vere sunt flammae, quae in om-
nium affectuum incendijs sparguntur, et cum motibus voluntatis non simula-
tis hae flammae congruunt, sic Spiritus sanctus dicitur procedere a voluntate
Patris et Filij, quia est substantialis amor et laetitia coaeterna inter Pa- || [B 3r:]
(5)trem et Filium, qua et postea diuinitas immensa bonitate nos sibi copulat
et nos laetitia complet vt mater vitales spiritus effundit osculans infantem.

XXI.

↑

De Filio Dei.
(10)Vt autem agnitio Filij Dei fundamentum est ecclesiae et ipsa vita aeterna
iuxta haec dicta: „Fundamentum aliud poni non potest praeter id, quod posi-
tum est, quod est Iesus Christus“41 et: „Haec est vita aeterna, vt cognoscant
te vnum solum Deum et quem misisti Iesum Christum“42 , ita vox diuina in-
primis et personam et officia Filij Dei diligenter describit: De persona affir-
(15)mat duas in domino nostro Iesu Christo naturas esse et manere distinctas, sed
tamen copulatas vnione hypostatica, diuinam et humanam. Diuina λόγος no-
minatur, quae vere ab aeterno persona est distincta a Patre et tamen ὁμοούσι-
ος Patri, sed humana natura certo tempore assumpta est ex Maria virgine.
Huius asseuerationis testimonia sunt vniuersa scriptura prophetica et aposto-
(20)lica, sed praecipue Iohannes euangelista exordium euangelij sui ita scripsit,
ut in illustri loco extaret testimonium de hoc articulo. Nam quia in exordio
concio de Filio Dei proponitur, non solum in conspectu est omnibus, sed ma-
gis etiam apparet non obiter aut casu ullum verbum ei excidisse neque ambi-
gue et obscure eum loqui voluisse.

(25)XXII.

↑

Recte autem damnati sunt et olim Samosatenus et postea Photinus et recens
Seruetus,43 quem nunc Gigantea soboles in Transyluania et Polonia44 ut du-

cem sequitur, qui scelerate eludere et corrumpere audent narrationem Iohan-
nis et negant oportere intelligi λόγον ὑφιστάμενον et Christum aiunt tunc
demum Filium || [B 3v:] Dei nominari coepisse, cum natus est ex virgine. An-
tea enim praedestinatione tantum seu proposito Patris Deum factum seu ordi-
(5)natum fuisse fingunt. Hoc impium figmentum Iohannes ipse refutat, cum
mox initio Filium vnigenitum, qui est in sinu Patris τὸν λόγον nominans,
quater repetit verbum „erat“d quod ne potest quidem aliter intelligi quam pro
ὑφίστατο. Postea diserte addit „in mundo erat et mundus per ipsum factus
est.“45 Id de humana natura assumpta ex virgine accipi non potest, sed perso-
(10)nam diuinam intelligi necesse est, quae et cum Patre res omnes condidit ex
nihilo et generi humano perpetuo affuit et in ecclesia se patefecit in collo-
quijs cum sanctis patribus et stupendis miraculis et in defensione ac guberna-
tione ecclesiae omnium temporum.

XXIII.

↑

(15)Recte damnatus est et Arius et qui eum secuti sunt, qui ut significaret τὸν
λόγον non esse ὁμοούσιον καὶ συναΐδιον τῷ πατρὶ seu non esse aeternum et
natura Deum blasphemo ore dixit τὸν λόγον esse ἐκ μὴ ὄντων. Item fuisse
aliquando Patrem, cum nondum esset Filius.46 Aduersus hanc ipsam blasphe-
miam clara voce Iohannes inquit: καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος47 et, ne in vocabulo
(20)Dei sit ambiguitas, attribuit τῷ λόγῳ omnes proprietates et opera, quae soli
naturae diuinae conueniunt ut sunt aeternitas, omnipotentia, creatio rerum ex
nihilo, viuificatio, illuminatio, tribuere alijs potestatem filios Dei fieri et in
epistola eum verum Deum nominat.48 Denique aliquoties τὸν λόγον nominat
Filium Dei unigenitum, ut discernat eum a caeteris sanctis, qui sunt filij
(25)adoptionis et doceat τὸνe λόγον solum atque unicum natum esse ex essentia
Patris. Nec gratia aut participatione, sed natura esse Filium.

|| [B 4r:] XXIIII.

↑

Vnionem naturarum τοῦ λόγου et humanae assumptae describit idem Iohan-
nes euangelista breui aphorismo, cum inquit καὶ ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο.49 Fa-
temur autem carnis appellatione significari naturam humanam integram ha-
(5)bentem corpus et animam rationalem et omnes vires ac appetitiones naturae
humanae proprias una cum omnibus infirmitatibus, quae non sunt peccata,
sed poenae. Ideoque non solum Apollinaris delyramentum reijcimus, qui fin-
xit animam rationalem a Christo assumptam non esse,50 sed etiam Manichae-
orum, Marcionis, Basilidis, Valentini51 et aliorum furores execramur, qui
(10)δοκήσει ἢ φαντασίᾳ Christum hominem factum esse dixerunt.

XXV.

↑

Retinemus sancta et religiosa fide descriptionem unionis hypostaticae con-
gruentem cum voce diuina et traditam unanimi consensu ecclesiae orthodo-
xae omnium temporum eamque affirmamus esse nec transmutationem nec
(15)confusionem naturarum aut proprietatum inter sese, sed copulationem ut
scripsit tota antiquitas vere ἄρρητον seu ineffabilem, qua ὁ λόγος, qui est
secunda persona diuinitatis, massam certam ex genere humano in utero virgi-
nis a Spiritu sancto sanctificatam assumit et sibi copulat non solum insepara-
biliter, sed etiam secundum hypostasin, non quod ex duabus naturis humana
(20)videlicet et diuina tertia coaluerit aliqua, quae partim diuina sit, partim hu-
mana aut quod adiectionem personae sancta Trinitas susceperit ex incarnato
Dei verbo, sed quod una in Christo ὑπόστασις sit ac maneat, ipsius nimirum
verbi propria, quae humanam naturam assumptam gestet, sustentet ac foueat.
Non enim natura humana assumpta in Christo personae rationem ha- || [B 4v:]
(25)bet, sed dependet a natura diuina assumente tali ordine, ut non esset, nisi sic
a diuina sustentaretur et conseruaretur. Et ut haec persona λόγος aeterna est,
ita postea impossibile est hanc massam ipsi insertam non simul manere.
Nunquam enim ὁ λόγος naturam, quam semel assumpsit, deserit imo ne qui-
dem in morte animam aut corpus deseruit, etsi tum vere facta est separatio
(30)animae a corpore.

XXVI.

↑

Etsi exemplum huius unionis nullum est in creaturis, quod prorsus congruat,
tamen vetustas, ut aliquomodo declararet unionem personalem, monstrauit
hominem: Sicut anima hominis et corpus sunt unum ὑφιστάμενον completum
(5)et corpus dissoluitur desertum ab anima, ita λόγος et assumpta natura sunt
unum ὑφιστάμενον et redigeretur in nihilum humana natura, si non sic gesta-
retur et sustentaretur a λόγῳ. De hoc exemplo verecundissime dixit Iustinus
Martyr: τινὲς μὲν τὴν ἕνωσιν ὡς ψυχῆς πρὸς σῶμα νοήσαντες οὕτως ἐκδεδώ-
κασιν καὶ ἁρμοδιόνγε τὸ παράδειγμα, εἰ καὶ μὴ κατὰ πάντα: κατὰ τὶ γοῦν.52
(10)Ideo autem doctrinam hanc de unione duarum naturarum in Christo retineri
necesse est, quia alioqui nec Iesus esset, id est saluator generis humani neque
Christus, id est unctus seu rex et sacerdos noster.

XXVII.

↑

Nequaquam duos Christos neque duas in Christo personas nec duos filios al-
(15)terum Dei, alterum Mariae virginis agnoscimus, sed unam tantum personam,
unum Filium, unum Christum fatemur, qui verus Deus et verus homo est,
Deus ante secula genitus ex substantia Patris, nouissimis vero diebus propter
nos et propter nostram salutem homo natus ex matris substantia, perfectus in
diuinitate et idem perfectus in hu- || [C 1r:] manitate, ὁμοούσιος Patri secundum
(20)diuinitatem, nobis per omnia similis excepto peccato secundum humanita-
tem. Contra vero negamus ullam naturarum confusionem factam esse, cum
earum sit οὐσιώδης διαφορὰ. Sed confitemur unigenitum Dei Filium in dua-
bus naturis esse ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως, ἀδιαιρέτως, ἀχωρίστως, hoc est abs-
que omni naturarum confusione, permutatione, distractione atque separatio-
(25)ne, nunquam sublata differentia naturarum propter unionem, sed potius salua
utriusque naturae proprietate. Non enim conuersione diuinitatis in carnem
aut carnis in diuinitatem, sed assumptione humanitatis in Deum, non confusi-
one aut transfusione substantiae aut unius tertiae naturae compositione, sed
unitate personae unus est ac manet Christus in duabus subsistens naturis.

(30)XXVIII.

↑

Constanter etiam negamus ullam vel transfusionem vel communicationem
physicam proprietatum factam esse, sed quemadmodum in domino nostro
Iesu Christo duas naturas indiuise ac inconuertibiliter unitas esse confitemur,
sic et proprietates naturarum distinctas indiuise, inconuertibiliter, inconfuse,
(35)inseparabiliter in eodem Christo agnoscimus. Fatemur et voluntates in Chris-
to esse distinctas et actiones suae cuique naturae congruentes non quidem
contrarias illas inter se nec aduersas sibi inuicem, nec tamquam separatas in
duabus personis, sed naturarum ratione differentes, ut quemadmodum natu-
ras duas, ita et naturales in se voluntates et operationes, unus idemque domi-
nus noster Iesus Christus habeat: diuinam et humanam. Diuinam quidem vo-
luntatem et operationem ex aeterno cum coessentiali Patre communem.
(5)Humanam vero temporaliter ex nobis cum nostra natura susceptam.

|| [C 1v:] XXIX.

↑

Haec, quae recitauimus, scimus ijsdem pene verbis decreta esse in synodis
oecumenicis celeberrimis Ephesina, Chalcedonensi et Constantinopolitana
tertia contra Nestorium, Eutychen et Monotheletas.53 Negabat Nestorius
(10)unum eundemque esse Dei et Mariae Filium ac proprietatem personarum at-
tendendo a personae excidit unione. Dogma enim ipsius reuera hoc fuit: τὸν
λόγον affuisse homini Christo per assistentiam seu societatem sicut adfuit
Heliae et alijs sanctis, nec duas naturas in Christo unione hypostatica unitas
fuisse. Dixit et naturam humanam tantum organum fuisse diuinitatis.54 Con-
(15)tra Eutyches unam intuendo personam a naturarum proprietate desciuit. Ideo-
que ad contrariam delapsus hyperbolen confusionem naturarum finxit ac
contendit post vnitionem unam tantum in Christo naturam esse et humanam
assumptam a λόγῳ Filio Dei prorsus vel absorptam vel in diuinam eius natu-
ram conuersam et mutatam esse. 55 Monotheletae vero unam in Christo et
(20)voluntatem et operationem esse contenderunt. Vnum enim et eundem incar-
natum θεὸν λόγον diuina et humana operari asseuerabant et tamen nequa-
quam illa huius, haec vero alterius naturae propria esse neque eo, quod diuer-
sa sint opera, ideo duas operatrices naturas recte dici.56

XXX.

↑

(25)Valde dolemus horum veterum errorum semina audacter a multis nunc etiam
spargi et iudicamus ab uniuersae antiquitatis piae et eruditae consensu, si non
rebus ac sententijs certe formis verborum et phrasium recens confictis disce-

dere et discrepare eos, qui unionem personalem definiunt quandam totius
energiae diuinae in humanitatem effusionem, qua realiter diuinitas suas || [C 2r:]
proprietates humanae communicauerit, aut qui humanae naturae hoc,
quod personae est, tribuentes peculiariter diuinam naturam assumentem,
(5)humanae assumptae realiter communicare dicunt: personam, maiestatem et
actiones aut qui prodigiosis verborum commentis innumeras idiomatum
distinctiones fingunt. Denique quod miscent aliqui dona et ornamenta excel-
lentia humanae naturae glorificatae in Christo cum proprietatibus diuinae
essentiae. Tales optaremus et uniuersae antiquitatis consensum attentius con-
(10)siderare et non gignere subinde nouas loquendi formas, quae partim errores
partim dissidia pariunt.

XXXI.

↑

Iudicamus tenendam esse diligenter ac perpetuo regulam discernendas esse
in omni sermone de domino nostro Iesu Christo appellationes, quae signifi-
(15)cant proprietates naturarum et appellationes officij. Solius naturae diuinae
propria sunt: esse omnipotentem, aeternum, infinitum, omniscium, omni-
praesentem. Humanae naturae propria sunt: coepisse in tempore, finitum, cir-
cumscriptum esse. Haec, cum sint essentiales proprietates naturae humanae,
nunquam abijciuntur, sed alia sunt in natura humana, quam λόγος assumpsit,
(20)quae corpori nondum glorificato recte tribuuntur ut esurire, sitire, lacerari
membra, mori etc. Haec, quae fuerunt infirmitatis humanae, deflerunt post
glorificationem, in qua ornata est insuper humana natura Christi excellenti
gloria, immortalitate, conspectu diuinae essentiae, laetitia et alijs donis su-
perantibus omnium beatorum dona. Nec tamen propterea amissa est humana
(25)natura nec secundum se infinita aut omnipotens facta est nec diuinae naturae
idiomata in eum transfusa sunt.

XXXII.

↑

Nomina officij sunt mediator, redemptor, iu- || [C 2v:] stificator, saluator, rex,
sacerdos, pastor. Haec nomina officij non sunt idiomata alterutrius naturae
(30)tantum, sed communia sunt personae, et in his ipsis actionibus, quae ad offi-
cium pertinent, quaeque vel ad opus redemptionis perficiendum spectant vel
testimonia sunt comprobantia officium et missionem Filij mediatoris, natura
utraque cum communione alterius agit, quod proprium est nimirum verbo
operante, quod verbi est et carne exequente, quod carnis est,57 vt vetustas
(35)olim recte locuta est: Non moritur diuina natura, sed humana tantum et ta-
men voluntas τοῦ λόγου approbat hanc obedientiam, in eamque consentit et
meritum est totius personae. Resuscitat diuina natura humanam, non resus-

citat seipsam humana. Sic et persona ista miracula facit, qualibet natura
agente seu operante hoc, quod suum est: Propria est diuinae naturae vis ac
potestas faciendi miracula, ut cum quinque panibus pascuntur quinque mil-
lia,58 cum resuscitatur Lazarus,59 cum sanantur claudi,60 cum mutis usus lin-
(5)guae redditur,61 cum aqua in vinum mutatur,62 sed exerit sese haec vis atque
potentia naturae diuinae in natura assumpta, ut cum manu frangit panes, cum
attingit loculum, cum clara voce euocat mortuum, cum digitis tangit corpus.
Ita fons est actionum omnipotentia diuinae naturae, sed fiunt actiones in na-
tura assumpta. Estque una et eadem actio visibilis seu vt Damascenus loqui-
(10)tur unum ἀποτέλεσμα,63 quod utraque natura operatur sicut persona una est,
quae est Deus et homo.

XXXIII.

↑

Etsi autem reuera distinctae manent naturae in Christo et utraque retinet suas
proprietates, tamen cum hae ipsae naturae sint unum ὑφιστάμενον et unus sit
(15)Christus Deus et homo, recte utriusque naturae propria de tota persona prae-
dicantur. Eam loquendi formam no- || [C 3r:] minarunt κοινωνίαν ἰδιωμάτων,
quae nequaquam est communicatio physica aut transfusio proprietatum es-
sentialum in alterutram naturam ut nunc aliqui Communicationem Idioma-
tum realem seu physicam comminisci non sunt veriti, sed est forma loquen-
(20)di, qua proprietas aut operatio uni naturae conueniens tribuitur personae
certa lege ac modo videlicet in concreto, quod totum agens significat, habens
utramque naturam, non autem in abstracto, quo alterutra natura secundum se
considerata significatur. Hanc doctrinam veteres synodi prudenter constitu-
erunt, ut conspici possit utrumque et personae unitatem et naturarum dif-
(25)ferentiam retineri in mediatore nato ex virgine, quorum alterum Nestorius,
alterum Eutyches olim negauit.

XXXIIII.f

↑

Non volebat Nestorius unam personam esse τὸν λόγον et naturam assump-
tam, sed contendebat tantum societate auxilij τὸν λόγον in Christo esse ut
(30)fuit in Elia aut alijs sanctis. Ideo superbe vociferebatur: „Noli gloriari Iu-
daee, quia non Deum sed hominem crucifixisti.“64 Nec admittebat, ut Maria
θεοτόκος, id est „deipara“ diceretur. Saepe etiam clamabat se non agnoscere
Deum bimestrem aut trimestrem.65 Contra vero Eutyches confusionem natu-
rarum finxit. Ideo dixit diuinitatem mortuam esse. Sed defendit ecclesia
contra Nestorium propositiones de Christo in concreto, ne solueretur unio
(5)hypostatica, quales sunt: „Iudaei dominum gloriae crucifixerunt“,66 „Deus
sanguine suo redemit ecclesiam“,67 „Filius Dei natus est ex Maria virgine.“68
Nam si idiomata alterutrius naturae non possent tribui personae, non erit una
persona, sed erunt duo filij, λόγος etg homo natus ex virgine. Nec conspici-
etur discrimen inter unionem hypostaticam et societatem seu auxilium nec
(10)agnoscetur, quae || [C 3v:] sit differentia inter has propositiones: „Christo pa-
tiente Deus patitur“ et „Iohanne Baptista patiente Deus patitur.“ Denique
certamen sequetur de re maxima, an una adoratione adorandus sit Filius et
quomodo inuocandus sit Filius. Contra Eutychen vero ecclesia reiecit ac re-
pudiauit propositiones in abstracto, quales sunt: „diuina natura dormit, vul-
(15)neratur, moritur“, „humana natura est infinita, aeterna, creatrix.“ Hae enim,
si reciperentur, non posset agnosci duas esse naturas in Christo nato ex
virgine.69

XXXV.

↑

Omnino ex naturarum communicatione ipsa quoque Idiomatum Communica-
(20)tio aestimanda est. Nequaquam naturae sunt prorsus ἀκοινώνητοι, ut Nestori-
ani docebant,70 sed quia natura utraque in unitatem personae concurrit, nec
seorsim aut separatim singulae post ἕνωσιν factam subsistunt, ideo recte olim
„communicari“ naturas dixerunt, quod posteriores concinniori vocabulo
„uniri“ nominarunt. Eodem modo et idiomata utriusque naturae unius perso-
(25)nae sunt, sed uni personae communicantur, quia etsi natura quaelibet suas
proprietates retinet, ne fiat confusio, tamen non sunt illae ponendae seorsim
aut separandae, ne soluatur personae unitas. Sic et actiones cuiuslibet naturae
sunt propriae et peculiares et tamen non separatae. Semper autem has ipsas
formas loquendi, in quibus alterutrius naturae propria personae tribuuntur,
(30)ecclesia exemplo vocis diuinae sic declarauit, ut particula distinctiua κατὰ,
„secundum“ vel „iuxta“ utendum esse docuerit.71 Ea ratione ostendit non
factam esse physicam transfusionem proprietatum neque ad utramque natu-
ram accommodandum esse idioma, quod personae secundum alterutram na-
turam tribuitur. Non enim diuina natura propterea passibilis existimari debet,
quod Christus Deus et homo passus esse recte dici- || [C 4r:] tur nec ideo natu-
(5)rae humanae aeternitas aut infinitas tribuenda est, quod Christus homo et
Deus aeternus et infinitus est.

XXXVI.

↑

De lege et de peccato.
Vt autem beneficia mediatoris melius intelligantur, discrimen legis et euan-
(10)gelij notum esse necesse est, quod et scriptura saepe inculcat eaque in re et
quae sit Dei erga nos voluntas conspici potest. Nam voluntatem suam Deus
in utroque doctrinae genere patefecit, videlicet in lege et euangelio. Discri-
men autem definitiones utriusque doctrinae vere et recte traditae ostendunt.

XXXVII.

↑

(15)Cum de lege loquimur, usitate intelligimus non politiam Mosi, id est caere-
monias aut iudicia populi Iudaici, sed legem aeternam, quae puerili appella-
tione nominatur lex moralis, cuius summa comprehensa est in decalogo recte
intellecto. Ea est aeterna et immota sapientia et regula iusticiae in Deo dis-
cernens recta et non recta, volens recta et horribili ira destruens contraria,
(20)cuius notitia in creatione rationalibus naturis insita est et postea saepe repeti-
ta et declarata voce diuina, ut sciamus, quod sit Deus et qualis sit et quod sit
iudex obligans omnes creaturas rationales et praecipiens, ut omnes sint con-
formes ipsi et habeant integram obedientiam iuxta totam legem et accusans
ac destruens omnes non conformes, nisi fiat remissio et reconciliatio propter
(25)Filium mediatorem.

XXXVIII.

↑

Euangelium est praedicatio poenitentiae et promissio, quae non est natura-
liter nota, sed ex arcano con- || [C 4v:] silio diuinitatis per Filium prolata est,
qua Deus remissionem peccatorum, reconciliationem et donationem Spiritus
(30)sancti et vitae aeternae propter obedientiam et mortem Filij mediatoris offert
et exhibet omnibus, qui fide promissionem accipiunt.

XXXIX.

↑

Ex harum definitionum collatione facile apparet differre legem et euangeli-
um, primum genere ipso, quia manifestum est aliud esse aeternam et immo-
(35)tam normam mentis diuinae, praecipientem integram obedientiam et simpli-
citer ac immutabiliter damnantem omnes non habentes integram obedienti-

am, aliud vero concionem, qua peccatores inuitantur et vocantur ad poeniten-
tiam monstrata diuinae legis ἐπιεικείᾳ et proposita promissione dulcissima de
gratuitis beneficijs.

XL.

↑

(5)Deinde notitia differunt, quia legis sapientia angelis et hominibus in prima
creatione patefacta est et in hac quantumuis deprauata natura hominum sem-
per manet aliqua legis notitia et discrimen honestorum et turpium etiam sine
regeneratione sicut manent notitiae numerorum et aliae quaedam physicae
notitiae quemadmodum Paulus diserteh testatur inquiens gentes ostendere
(10)legem Dei scriptam in cordibus suis72 etc. Sed quia post lapsum obscurior est
notitia et assensus languidior et mentes hominum leuius cogitant quam tetra
res sit peccatum et ira Dei, ideo Deus expressa voce legem in monte Sina et
alias saepe repetere voluit, ut suo iudicio damnaret peccatum. At euangelij
promissio nec insita fuit mentibus hominum in creatione nec postea naturali-
(15)ter nota est, sed postquam lapsi sunt primi parentes ex sinu Patris per Filium
prolata est et per hanc in ecclesia subinde repetita, illustrata et conseruata,
do- || [D 1r:] nec ipse assumpta natura humana eam plenissime enarrauit et pos-
tea in toto genere humano sparsit missis apostolis, qui non tantum viua voce
docuerunt, sed etiam scriptis saluberrimis adhuc docent ecclesiam de euan-
(20)gelio.

XLI.

↑

Maxime autem illustre est hoc discrimen sumptum a promissionibus: Vtra-
que doctrina additas habet promissiones et quidem summorum et aeternorum
bonorum, sed legis promissiones non sunt gratuitae. Requirunt enim conditi -
(25)onem propriae dignitatis et perfectae obedientiae et postulant integram con-
formitatem cum Deo, quam qui non habent eis lex horribilem iram, destructi-
onem et poenas aeternas denunciat, iuxta dicta: „Fac hoc et viues. Si vis in
vitam ingredi, serua mandata. Qui fecerit ea, viuet in eis. Maledictus, qui non
permanet in omnibus, quae scripta sunt in libro legis ad faciendum ea.“73 At
(30)promissiones, quae sunt euangelij propriae, perpetuo exclusiuam gratis incul-
cant et quanquam poenitentia et fides in euangelio requiritur, tamen non pen-
dent beneficia euangelij gratuita ex conditione nostrae dignitatis aut ullarum
virtutum nostrarum, sed tantum monstratur ordo seu modus, quo beneficia
euangelij accipienda sunt.

XLII.

↑

Sunt et effectus dissimiles legis et euangelij. Nam ministerium legis nequa-
quam est potentia Dei ad salutem omni credenti,74 sed est potentia peccati
seu ministerium mortis et damnationis, id est horrendum iudicium, quo Deus
(5)ostendit in corde horribilem iram aduersus peccatum. Manifestum est etiam,
non modo non tolli peccatum et mortem hoc iudicio et sensu irae Dei, sed
etiam hunc ipsum sensum irae Dei esse pauo- || [D 1v:] res et dolores tristiores
ipsa morte corporis et initium aeternarum poenarum, nisi voce euangelij per
Filium Dei homo liberetur. At euangelium est ministerium Spiritus et vitae,
(10)id est vox, qua Deus credenti remittit peccata propter Filium et dat Spiritum
sanctum, quo corda in illo sensu irae Dei et in pauoribus eriguntur et ex do-
loribus inferorum eripiuntur et sentiunt pacem laetitiam in Deo et initia vitae
aeternae.

XLIII.

↑

(15)Postremo, etsi multae aliae sint differentiae, tamen non est negligendum dis-
crimen, quod ab obiectis sumitur: Sunt enim distincti gradus hominum, quo-
rum alij ut Paulus loquitur viuunt sine lege,75 alij vero sentiunt se damnati
lege, in quibus ut idem apostolus inquit peccatum per legem fit excellenter
peccatum.76 Itaque semper hac orthotomia publice et priuatim utendum est,
(20)vt voce legis declarante iram Dei aduersus peccatum terreantur et prophani et
hypocritae, consolatione vero euangelij recreentur ac reficiantur expauescen-
tes agnitione irae Dei aduersus suam immundiciem, qui nisi erigerentur audi-
ta promissione gratiae succumberent et perirent in tantis doloribus.

XLIIII.

↑

(25)Non est imaginandum contrarias esse voluntates in Deo de salute nostra,
propterea, quod lex et euangelium differunt nec voluntas in lege patefacta in-
constans et mutabilis existimanda est, sed lex immota est et ira Dei aduersus
peccata immutabilis est sicut primi parentes ante editam promissionem eu-
angelij aliter iudicare non poterant, nisi iram prorsus immutabilem esse. Est
(30)autem post lapsum legi addita euangelij vox tanquam interpretatio et ἐπιεί-
κεια dulcissima, vt ostendat temperamentum iustitiae et misericordiae in Deo
et do- || [D 2r:] ceat legis comminationes ita ratas esse, nisi remissio et reconci-
liatio fiat propter Filium mediatorem. Manet igitur lex in omnem aeternita-
tem immutabilis nimirum hoc modo: Quia Deus peccato semper irascitur et
(35)non sine poena remittit, sed hanc ipsam iram et poenam docet euangelium in
Filium mediatorem immensa bonitate et mirando consilio translatam esse et
propter hunc mediatorem affirmat credentes recipi.

XLV.

↑

Impius error est fingere tres fuisse leges: primam naturalem, secundam Mo-
(5)saicam, tertiam euangelicam, et saluatos esse homines singulis aetatibus ope-
ribus suae legis. Vna est enim et eadem lex moralis, cuius summa in decalo-
go comprehensa est, quae semper nota fuit ac erit eadem in omni aeternitate.
Nec patres nec alij ullo tempore acceperunt remissionem peccatorum propter
sua opera nec fuerunt iusti nec haeredes vitae aeternae operibus legis, quae
(10)non sunt integra conformitas cum Deo. Fuit et euangelium unum et idem in
ecclesia inde usque ab initio, quia cum promissio gratiae fundamentum sit
ecclesiae statim post lapsum edita et postea saepe repetita est promulgatio. Et
sic intelligebant patres promissionem, ut scirent tunc quoque dominum illum
adesse suae ecclesiae ac tandem assumpturum esse humanam naturam et
(15)destructurum opera diaboli. Huius mediatoris agnitione omnes saluatos esse,
quicunque saluati sunt unquam, testatur baptista: „Ex plenitudine eius omnes
accepimus.“77 Item Petrus in Actis: „Credimus nos saluari per gratiam domi-
ni nostri Iesu Christi sicut et illi saluati sunt.“78

|| [D 2v:] XLVI.

↑

(20)Doctrina de abrogatione legis dextre accipienda et intelligenda est. Recte
dicitur legem Mosaicam abrogatam esse, quod eodem modo verum est de
omnibus partibus legis Mosi, quod ad iustificationem attinet. Non enim me-
rentur remissionem peccatorum nec persona iusta est, id est accepta Deo ad
vitam aeternam propter opera legis moralis vel aliarum partium legis sicut
(25)Paulus inquit: „Exi operibus legis non iustificabitur omnis homo.“79 Quod
vero ad obligationem seu debitum obedientiae attinet, discrimen est: Nam
leges forenses et caeremoniales sic sunt abolitae, ut prorsus omitti possint et
sint extinctae, quia tantum promulgatae fuerunt, ut durarent ad certum tem-
pus donec mansura erat politia Mosaica. Verum lex moralis, cum sit in Deo
(30)sapientia et norma iustitiae aeterna et patefacta sit hominibus, ut homo sit
conformis Deo, non potest extingui. Itaque ut uniuscuiusque legis hoc est
proprijssimum obligare vel ad obedientiam vel ad poenam, ita et diuinae le-
gis moralis semper manet hoc proprium, quod velut anima et vita eius est,
quod videlicet obligat omnes homines ad obedientiam vel ad poenam. Et
quanquam poena translata est in Filium, propter quem recipiuntur credentes,
tamen manet ordo diuinus, ut homo iterum fiat conformis Deo sicut Ro. 3
dicitur: „Per fidem stabilimus legem“,80 item Rom. 8: „Vt ius legis in nobis
impleatur.“81

(5)XLVII.

↑

Execrandus est furor Antinomorum, qui legem nolunt doceri in ecclesia nec
peccata volunt ex lege argui.82 His opponimus voluntatem Dei, qui vult ex-
tare legem suam et exaudiri in toto genere humano et inprimis sonare in ec-
clesia sicut seuerissime praecipit || [D 3r:] Deut. 6: „Acues legem filijs tuis“ 83
(10)ac ne quis frustra vel editam vel conseruatam legem putet, monstramus legis
usum triplicem et primum nominamus paedagogicum seu politicum, qui ad
omnes homines pertinet etiam non renatos et ethnicos, quod videlicet obligat
omnes, ut regant externa membra seu locomotiuam, ut externa facta congru-
ant cum lege morali, et sancit poenas etiam corporales in hac vita aduersus
(15)eos, qui admittunt externa delicta, quae Deus vel per magistratum vel alijs
modis sumit de sontibus. De quo vsu dicitur 1. Timoth. 1: „Lex posita est in-
iustis, inobsequentibus, impijs, peccatoribus, sceleratis et contaminatis, par-
ricidis et matricidis, homicidis, fornicatoribus, plagiarijs, mendacibus,
periuris“84 etc.

(20)XLVIII.

↑

Secundus usus est iudicium uniuersale accusans omnia peccata in hominibus
interiora et exteriora et totam deprauationem iuxta dicta: „per legem cognitio
peccati“,85 „aculeus mortis peccatum est, potentia peccati lex est.“86

XLIX.

↑

(25)Nequaquam vero omittendus est et tertius usus, qui est in renatis docere, qui
cultus placeant Deo. Vult enim Deus fidem et bona opera nostra regi verbo
suo iuxta dictum: „Lucerna pedibus meis verbum tuum.“87 Ideoque execran-
dus est furor vere diabolicus Antinomorum, qui fingunt omnes suos impetus
esse motus Spiritus sancti et nolunt gubernari lege Dei et quoniam in renatis
manent reliquiae peccati, etiam ideo de lege docendi sunt, ut crescat in eis
poenitentia.

L.

↑

Singulare testimonium est ostendens solius ecclesiae doctrinam veram et
(5)diuinam esse et solam ecclesiam esse caetum Deo placentem, quod tantum in
ea || [D 3v:] semper mansit et manet incorrupta vox legis. Nam ethnici mani-
festos errores receperunt pugnantes cum lege, vt a tota prima tabula horribili
audacia plurimae gentes discesserunt conficta Deorum portentosa multitu-
dine et inuocatione mortuorum hominum et magna varietate cultuum, quos
(10)instituerunt contra expressum Dei verbum. A quinto mactatione humanarum
hostiarum et spectaculis gladiatorum. A sexto tetra et horrenda confusione
libidinum, quas et hodie Mahometistae approbant.

LI.

↑

Concinna est veterum interpretatio, qui cum Paulus inquit legem per manum
(15) mediatoris datam esse88 intelligunt ipsum Filium Dei λόγον aeterni Patris fu-
isse oratorem ad populum dicentem verba legis, qui ipse postea in humana
natura inquit: „Non veni soluere legem, sed implere.“89 Hic cum diserte dicat
se legem non soluere, id est tollere seu destruere seu abolere, sed stabilire
potius et confirmare, nequaquam existimandum est legem moralem extinc-
(20)tam esse, etiamsi credentes sunt liberati a lege, id est a reatu et condemnatio-
ne legis. Manet enim obligatio ad obedientiam et lex perpetuo in omnibus
hominibus accusat peccatum.

LII.

↑

Falsa est imaginatio pharisaeorum, Pelagij,90 monachorum, qui fingunt ho-
(25)mines in hac naturae immundicie satisfacere legi, quia lex non tantum de
disciplina externa concionatur, sed integram et perfectam obedientiam requi-
rit, quam nemo habere potest ante resuscitationem ex morte et secuturam
glorificationem ecclesiae in coelesti consuetudine. Insulsum est etiam, quod
papistae dicunt, legem tantum de actionibus concionari non de defectibus in
(30)natura, qui sunt tristissima vul- || [D 4r:] nera, videlicet carere luce Dei, fluctua-

re horrendis dubitationibus, vagari caecis affectibus, de quibus Paulus gra-
uissime inquit: „Sensus carnis est inimicitia aduersus Deum.“91

LIII.

↑

Breuis et erudita definitio peccati in 1. epistola Iohannis cap. 3 traditur: ἡ
(5)ἁμαρτία ἐστὶν ἡ ἀνομία.92 Vt enim priuationes definitur collatione habituum
ut cum dicimus tenebras esse priuationem lucis, sic cum norma iustitiae lex
sit, rectissime Iohannes definit peccatum esse, quicquid est contrarium legi
seu quicquid non congruit cum lege. Sed haec breuis definitio dextre intelli-
gatur, videlicet ut comprehendatur simul reatus et non solum actiones et
(10)inclinationes viciosae, sed etiam defectus interiores, quae ut monstremus
perspicue, retinemus distinctas appellationes peccati originalis et actualis
propter Pelagianos, qui contenderunt aut nullos esse defectus in natura homi-
nis aut eos tantum poenam esse non peccatum sicut hodie pontificij concu-
piscentiam negant esse ἀνομίαν. 93 Contra vero clara voce testatur scriptura
(15)non tantum actiones in mente, voluntate, corde et externis membris pugnan-
tes cum lege peccata esse, sed omnes homines propagatos carnali generati-
one afferre secum reatum et propter lapsum Adae et propter priuationem
iustitiae originalis, sicut Paulus inquit Roman. 5: „Propter inobedientiam
unius peccatores sunt multi“,94 item: „Propter unius delictum condemnatio
(20)peruasit in omnes“,95 Ephe. 2: „Eramus natura filij irae“96 , Rom. 3: „Omnes
peccauerunt et carent gloria Dei“,97 Gene. 8: „Figmentum cordis humani
malum est a pueritia.“98

LIIII.

↑

Fatemur horribile malum esse peccatum origi- || [D 4v:] nis in natura hominum,
(25)quia corruptio est seu deprauatio imaginis Dei, ad quam homo initio fuit con-
ditus ac in mente quidem caligo est gignens tetras dubitationes de Deo, de
prouidentia, de comminationibus et promissionibus Dei, in voluntate est
auersio a Deo, vnde sunt ingentia mala, securitas, neglectio irae Dei, diffi-
dentia, amor nostri inordinatus et multiplex praua inclinatio, in corde horribi-
(30)lis contumacia est, gignens errantes appetitiones et flammas pugnantes cum
lege Dei, illicitos amores, iniusta odia et hoc malum tenacissime inhaeret toti
substantiae seu naturae hominis et una cum substantia propagatur in posteros
ut accidens99 inseparabile natura corrupta gignente ex se corruptam, sicut
dicitur in Psalmo: „Ecce, in iniquitatibus conceptus sum et in peccatis conce-
pit me mater mea.“100 Fatemur et propter hoc malum horribiliter Deum irasci
toti massae seu naturae hominum et homines subiectos esse tyrannidi diabo-
(5)li, qui et corporalibus malis conatur perdere homines et impellit eos ad pec-
cata omnis generis et quanquam supersunt aliquae reliquiae imaginis Dei in
homine etiam post lapsum ut notitiae in mente et libertas regendi locomo-
tiuam in voluntate et στοργαὶ φυσικαὶ in corde erga cognatum sanguinem
praeterea et actiones et motus naturales intellectus, voluntatis et cordis, ta-
(10)men et has ipsas agnoscimus multis modis pollutas ac contaminatas esse et
laedi ac deformari partim ab innata prauitate, partim a diabolo multipliciter.

LV.

↑

Detestamur autem impium et absurdum dogma Flacij, qui peccatum facit
substantiam vel ipsam etiam ut loquitur animam rationalem, qui imaginem
(15)diaboli cordi humano essentialiter dicit impressam atque informatam esse,
qui corruptionem naturae humanae fingit || [E 1r:] esse transmutationem physi-
cam in nouam substantiam perinde ut in physicis alia noua substantia. Deni-
que qui hominem ait tantum creaturam Dei esse ratione primae creationis,
nunc vero post lapsum aliam esse et nouam hominis substantiam effectam a
(20)diabolo seu quam diabolus effecerit sic vt recte dici possit hominem nondum
renatum esse opus diaboli conditum a diabolo.101

LVI.j

↑

Cohorrescimus toto pectore cogitantes de his tetris et portentosis blasphe-
mijs, quibus prorsus tollit Flacius ex genere humano non tantum opus et
(25)ordinem creationis, sed praesentiam, efficaciam et gubernationem Dei in
generatione, propagatione et conseruatione seu sustentatione hominum nec
discernit substantiam, quae et initio condita est a Deo et propagatur generati-
one – Deo ordinem, quem instituit etiam in corrupta et viciosa natura conser-
uante – a labe peccati, quae prima origine aliunde accessit, videlicet ex dia-
(30)boli et hominis voluntate. Praeterea naturam humanam ita subijcit diabolo, ut
homines sint creatura diaboli et formentur a diabolo essentialiter suam effigi -

em in hominem imprimente. Vnde aut maior aut par potentia diabolo tribui-
tur quam Deo ipsi, qui solus creat nouas substantias et confirmatur Mani-
chaeorum furor de altero Deo bono, altero malo102 et infirmo sexui muliebri
omnis consolatio adimitur, cum etiam sanctae matronae statuere coguntur
(5)foetus, quos gestant in utero, formari a diabolo et esse effigiem atque ima-
ginem essentialiter effectam a diabolo. Neque vero Filius Dei post lapsum
assumere potuit naturam humanam consubstantialem nostrae et συγγενῆ ut
tota vetustas locuta est,103 si simpliciter alia atque diuersa est et tota specie ac
toto genere differt || [E 1v:] naturae humanae substantia, quae ante lapsum fuit,
(10)ab ea, quae peccato corrupta et deprauata est.

LVII.

↑

Certum est etiam in renatis manere peccatum post baptismum et regeneratio-
nem in hac vita. Manet enim natura peccati, etsi remissio accedit, qua iam
tollitur reatus, id est Deus irasci desinit et obligationem ad poenam aeternam
(15)aufert. Quod si vero peccatum substantia est Flacio, manebit etiam in renatis
effigies diaboli eaque essentialis et quia inchoata est nouitas, qua instauratur
imago Dei, haec ipsa quoque renouatio seu instauratio erit nouae substantiae
introductio, ita duae erunt substantiae seu essentiae in renatis – imago diaboli
et imago Dei. Quod quam sit absurdum dictu omnes sani intelligunt, sed
(20)omissis his δυσφήμοις et τερατολογίαις ad doctrinam nostrarum ecclesiarum
de peccato reuertimur.

LVIII.

↑

Etsi in his, qui non sunt renati, omnia peccata mortalia sunt, tamen in renatis
ἐπιείκεια euangelij discernit peccata regnantia et non regnantia seu mortalia
(25)et venialia. Nam cum renati aliquam fundamenti partem siue scientes siue
errore amittunt aut idola approbant ut multi, qui falsis dogmatibus decipiun-
tur, aut non sustentant se consolatione fidei, sed superantur dubitatione aut
desperatione aut cum violant aliquod decalogi praeceptum contra conscienti-
am, effundunt Spiritum sanctum et rursus fiunt rei aeternae poenae et irae
(30)Dei et nisi fiat conuersio ante exitum vitae, tales morientes abijciuntur in
poenas aeternas. Alia vero sunt peccata in sanctis, retinentibus fidem et bo-
nam conscientiam, quae non sunt amissio fundamenti nec sunt delicta contra
conscientiam, sed sunt reliquiae peccati originis, quibus tamen repugnant
sancti, ne ruant contra conscientiam || [E 2r:] et dolent propter has sordes et
(35)credunt se propter mediatorem Deo placere, tegi has sordes et gratiam exube-
rare supra peccatum.

LIX.

↑

Potest homo etiam non renatus aliquomodo facere externa opera legis, id est
utcunque regere locomotiuam seu flectere externa membra ad actiones con-
gruentes cum lege Dei. Hanc enim libertatem vult Deus reliquam esse etiam
(5)in hac deprauata natura hominis, ut intelligatur discrimen inter agens liberum
et non liberum, item ut sciamus ipsum quoque Deum esse agens liberrimum
et ut in societate humana sit aliqua gubernatio externorum operum, ne inuti-
lis sit vox legum et magistratuum. Non possunt autem homines sine euange-
lio et sine Spiritu sancto inchoare interiorem obedientiam praeceptam in lege
(10)Dei, videlicet verum timorem Dei, veram fidem, inuocationem et dilectio-
nem Dei. Haec breuis commemoratio et declarat, quid de libero arbitrio seu
de viribus hominis naturalibus sentiendum sit, et dicta, quae apud Hierony-
mum extant, concinne et dextre explicat: „Anathema sit, si quis dixerit Deum
impossibilia praecepisse et anathema sit, si quis dicit legem fieri sine gra-
(15)tia.“104

LX.

↑

De iustificatione.

↑

Cum non sit in nobis ea iusticia, quae est integra conformitas cum Deo,
quam lex requirit ab omnibus, ideo in promissione gratiae alia iustitia reuela-
(20)ta est, videlicet imputata, quae est remissio peccatorum et acceptatio ad vi-
tam aeternam propter Filij mediatoris obedientiam et meritum, quae fide ac-
cipitur. Fi- || [E 2v:] lius Dei simul est efficax in cordibus credentium, viuificat
et donat Spiritum sanctum ut Roma. 5 dicitur: „Per ipsum habemus gratiam
et donum per gratiam.“ 105

(25)LXI.

↑

De hac iusticia imputata tantum euangelium concionatur et ad hoc caput tan-
quam ad finem potissimum referuntur omnes articuli fidei nostrae, qui reci-
tantur in symbolo. Ideo enim credimus Christum Deum et hominem natum
esse ex virgine, crucifixum et resuscitatum, ut per et propter eum accipiamus
(30)remissionem peccatorum et vitam aeternam.

LXII.

↑

Vsitatum est autem Paulo nominare promiscue et imputationem iusticiae et
iustificationem ac compraehenditur in vocabulo iustificationis praecipue
haec relatio, videlicet quod hi, qui iustificantur ex iniustis, id est ex reis, et
(5)non habentibus iustitiam coram Deo fiant iusti, id est habentes remissionem
peccatorum et reconciliati atque accepti Deo ad vitam aeternam. Ideo recte
tradita est definitio.

LXIII.

↑

Iustificatio est acceptio remissionis peccatorum et reconciliationis seu accep-
(10)tionis gratuitae propter Filium Dei, quae cum fide accipitur. Verissimum est
simul Filium Dei corda viuificare et dicere consolationem in cordibus per
euangelium et per Spiritum sanctum accendere nouos motus congruentes
cum lege iuxta dictum: „Dabo legem meam in corda eorum.“106

LXIIII.

↑

(15)Sic autem accipit homo iustificationem: Cum in contritione, id est in veris
doloribus et pauoribus audit promissionem euangelij propriam de Filio Dei
domino nostro Iesu Christo, qui constitutus est mediator, propitiator, re-
demptor, iustificator et saluator || [E 3r:] et propter hunc mediatorem Deum et
hominem, non tantum alijs, sed sibi etiam gratis, fide peccata remitti statuit
(20)propter misericordiam. Hac fide cum erigitur, homo certum est ei donari
remissionem peccatorum et reconciliationem et imputationem iustitiae et ef-
fici eum haeredem vitae aeternae et simul viuificari per Filium Dei et donari
Spiritum sanctum gratis non propter propriam dignitatem seu propter virtutes
proprias aut propria opera seu merita.

(25)LXV.

↑

Quanquam autem simul inchoatur nouitas, tamen non dicimus personam co-
ram Deo iustam esse in hac vita propter nouas qualitates, sed propter ipsum
mediatorem, passum, resuscitatum, regnantem, deprecantem pro nobis, nos
obumbrantem et viuificantem. Non enim desinit Filius esse mediator et cum
(30)perpetuo haereant in nobis reliquiae peccatorum, tenenda est haec consolatio
perpetuo placere personam propter Filium imputata nobis ipsius iustitia.

LXVI.

↑

Plena est uniuersa scriptura prophetica et apostolica testimoniorum euiden-
tissimorum de hoc articulo, sed valde illustris est confirmatio in epistola Pau-

li ad Roma., ubi cum cap. 3 posuisset hanc propositionem complectentem
fundamentum et summam huius articuli: „Decernimus hominem iustificari
sine operibus legis“,107 item: „Iustificamur gratis per ipsius gratiam per re-
demptionem, quae est in Christo Iesu, quem proposuit Deus propiciatorem
(5)per fidem in sanguine eius“,108 mox in cap. 4 grauissima argumenta addit,
quae in quotidiana inuocatione et consolatione cogitari necesse est. „Non
fuit“, inquit, „Abraham iustus propter opera coram Deo, sed fide.“109 Quare
nec caeteri iusti sunt propter opera, sed fi- || [E 3v:] de. Item iustificatio est gra-
tuita imputatio iusticiae, qua Deus per misericordiam nos recipit. Non igitur
(10)sumus iusti nostris operibus aut meritis. Citat et psalmi testimonium: „Beati,
quorum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata. Beatus vir,
cui non imputauit dominus peccatum“,110 ut ostendat iustificationem esse
gratuitam remissionem peccatorum, qua Deus tegit et non imputat peccata.
Vrget etiam certitudinem promissionis gratiae, quae non solum fieret incerta,
(15)sed etiam ociosa esset, si niteretur nostra dignitate seu nostris operibus.

LXVII.

↑

Impudens calumnia est Osiandri, cum vociferatur varios ac diuersos modos
iustificationis proponi ab his, qui iusticiam fidei tuentur ac defendunt.111
Vnus est enim modus iustificationis coram Deo, etiamsi in docendo alias ali-
(20)ae causae nominantur, ut cum dicimus Deum esse, qui iustificat. Item per
obedientiam mediatoris nos esse iustos. Item imputationem iustitiae seu
remissionis peccatorum esse nostram iustitiam. Item fide nos iustificari.
Haec nequaquam inter se pugnant, sed diuersos tantum ac distinctos gradus
causarum significant. Interea manet haec vera sententia: Hominem non
(25)solum iustificari, sed etiam esse et manere iustum ac beatum, id est placen-
tem et acceptum Deo et haeredem vitae aeternae per misericordiam Dei
propter mediatorem fide.

LXVIII.

↑

Cum dicimus fide iustificari hominem non intelligatur fides tantum de noti-
(30)cia historiae, sed de fiducia acquiescente in promissione. Deinde correlatiue
intelligatur oratio non quatenus fides est qualitas in nobis, sed quatenus me-
diatorem appraehendit sicut prae- || [E 4r:] clare quidam dixit non propter an-
nulum, sed propter gemmam annulo inclusam seu non propter nostrum cre-

dere, sed propter Christum, in quem credimus, nos iustos esse.112 Idem est
autem cum in hanc correlatiuam orationem ea propositio resoluitur: Miseri-
cordia sumus iusti, quia misericordia promissa est in euangelio propter Fili-
um et promissionem fides accepit.

(5)LXIX.

↑

Diligenter inculcat Paulus in hoc articulo exclusiuas particulas „gratis“, „sine
lege“, „sine operibus legis“, „non ex nobis“, „non ex operibus“, „non nisi ex
fide“, quae quidem et hac particula compraehenduntur: „sola fide“. Ac no-
tum est propter causas grauissimas exclusiuas retineri. Necesse est enim
(10)Christo hunc verum honorem tribuere, quod haec sola hostia sit precium pro
nobis. Necesse est conscientias habere firmam consolationem, ne oppriman-
tur aut dubitatione ack desperatione, quod fieret, si penderet remissio pecca-
torum ex dignitate seu meritis nostrorum operum. Necesse est et inuocati-
onem fieri fiducia solius Filij Dei mediatoris non fiducia nostrorum merito-
(15)rum, quia alioqui impediretur inuocatio conspectu nostrae indignitatis. Deni-
que necesse est conspici discrimen legis et euangelij. Id vero praecipue
monstrat particula „gratis“ et expressa mentio mediatoris.

LXX.

↑

Recte autem intelligatur vis exclusiuarum iuxta declarationem ipsius Pauli,
(20)qui cum diserte dicat excludi gloriationem coram Deo, id est fiduciam ope-
rum, significat per particulas exclusiuas tolli omnem in iudicio Dei dignita-
tem omnium operum, quantacunque fieri ab hominibus siue renatis siue non
renatis possunt, ne sint causa impulsiua seu meritum iustificationis seu re-
con- || [E 4v:] ciliationis cum Deo. Nequaquam vero exclusiuae particulae ex-
(25)cludunt ut multi nunc inepte loquuntur praesentiam operum una cum bene
operandi necessitate, quia semper multae virtutes cum fide coniunctae et qui-
dem necessario copulatae sunt ut contritio, dilectio, bonum propositum, spes
et aliae virtutes, sine quibus fidem quomodo dicemus esse ἀνυπόκριτον aut
quomodo negabimus esse mortuam.

(30)LXXI.

↑

Considerandi sunt autem et errores praecipui, qui vel corrumpunt vel delent
hanc totam doctrinam de iustificatione, quae nisi certa et explicata sit nec
Deo debita gloria tribui potest neque ecclesia suum locum tenere ac tueri
neque reliqui fidei nostrae articuli inuiolati manere possunt.

LXXII.

↑

Falsa est interpretatio Origenis, qui tantum caeremonijs iustificationem de-
(5)trahi dixit et finxit homines iustos esse propter opera moralia, cum Paulus
uniuersaliter et sine ulla exceptione loquatur de omnibus operibus legis siue
sint caeremonialia siue forensia siue moralia.113

LXXIII.

↑

Est et Pelagij opinio damnanda, quae quidem et priori cognata est et animis
(10)hominum hanc persuasionem offundit mediocrem disciplinam, quae tantum
est frenum externorum gestuum, mereri remissionem peccatorum et esse ius-
titiam coram Deo, cum certissimum sit, eam imperfectam prorsus et insuper
multipliciter contaminatam esse nec sanare tristia in mente, voluntate et cor-
de hominis vulnera nec tollere sensum irae Dei et mortem nec ullo modo
(15)propitiationem esse seu meritum remissionis peccatorum et vitae aeternae.114

|| [F 1r:] LXXIIII.

↑

Reijcienda sunt et sophistarum figmenta de duplici merito, quorum alterum
meritum congrui vocarunt, quod nominarunt opus bonum ante gratiam fac-
tum, cuius tanta vis sit, ut impetret gratiam de congruo seu quia bonitati et
(20)clementiae diuinae sic congruat, alterum meritum condigni vocarunt opus
sequens impetratam gratiam, quod mereatur vitam aeternam ex dignitate sua
et quod Deus approbet ex debito, id est ex iusticia sua.115

LXXV.

↑

In primis damnanda est synecdoche papistarum, sphyngis Augustanae,116
(25)Osiandri, Iesuitarum et aliorum, qui sic interpretantur propositionem Pauli:
„Fide iustificamur gratis“, id est praeparamur ad iustificationem, vt simus
deinde alia re iusti seu accepti coram Deo, videlicet nouitate seu dilectione
seu inhaerente iusticia essentiali. Nam hi modi loquendi idem significant, et
vere Osiander synecdochen facit, sed splendidius quam caeteri loquitur, quia
pro effectu nominat causam efficientem. Ait fide praeparari hominem, ut ius-
tus fiat, ipso Deo agente in eo.117

LXXVI.

↑

Prorsus execrandum est impium decretum synodi Tridentinae, quod omnes
(5)homines in dubitatione manere iubet. Hic error non tantum corruptela est,
sed etiam deletio totius capitis in symbolo „credo remissionem peccato-
rum“.118 Opponimus autem huic impio decreto mandatum Dei aeternum et
immotum, quod seuerissime praecipit, ut credamus Filio Dei et promissio-
nem diuinam uniuersalem et gratuitam, quae hanc ipsam ob causam edita et
(10)iureiurando confirmata est, ut ei assentiamur, ne fluctibus dubitationum op-
primamur.

|| [F 1v:] LXXVII.

↑

Aliena sunt etiam a scriptura et consensu uniuersae ecclesiae et a singulorum
piorum spirituali experientia enthusiastica et βλακικὰ deliramenta, ut quod
(15)acceptatio seu reconciliatio cum Deo gratuita sic discernitur a iustificatione,
ut vel inter effectus vel fructus iusticiae imputatae referatur et quod fingitur
de admirabili quadam et omnipotente creatione seu implantatione noui cordis
et fidei sic praecedente iustificationem, ut per ea iustificatio nobis applicetur.
Item de certo quodam, sed nobis ignoto momento et actu iustificationis et de
(20)infusione plenitudinis gratiae tantum in urceolos vacuos et quod alia fides
iustificans, alia operans ponitur. Denique quod vera interpretatio exclusiua-
rum latratu canino arroditur et omnis omnino operum praesentia in eo, qui
iustificatur, remouetur ac tollitur. A quibus omnibus toto pectore nos abhor-
rere testamur et profitemur serio.119

(25)LXXVIII.

↑

De bonis operibus.

↑

Etsi nouitas spiritualis non est meritum seu causa efficiens, principalis autl
minus principalis neque vel totalis vel partialis iusticiae coram Deo et salutis
aeternae, sed sola Christi obedientia, quam tamen fides accipit, perpetuo est
et manet meritum et impulsiua causa iustificationis et viuificationis, tamen
quandocunque corda in veris pauoribus et doloribus per fidem in Christum
eriguntur et consolationem accipiunt, simul certo in corde etiam praesens est
Deus et accendit per Spiritum sanctum nouos motus et nouam obedientiam
(5)interiorem et exteriorem congruentem cum lege Dei.

LXXIX.

↑

Inde manifestum est nouam obedientiam esse ne-cessariam. Nec voca-
bulum necessitatis proprie significat violentam coactionem, quae foris acce-
dit etiam cum voluntas repugnet, sed significat ordinem a Deo sancitum, quo
(10)vult Deus immutabiliter, ut et volens obtemperet creatura rationalis et sciat
non esse faciendum contra illum ordinem.

LXXX.

↑

Norma inchoatae obedientiae sunt praecepta Dei, quorum summa in decalo-
go comprehensa est, quem iuxta declarationem a Christo et apostolis expres-
(15)sam intelligi oportet. Nec est noua obedientia tantum externa disciplina, sed
etiam in corde noua lux, timor Dei, fiducia acquiescens in Deo et motus ac
virtutes nouae, ut in latrone conuerso non tantum externa sunt bona opera,
confessio peccati sui et iusti iudicij Dei, inuocatio Christi et obiurgatio socij,
sed etiam interna, cuiusmodi sunt agnitio irae Dei aduersus peccata, ingens
(20)dolor animi deplorantis sua scelera et multiplicem contumaciam, fides acci-
piens remissionem peccatorum. Item vitam aeternam propter messiam fidu-
cia misericordiae et praesentiae Dei in ijs aerumnis, quas sustinebat, dilectio
Dei et propositum obediendi Deo, spes liberationis, patientia subijciens ani-
mum Deo in hac tristi poena et aliae multae virtutes.

(25)LXXXI.

↑

Etsi magna sunt impedimenta bonorum operum in tanta deprauatione naturae
nostrae et in tantis diaboli insidijs, tamen euangelium monstrat, quomodo
fieri possint bona opera et docet de praesentia Filij Dei in ecclesia et de auxi-
lio Spiritus sancti, qui omnes virtutes necessarias iuxta decalogum in renatis
(30)inchoat, ut Galat. 5 fructus Spiritus recensentur, qui nihil aliud sunt quam
conformitas cum lege Dei.120 Cum autem in || [F 2v:] hac vita renati accipiant
tantum primitias Spiritus sancti, non est nouitas integra, sed perficietur in
secutura aeternitate, ubi Deus erit omnia in omnibus.

LXXXII.

↑

Pie ac erudite quidam ex veteribus dixit placere Deo opera προηγουμένης
πίστεως, quod nos dicimus praelucente fide.121 Sic autem fides praelucere
debet, ut haec tria complectatur: Primum statuamus recipi et placere perso-
(5)nam propter Filium Dei mediatorem gratism fide, non propter dignitatem pro-
priam. Deinde agnoscamus nos nequaquam satisfacere legi Dei et adhuc cir-
cumferre peccata et hanc nostram infirmitatem veris gemitibus deploremus.
Denique sciamus tamen postulare Deum, ut sit in nobis inchoata obedientia
et hanc ei placere in reconciliatis propter mediatorem, imo fieri cultus Dei et
(10)sacrificia Deo grata.

LXXXIII.

↑

Barbarica et cyclopica vox est dicere Deum non curare bona opera aut etiam
perniciosa esse bona opera seu officere saluti122 et deploranda est prophani-
tas huius saeculi, quae sumit sibi licentiam furenter laxandi frenos, quibusuis
(15)cupiditatibus. Opponendae sunt autem causae verae necessitatis bonorum
operum. Diserte Paulus inquit: „Debitores sumus, ne secundum carnem viua -
mus“123 significans aeterno et immoto ordine homines Deo ad obedientiam
obligatos esse. Ideo enim conditi a Deo, ideo per Filium redempti sumus,
ideo sanctificamur per Spiritum sanctum, non ut indulgeamus peccatis contra
(20)Deum aut ut confirmetur licentia omnium scelerum, sed ut Deum celebremus
et ut peccatum et mors ren ipsa deleantur in homine et inchoentur aeterna vita
et aeterna lux, sapientia et iustitia in homine et homo rursus fiat templum
Dei. Consideranda est etiam necessitas reti- || [F 3r:] nendae fidei, vitandi poe-
nas et scandala. Nam lapsibus contra conscientiam effunduntur haec summa
(25)bona remissio peccatorum, reconciliatio, Spiritus sanctus et vita aeterna et
accersuntur poena temporales et aeternae et multiplicibus scandalis contami-
natur ecclesia.

LXXXIIII.

↑

Promissiones etiam de praemijs bonorum operum cogitandae sunt, quae etsi
(30)sua natura legales sunt, quia non dantur praemia, nisi praestanti obedientiam
a Deo praeceptam, tamen propter euangelium ratae sunt, etiamsi languide
inchoata est aliqua cum lege Dei conformitas. Sed his promissionibus euan-
gelium simul adiungit exceptionem castigationis et crucis nec conciliatio ho-
rum, ut iudicant homines contrariorum, videlicet promissionis bonorum cor-
poralium et praedicationis de cruce aliunde, nisi ex euangelio discitur, nec
(5)consolationes in cruce salutares ex lege, sed ex euangelio petendae sunt,
quod quidem et docet promissionem gratiae semper fide retinendam esse eti-
am cum bona corporalia amissa sunt sicut tandem in morte amitti omnia ne-
cesse est.

LXXXV.

↑

(10)De conversione.

↑

Complectamur autem hoc loco et summam verae et necessariae doctrinae de
poenitentia seu conuersione, quae usum legis et euangelij ostendit et iura-
mento diuino sancita est: „Viuo ego, nolo mortem peccatoris, sed ut conuer-
tatur et viuat.“124 Hanc doctrinam necesse est semper sonare in vera ecclesia,
(15)quia in omnibus hominibus haeret peccatum. Ac ut sancti suas sordes habent,
ita multi alij polluti sunt sceleribus contra conscientiam. Ideo et Deus ipse
assidue concionatur de poenitentia in poenis priuatis et publicis et vto aliqui
|| [F 3v:] liberentur ab aeterno exitio, praecipua vox Dei est in ecclesia: „Agite
poenitentiam et credite euangelio.“125

(20)LXXXVI.

↑

Ingens furor est Anabaptistarum et aliorum fanaticorum, qui contendunt re-
natos non posse labi aut certe non effundere Spiritum sanctum et rursus fieri
reos irae Dei, etiamsi violent praecepta Dei contra conscientiam, cum non
solum dicta coelestia, sed etiam exempla scripturae manifeste refutent hanc
(25)amentiam. Certum est Adam et Euam amisisse gratiam et illam praesentiam
donorum, quam habuerunt. Aaroni Deus horribiliter irascitur propter fabrica-
tionem vituli aurei.126 Saul a Deo auulsus in aeternum ruit exitium.127 Dauid,
Petrus et alij non sine ingenti lucta et certamine ad Deum rursus conuertun-
tur.128 Et nota est grauissima Pauli concio: „Qui stat, videat, ne cadat“129 et
(30)illa Petri oratio: „Si cum effugerint contaminationes mundi per agnitionem
domini et seruatoris nostri Iesu Christi, his rursus implicantur fiunt eis nouis-

sima deteriora prioribus“130 et Apocal. 2: „Memor esto unde lapsus sis et
poenitentiam age.“131

LXXXVII.

↑

Manifestus error est Catharorum, qui negantes lapsis post baptismum remitti
(5) peccata, non solum more „sacerdotis vel Leuitae“, ut Cypriani verbis utamur,
„iacentem vulneratum praetereunt, sed ingeniosa ac noua crudelitate saucia-
tum potius occidunt, adimendo spem salutis denegando misericordiam Patris
respuendo poenitentiam fratris.“132 Etsi autem occasio erroris nata esse vide-
tur ex lapsibus quorundam, qui in persecutione abiecerant confessionem,
(10)tamen recte damnatus est hic error in synodo Nicaena,133 in qua et Constan-
tinus imperator false hoc dicto repraehendit arrogantiam Acesij Noua- || [F 4r:]
tianorum episcopi, qui falso fingebat se et suos sine peccato esse: „Scalas
Acesi admoue et solus in coelum ascende.“134

LXXXVIII.

↑

(15)Plena est uniuersa scriptura prophetica et apostolica testimoniorum, quae non
modo iubent lapsos redire ad poenitentiam, sed etiam affirmant, omnes qui-
cunque ad Deum conuertuntur, quantificunque sese flagitijs prius contamine-
rint certo propter mediatorem recipi ut Esaias inquit: „Desinite peruerse age-
re et discite bene agere. Si peccata uestra fuerint ut coccinum et ut vermi-
(20)culus, eritis candidi ut nix et lana.“135 Et I. Iohan. 2: „Filioli mei, haec scribo
vobis, ne peccetis. Quod si quis peccauerit, habemus aduocatum apud patrem
Iesum Christum iustum, et ipse est propitiatio pro peccatis nostris, nec pro
nostris tantum, sed etiam totius mundi.“136 Sic primi parentes, sic Dauid,
Manasse, Petrus et alij innumerabiles post horrendos lapsus iterum consecuti
(25)sunt peccatorum remissionem. Et Paulus non solum Corinthium incestum
iubet recipi post poenitentiam, sed etiam Galatarum ecclesiam, quae lapsa
erat, ad poenitentiam reuocat.

LXXXIX.

↑

Fatendum est aliquod esse peccatum irremissibile, quod Christus blasphemi-
(30)am aduersus Spiritum sanctum nominat, quae est contra conscientiam oppug-

nare agnitam veritatem a Deo patefactam vel perseuerare in impoenitentia
usque ad extremum vel finaliter in desperationem ruere. Haec enim peccata
extreme pugnant cum gratia vel potius repudiant ac contemnunt omnem gra-
tiam Dei. Non est autem peccatum blasphemiae in his, qui redeunt ad poeni-
(5)tentiam, quia certum est, non habere peccatum irremissibile eos, quicunque
|| [F 4v:] mandato et promissioni euangelij obtemperant et agunt poenitentiam
et audiunt Filium, credunt se propter Filium recipi.

XC.

↑

Etsi vocabulum poenitentiae grammaticis significat improbare id, quod antea
(10)mens probabat, et haec significatio magis congruit ad contritionem quam ad
fidem, tamen nos reiectis λογομαχίαις sic nominamus totam conuersionem,
in qua sunt duo motus: mortificatio et viuificatio seu dolores et consolatio.
Repudiamus igitur veteres definitiones, quae et mutilae sunt et impropriae et
insulsis interpretationibus magis corrumpuntur: „Poenitentia est mala prae-
(15)terita plangere et plangenda iterum non committere“, item: „Poenitentia est
quaedam dolentis vindicta punientis in se, quod dolet se commisisse.“ Iudi-
camus autem et veriorem et rectiorem esse hanc definitionem in nostris ec-
clesijs usitatem: „Poenitentia seu conuersio ad Deum est expauescere et do-
lere agnitione irae Dei aduersus peccata nostra et rursus erigi fide accipiente
(20)remissionem peccatorum fiducia Filij Dei et in hac fide inchoare nouam
obedientiam.“137

XCI.

↑

Praecipuae partes atque membra sunt in poenitentia contritio et fides. Has,
quia necessario sequitur noua obedientia, recte nominamus eam vel fructum
(25)poenitentiae vel tertiam conuersionis partem. Volumus enim usitatam partiti-
onem bono consilio traditam dextre ac sine calumnijs intelligi. In primis au-
tem in conuersione mentionem fidei debere fieri nec omitti posse affirma-
mus, quia finis verae poenitentiae est remissio peccatorum nec poenitentia
sine absolutione, id est promissione remissionis peccatorum aliud est quam
(30)ethnica tragoedia expers omnis verae consolationis aut recta et compen- || [G 1r:]
diaria viap ducens aeternum exitium neque vero accipitur vel remissio
peccatorum vel absolutio, quae est ipsa vox promissionis euangelicae, nisi
hac fide, de qua Paulus loquitur Roma. 4 cum docet promissionem fide ap-
prehendi.138 Et manifestum est conscientias non relinquendas esse in dubi-

tatione, quae aut contemptum Dei parit aut desperationem. Non igitur fides
obruenda est uel silentio vel sophismatum praestigijs, quoties de poenitentia
homines docendi sunt.

XCII.

↑

(5)Nominamus contritionem, ut ecclesia usitate loquitur, pauores conscientiae
agnoscentis iram Dei aduersus peccata nostra et dolentis, quod Deum offen-
dimus et quanquam non potest gradus talium dolorum et pauorum constitui,
cum in alijs magis, in alijs minus acres sint, tamen fatemur aliquos veros do-
lores esse oportere in his, qui conuertuntur. Nec disputandum est, an sit suf-
(10)ficiens dolor, quia non pendet remissio ex merito aut magnitudine doloris,
sed certissimum est nullum esse sufficientem dolorem ac, cum crescit dolor
sine consolatione, homo ruit in aeternum exitium.

XCIII.

↑

Discrimen considerandum est inter timorem Dei seruilem et filialem seu in-
(15)ter contritionem Iudae et Petri.139 Est enim seruilis timor fuga et fremitus
aduersus Deum sine fide vt in Saule, Iuda, Cain.140 Sed timor filialis est ve-
rus pauor et dolor animi consternati sensu irae Dei et metu poenarum, ad
quem accedit fides, quae inter pauores erigit et consolatur corda et accedit ad
Deum, petit et accipit remissionem. Talis est sanctorum contritio, deinceps
(20)etiam in tota vita. Fit enim in his opus Deo placens et cultus Dei, iuxta dic-
tum psalmi: „complacitum est domino super timentibus eum et in || [G 1v:]
his, qui sperant super misericordiam eius“,141 item: „Sacrificium Deo spiritus
contritus.“142 Nec audiantur ociosae disputationes sophistarum de amore ius-
titiae et timore poenae, cum certum sit mixtos esse hos ingentes motus etiam
(25)in sanctis, timorem, sensum poenae et fidem accedentem ad Deum et quan-
quam hi motus literis et vocabulis discerni possunt, tamen reipsa non ita di-
ueluntur, ut historia Ionae et omnium sanctorum experientia ostendit.143

XCIIII.

↑

Fides, ut Paulus loquitur, est assentiri omni verbo Dei nobis tradito et in hoc
(30)promissioni gratiae et est fiducia promissae misericordiae, qua cor propter
mediatorem et per eum liberatur ex doloribus inferorum et accedit ad Deum
et inuocat eum clamans „Abba, Pater“144 et hac vera consolatione acquiescit
per Filium dato Spiritu sancto. De hac vera fide, quae non est ociosa specula-
tio, sed vere sentitur in credentibus, praeclare dixit Bernhardus: „Necesse est
primo omnium credi, quod remissionem peccatorum habere non possis, nisi
per indulgentiam Dei, sed adde et hoc, ut credas, quod per ipsum tibiq pecca-
(5)ta donantur, hoc est testimonium, quod perhibet Spiritus sanctus in corde tuo
dicens: ‚Remissa tibi sunt peccata.‘ Sic enim arbitratur apostolus: ‚Gratis
iustificari hominem per fidem.‘“145

XCV.

↑

In omni vero agone et in perpetuis exercitijs fidei et inuocationis animi nostri
(10)anguntur de duabus potissimum rebus: de dignitate et particularitate. Hanc
luctam, nisi fides vincat, non fit uera conuersio. Quare tentationi de indigni-
tate nostra necesse est opponi particulam „gratis“.r Omnes sumus indigni nec
quis- || [G 2r:] quam recipitur aliter, nisi per Filium Dei gratis. Non igitur mag-
nitudine aut multitudine peccatorum depellamur a Deo, sed teneamus hoc
(15)dictum: „Gratia exuberat supra peccatum.“146 Disputationi vero de particula-
ritate, quae est saeua carnificina conscientiarum, opponenda est particula
uniuersalis, multoties repetita in promissione et confirmata iuramento Dei et
sancita mandato Dei, in quo nec προσωποληψία nec contradictoriae volunta-
tes sunt.

(20)XCVI.

↑

Cum in seria contritione remissio peccatorum fide accepta est, immutabiliter
sequi debet noua obedientia, quae proprijssime est iuxta Pauli definitionem,
militare bonam militiam, retinere fidem et bonam conscientiam.147 Etsi au-
tem haec obedientia in hac vita semper imbecillis est et multis sordibus con-
(25)taminata, tamen necesse est esse in singulis bonum propositum et crescere
inchoatam obedientiam, quia Deus non solum praecipit, ut obediamus, sed
etiam misit Filium, ut obedientia restituatur in nobis non ut confirmetur reg-
num peccati. Ideo et Paulus grauissime inquit: „Non regnet peccatum in mor-
tali vestro corpore.“148

XCVII.

↑

Totum opus conuersionis solius Dei beneficium est sicut propheta clamat:
„Conuerte me domine et conuertar, quia tu dominus Deus meus, postquam
enim conuertisti me, egi poenitentiam“149 etc. Sed hunc ordinem sanxit
(5)Deus, ut in nobis fiat conuersio, Deo per verbum trahente ac mouente volun-
tatem, ne repugnet neue expectet coactionem, sed ut comes sit Spiritus sancti
eam ducentis ut Roma. 8 dicitur.150 Nam donec omnino repugnat voluntas
Deo trahenti, nulla fit conuersio. Ideo semper ecclesiae nostrae docuerunt
conuer- || [G 2v:] sionem fieri iuxta veterum dicta: „praeeunte gratia, comitante
(10)voluntate.“151 Item: ἕλκει μὲν ὁ θεὸς, βουλόμενον δὲ ἕλκει.152 Et Nazianzenus
verecundissime dixit: πᾶν τὸ κατορθούμενον παρὰ θεοῦ ἐστὶν δέδοται δὲ τοῖς
καλουμένοις καὶ οὕτω νεύουσι.153

XCVIII.

↑

Damnamus Manichaeorum deliria, qui dixerunt propter diuersam materiam
(15)alios posse conuerti, alios non posse conuerti.154 Expresse etiam improbamus
Pelagianorum errorem, qui in immensum amplificant vires humanas et ex-
tenuant beneficia Filij Dei et Spiritus sancti et voluntati hominis tribuunt ef-
ficaciam sine Spiritu sancto.155 Reijcimus et enthusiasticas imaginationes,
quae fingunt manendum esse in securitate, diffidentia et fremitu aduersus
(20)Deum donec rapi et cogi te sentias, ut conuertaris et credas.156 Denique et
Stenckefeldianos157 et anabaptisticos furores execramur, qui contendunt De-
um communicare se hominibus sine ministerio seu cogitatione doctrinae.158
Contra vero in conuersione semper concurrere haec tria dicimus: verbum
Dei, Spiritum sanctum et voluntatem hominis assentientem et non repugnan-
tem verbo Dei.159

XCIX.

↑

Fatemur valde multa fieri a solo Deo in collectione et gubernatione ecclesiae
(5)et in omnibus sanctis multos esse magnos dolores de peccatis et de poenis
proprijs et publicis et rursus mirandas consolationes et motus singulares in
actionibus, quae sunt propriae vocationum uniuscuiusque. Item multas mi-
randas liberationes et euentus, in quibus Deus multa sic agit, ut voluntas hu-
mana se tantum ut subiectum patiens habeat ut 2. Cor. 1 dicitur: „Excellenter
(10)onerati fuimus supra vires, ut desperaremus de vita, et quidem ipsi in nobis
responsum mortis habuimus, ne confidamus in nobis, || [G 3r:] sed in Deo, qui
exuscitat mortuos, qui ex tanta morte nos liberauit et liberat.“160 Et Ierem.
10: „Scio domine, quod non est hominis via eius“161 etc. Sed tamen in com-
munibus exercitijs conuersionis,s fidei, inuocationis et obedientiae erga
(15)Deum voluntas humana, quatenus sanari coepit, comes est Spiritus sancti
agentis per verbum, nec cum adiuuatur a Spiritu sancto habet se ut truncus
aut scopulus.162

C.

↑

Ingens confusio et inextricabiles labyrinthi disputationum fuerunt de poeni-
(20)tentia apud pontificios, quae ut primam ἀφορμὴν praebuerunt repurgationi
doctrinae euangelij ante annos quinquaginta diuinitus factae, sic propter hanc
ipsam causam considerandae sunt, ut Deo aeterno, Patri domini nostri Iesu
Christi grati simus pro hoc immenso beneficio, quod ecclesiae senescenti pu-
ram euangelij doctrinam restituit.

CI.

↑

Vt tragoediae constant protasi, epitasi et catastrophe, ita tres actus poeniten-
tiae a pontificijs doctoribus constituti sunt: contritio cordis, confessio oris,
satisfactio operis. De contritione duos grauissimos errores habuerunt: oporte-
(5)re contritionem sufficientem esse et hanc mereri gratiam seu remissionem
pecatorum. Cum autem nemo sciat, quando contritio sit sufficiens, imo cum
nulla animi contritio sufficiens esse possit, necesse fuit animost relinqui in
perpetua dubitatione, an habeant remissionem peccatorum et an placeant
Deo. Haec carnificina conscientiarum multipliciter impediuit fidem et inuo-
(10)cationem.

CII.

↑

De confessione docuerunt enumerationem singulorum delictorum ac praeser-
tim arcanorum facien- || [G 3v:] dam esse administrantibus sacramenta et tria
horribilia mendacia addiderunt, quod enumeratio mereatur remissionem ruborem
(15)propter et verecundiam, quod recitatio sit necessaria, ut possit indici
satisfactio et quod remissio pendeat ex conditione enumerationis, quam dixe-
runt diuinitus praeceptam esse. Hae opiniones non solum laquei fuerunt con-
scientiarum, ut constat multos ambigentes, an satis pure confessi essent, in
magnis moeroribus fuisse, sed etiam gloriam Filij Dei multipliciter obscu-
(20)rant.

CIII.

↑

Prorsus etiam falsas esse animaduerti inde potest, quod manifestum est,
enumerationem omnium vel paucorum delictorum non esse praeceptam iure
diuino. Deinde et impossibilem esse, quia valde multa sunt peccata ignoran-
(25)tiae et omissionis, quae homines non intelligunt nec meminerunt ut psalmus
inquit: „Delicta quis intelligit?“163 Recte etiam Chrysostomus dixit: „Si pu-
det alicui dicere peccata tua, dicito ea quotidie in anima tua. Non dico, ut
confitearis conseruo tuo, ut tibi exprobret. Dicitou Deo, qui sanat ea.“164

CIIII.

↑

(30)Retinemus in nostris ecclesijs petitionem priuatae absolutionis, non ut stabi-
liamus errores pontificios de confessione, sed propter alias grauissimas cau-
sas: Quia cum absolutio fit vox ministerij euangelici priuatim applicans
remissionem petenti, illustre testimonium est euangelij vocem et multis et
singulis, qui ad Deum conuertuntur et consolationem petunt annunciare
remissionem peccatorum iuxta dictum: „Quorumcunque remiseritis peccata,
remittuntur eis.“165 Deinde retento ritu priuatae absolutionis magis in eccle-
(5)sia conspicitur discrimen legis et euangelij et ostenditur te- || [G 4r:] stimonium
ipsis exemplis, quod in euangelio mandatum traditum sit de recipiendis lap-
sis, qui fatentur se reos esse et ad Deum redeunt uera poenitentia sicut Petrus
Alexandrinus hunc ritum citauit contra Nouatianos.166 Possunt et rudiores in
mutuo illo colloquio erudiri et explorari, an intelligant doctrinam ecclesiae
(10)propriam et si qui in sceleribus contra conscientiam contumaciter perseue-
rant, moneri aut arceri possunt, ne sanctum proijciatur canibus et margaritae
porcis.

CV.

↑

Horrendum chaos est errorum de satisfactionibus, quas apparet ortas esse
(15)partim ex ignoratione historiarum, partim ex confusione disciplinae externae
et iustitiae spiritus. Fuerunt in prima ecclesia vsitata spectacula publicae poe-
nitentiae, quam sic nominarunt, haud dubie accepta a sanctis patribus, qui
vixerunt etiam ante diluuium. Nam polluti atrocibus et manifestis sceleribus,
propter quae fuerant excommunicati, cum redituri ad ecclesiam petebant se
(20)recipi, collocabantur in loco certo templi in conspectu populi cum signis re-
atus. Hic ritus non merebatur remissionem peccatorum coram Deo neque
culpae neque poenae, sed commonefactio erat apud alios homines, ut essent
diligentiores in cauendis lapsibus et cogitarent de magnitudine peccatorum.
Erat et exploratio, quae ostendebat istos serio petere veniam. Graeci haec
(25)spectacula nominarunt ἐπιτίμια, id est mulctas seu castigationes. Sed postea
superstitione creuerunt ritus et monachi, quia fontes ignorabant, portentosas
opiniones de satisfactionibus finxerunt. Affirmant remitti quidem culpam
propter contritionem et confessionem sufficientem, sed poenas aeternas mu-
tari in poenas temporales et harum partem remitti potestate clauium partem
(30)redimendam esse satisfactionibus, quarum multos gradus constituerunt.

|| [G 4v:] CVI.

↑

Falso fingebant opera quaedam indebita, id est non mandata lege Dei ut pe-
regrinationes, rosaria, ieiunia certorum dierum et similes ludos. Deinde hor-
tatores erant multis, ut in collegia monachorum cooptarentur, ut ex fraternita-
(35)te, quam magna pecunia redimebant, participes essent meritorum, quibus
monachorum sodalitia abundarent. Praeterea pontifex romanus certo precio
distribuebat indulgentias easque affirmabat esse applicationes meritorum,
quibus sancti mortui prodessent alijs.167 Comminiscebantur et ignem purga-
torium, quem tamen fatebantur non esse aeternum.168 Denique vigilias
et missas funebres excogitauerunt, quibus ex purgatorio redimerentur ani-
mae.169

(5)CVII.

↑

Has fabulas monachorum constanter reijcimur ac retinemus regulam firmis-
simam poenas aeternas simul cum culpa remitti propter Filium Dei non prop-
ter illas nostras compensationes. Nam mors Christi non tantum est satisfactio
pro culpa, sed etiam pro aeterna morte. Quanquam vero remissio culpae dis-
(10)tincta est a remissione poenarum temporalium huius vitae – ut Adam, Dauid
accipiunt remissionem culpae et tamen simul subijciuntur poenis in hac
vita170 – tamen hae poenae nequaquam sunt compensationes aut merita pro
poena aeterna.

CVIII.

↑

(15)Etiamsi sustinent conuersi poenas temporales, tamen hae prorsus nihil perti-
nent ad potestatem clauium nec imponuntur nec remittuntur potestate claui-
um, ut res ipsa ostendit nec mortem nec morbos nec bella imponi aut tolli
posse a ministris euangelij, sed Deus ipse his aerumnis tanque signis reatus
circumdari nos sinit, ut nos ipsos et alios de iudicio suo aduersus peccata
(20)admoneat. || [H 1r:] Nec tamen omnes calamitates certorum delictorum poenae
sunt, sed multa aliae sunt causae, cur sancti et tota ecclesia in hac vita sub-
iecta sit cruci et calamitatibus.

CIX.

↑

Verum est propter totam conuersionem mitigari poenas corporales aut pror-
(25)sus remitti – ut Paulus inquit: „Si iudicaremus nos ipsi, non iudicaremur a
domino“171 –, sed nec aeternae nec corporales poenae tolluntur per externas
illas et simulatas tragoedias, quas nominant satisfactiones canonicas . Nec
sunt hae vanissimae vmbrae cultus Dei, cum scriptum sit: „Frustra colunt me
mandatis hominum.“172

CX.

↑

Impudentia est etiam manifesta, quod dicunt monachos sic affluere meritis
bonorum operum, ut cum alijs partem illorum communicare possint. Plena
est vita monastica idolatriae et hypocriseos et sancti omnes fatentur se nec
(5)propria peccata posse tollere, cum quotidie orare cogantur „Remitte nobis
debita nostra.“173

CXI.

↑

Manifestum et hoc est applicationem indulgentiarum, qua papa alijs applicat
merita sanctorum, qui ex hac vita discesserunt, commentitiam esse et indul-
(10)gentias olim nihil fuisse, nisi laxationes ἐπιτιμίων seu spectaculorum publi-
cae poenitentiae. Denique vanissimum commentum est natum ex somnijs
ethnicis et confirmatum a spectris, quod contra verbum Dei fingitur de pur-
gatorio et de missis funebribus et venalibus, in quibus multiplex est idolatria
et impietas.

(15)CXII.

↑

De ecclesia.

↑

Postquam summam doctrinae de essentia et voluntate Dei recitauimus, de-
inceps et commonefactio- || [H 1v:] nes necessariae addendae sunt de ecclesia.
Semper in tantis confusionibus opinionum, cultuum et morum quaesiuerunt
(20)et quaerunt multi, an sit aliqua ecclesia Dei distincta a caeteris gentibus et
quae et ubi sit, praesertim cum in eo ipso coetu, qui nomen ecclesiae sibi
tribuit, multiplicia scandala sint in conspectu, quae horribiliter perturbant
animos intuentium.

CXIII.

↑

(25)Aduersus has dubitationes et commonefactionis et consolationis causa pro-
positus est articulus in symbolo: „Credo ecclesiam sanctam catholicam.“174
Hac professione affirmamus non esse abiectum a Deo totum genus huma-
num, sed inde usque ab initio fuisse, esse et mansuram esse aliquam veram
Dei ecclesiam.

(30)CXIIII.

↑

Est autem ecclesia in hac vita visibilis coetus amplectentium incorruptam
euangelij doctrinam et recte utentium sacramentis, in quo Filius Dei vere est
efficax et multos regenerat voce euangelij et Spiritu sancto et facit haeredes
vitae aeternae, in quo tamen coetu multi sunt non sancti, sed de vera doctrina
consentientes.

CXV.

↑

Prorsus reijcimus falsam imaginationem eorum, qui architectantur ecclesiam
(5)sine euangelio et sine Filio Dei et quaerunt extra coetum vocatorum haeredes
vitae aeternae et domicilia Dei. Nequaquam est ecclesia in eo coetu, ubi nec
notitia est promissionis de Christo nec vox nec ministerium euangelij. Ideo
non sunt membra ecclesiae Aristides,175 Scipio176 et similes ignari promissio-
nis de Christo, etiamsi habeant excellentes virtutes, quas Deus dat propter
(10)imperia, tantisper dum vult genus humanum in hac vita manere. Nec sunt
ecclesia Dei Mahometistae, Iudaei recentes et alij, qui vel scripta || [H 2r:] pro-
phetica et apostolica vel utrorumque authoritatem palam reijciunt. Nec nisi
hostes ecclesiae sunt pontificij, qui quanquam iactitant se retinere scripta
prophetica et apostolica, tamen manifesta idola et impia dogmata defendunt.

(15)CXVI.

↑

Non fingimus Donatistarum more ecclesiam, in qua prorsus nihil sit vitij aut
infirmitatis.177 Semper in ecclesia multa sunt membra sanctificata Spiritu
sancto et electa, quae nominantur viua membra ecclesiae. Alij sunt autem
non sancti, qui nominantur mortua membra, si tamen de uera doctrina con-
(20)sentiant. Possunt autem et sancti habere aliquos errores, sed non euertentes
fundamentum, id est articulos fidei sicut Paulus inquit: „Supra fundamentum
extruunt alij aurum, alij stipulas.“178 Et in his, postquam veritas patefacta est,
sancti sunt dociles, sed qui pertinaciter defendunt idola et errores pugnantes
cum mandatis diuinis et articulis fidei praesertim patefacta veritate non sunt
(25)membra ecclesia Dei.

CXVII.

↑

Signa non fallentia, quibus agnosci potest ecclesia, sunt haec tria: doctrinae
euangelij incorrupta professio, usus sacramentorum conueniens diuinae insti-
tutioni et obedientia debita ministerio iuxta euangelium.179 Haec signa auri-
(30)bus et oculis iudicari possunt, quae quidem et necesse est considerari, ut sci-
amus, cui coetui nos adiungere debeamus. Prorsus enim necesse est omnes
homines saluandos iunctos esse cum vera ecclesia fide, confessione, inuoca-
tione Dei et voluntate seruandae ecclesiae seu coniunctionis in ecclesia, quia
non est salus extra ecclesiam.180

CXVIII.

↑

(5)Falso nominant pontificij signa ecclesiae: ordinem episcoporum, romani
episcopi primatum et deinde || [H 2v:] successionem ordinariam episcoporum
et similitudinem rituum, qui humana autoritate in ecclesia instituta sunt. Ne-
quaquam ecclesia politia est similis imperijs mundanis nec alligata est certo
loco aut sedi ordinariae, sed sparsa est in diuersa mundi imperia. Nec ad uni-
(10)tatem ecclesiae necessaria est similitudo rituum humanorum, in quibus vult
Deus libertatem conspici, ne delabantur homines in errores pharisaicos et pu-
tent tales externas obseruationes esse iustitiam euangelij.

CXIX.

↑

Necessarias causas habuerunt nostrae ecclesiae, cur seiunxerint et separarint
(15)se a pontificijs coetibus, quia regula est uniuersalis „Fugite idola“.181 Mani-
festi sunt autem errores et idola, quae impie tuentur pontifices et horum sa-
tellites. Non recte docent de peccato et de iustificatione et de fide. Confir-
mant impium dogma de dubitatione. Non recte docent, quae opera sint cultus
Dei et quomodo placeant Deo, fingunt homines instituere posse cultus Dei
(20)etv eos cultus necessario seruandos esse. Corrumpunt doctrinam de poeniten-
tia, audacissime tribuunt pontificibus authoritatem transferendi regna et ar-
mant episcopos potestate interpretandae scripturae et legum ferendarum, de-
fendunt inuocationes hominum mortuorum, horribiliter prophanant coenam
domini et multiplicem idolatriam addunt, prohibent coniugia ijs, qui non sunt
(25)idonei ad coelibatum et haec impia dogmata stabiliunt saeuitia, qualem antea
nunquam exercuerunt gubernatores, qui non fuerunt ethnici et tamen tanta
est impudentia Iesuitarum et similium assentorum, ut haec scelera praestigijs
sophismatum excusare conentur.

CXX.

↑

(30)Quanta confusio est errorum et quam multiplex est impietas in coenae domi-
ni prophanatione? Fin- || [H 3r:] gunt conuersionem panis in substantiam corpo-
ris Christi eamque nouis et prodigiosis vocabulis nominarunt graece μετα-
ποίησιν, μεταστείχωσιν, μετουσίαν, latine „transelementationem“ et „trans-

substantiationem“.182 Postea panem inclusum arculae circumferunt non aliter
quam olim Persae in publicis congressibus Orimasda seu sacrum ignem cir -
cumgestare solebant.183 Tribuunt et pani siue in sublime elato siue incluso
certis receptaculis inuocationem, quae est cultus soli Deo debitus. Fingunt
(5)missam esse sacrificium, in quo necesse sit quotidie offeri Deo corpus Filij
et hac oblatione non solum placari Deum iratum, sed etiam sacrificulos sibi
et alijs mereri remissionem peccatorum dicunt et quidem addunt eam oblati-
onem mereri ex opere operato, id est ualere propter operis dignitatem etiam
sine bono motu utentis. Quid? Quod totam missam in quaestum transferunt?
(10)Docent applicationem fieri etiam ad mortuos homines et missas habent vena-
les. Denique sacrilegio more laicis alteram coenae partem eripiunt.

CXXI.

↑

Haec monstra errorum et idola, cum manifesta sint, ardenter Deo gratias aga-
mus, quod reddidit lucem verae doctrinae et usum legitimum sacramentorum
(15)et laetemur nos a societate defensionis errorum procul abesse et magis ame-
mus et foueamus nostras ecclesias, quas certo affirmamus esse membra ec-
clesiae catholicae Dei.

CXXII.

↑

Cum pontifices et eorum satellites perpetuo obijciant nostris ecclesijs tan-
(20)quam caput Gorgonis 184 nomina ecclesiae, synodorum, consensus catholici
necesse est certis septis includi autoritatem ecclesiae, synodorum et scripto-
rum dicta, ut summa authoritas maneat verbi Dei iuxta Pauli praeceptum: „Si
quis aliud euanglium docet, anathema sit.“185

|| [H 3v:] CXXIII.

↑

(25)Iure ac merito detestamur petulantem audaciam, quae prorsus aspernatur
consensum verae ecclesiae et omnes synodos sine discrimine, qualis nunc est
leuitas, impudentia et malitia Georgij Blandratae, Francisci Dauidis et simili-
um dogmatistarum, qui ex alto despiciunt omnem authoritatem ecclesiae et
sine ulla exceptione reijciunt omnium synodorum decreta et orthodoxa sym-

bola, denique veteres scriptores probatos contemptim extenuant aut omnino
abijciunt.186

CXXIIII.

↑

Etsi fides non pendet ex ulla authoritate humana, sed nititur ipsius Dei verbo
(5)et testimonijs, tamen vult Deus audiri ecclesiam, quae euangelium sonat, si-
cut dicitur: „Dic ecclesiae, si hanc non audierit, sit tibi instar ethnici aut pub-
licani.“187 Ita Samson inquit: „Nisi vitula mea arassetis, non audiuissent.“188
Non audiuissent vocem euangelij gentes, nisi ecclesiam populi Israel docen-
tem et testificantem audiuissent. Nam ecclesia populi Israel testebatur hanc
(10)doctrinam a prophetis et a Christo acceptam esse. Ita postea catholica, id est
vuniuersi orbis et omnibus temporibus de doctrina apostolorum consentiens
ecclesia testatur eandem doctrinam, quam amplexi sumus et profitemur ab
apostolis traditam esse.

CXXV.

↑

(15)Testis est ecclesia de monumentis propheticis et apostolicis, sed ut non licet
testi mutare narrationem, quam recitat, sic non licet ecclesiae doctrinam ho-
rum librorum mutare, quae quidem aliunde habet authoritatem scilicet a Deo
ipso, qui additw illustria miracula ut authorem monstrent.

CXXVI.

↑

(20)Vt autem non contemnenda est verae ecclesiae confessio, sic synodi non sunt
omnes sine discrimine || [H 4r:] reijciendae, quia oportet in ecclesia iudicia
esse et multae fuerunt piae synodi, quae profuerunt ecclesiae, sed praecep-
tum teneatur: „Explorate Spiritus, an ex Deo sint.“189 Consideretur, quae dic-
ta prophetica et apostolica et quae testimonia purioris ecclesiae synodus se -
(25)cuta sit. Quod si quid ulla synodus decreuit contra mandata diuina seu contra
articulos fidei, necesse est illud decretum taxari et reijci, sed cum agnosci-
mus decretum alicuius synodi cum testimonijs propheticae et apostolicae
doctrinae sine sophistica intellectusx congruere et esse veterem et incorrup-
tam ecclesiae doctrinam, veritati obtemperandum est et pias mentes confes-
sio recte sentientium confirmat.

CXXVII.

↑

(5)Quod de synodis dictum est, id eodem modo de ecclesiasticis scriptoribus in-
telligi debet. Etsi enim hi quoque bene meriti sunt, praesertim quantas sunt
testes veteris et primae ecclesiae apostolorum, tamen alij in alijs materijs
fuerunt diligentiores et multa sunt improprie dicta in scriptoribus pijs, ut vix
quisquam tam disertus et tam circumspectus est, ut ubique vitare possit ἀκυ-
(10)ρολογίας. Saepe et propter temporum consuetudinem praesentes traditiones
durius defendunt. Aliquid etiam falsarum opinionum quosdam habuisse ap-
paret ex contagijs errorum tunc publice receptorum nec rarum est alicubi ve-
teres scriptores a seipsis dissentire. Quare non sunt sine delectu omnia
patrum scripta probanda.

(15)CXXVIII.

↑

Semper iudicium sit penes propheticam et apostolicam scripturam et ubicun-
que vel synodi vel scriptores proponunt aliquid contrarium manifestis testi-
monijs propheticis et apostolicis, anteferatur vox Dei dictis hominum nec
anteferantur dicta hominum doctrinae Christi.

(20) || [H 4v:] CXXIX.

↑

Non habent synodi in dijudicatione dogmatum potestatem regiam seu praeto-
riam. Valet enim sententia synodorum non propter authoritatem ordinis, sed
propter verbum Dei, de quo pij suam confessionem alijs ostendunt et ex fon-
tibus ipsis docent hanc esse perpetuam scripturae propheticae et apostolicae
(25)sententiam et non aliam.

CXXX.

↑

Non agnoscimus crimen schismatis, quod petulanter nostris ecclesijs obijci-
unt pontificij, sed perspicue ac sine ulla ambiguitate affirmamus nos nec dis-
cedere nec discessisse a catholica ecclesia, quae symbola amplexa est Apo-
(30)stolicum, Nicaenum, Athanasianum, nec a probatis veteribus scriptoribus.
Expresse etiam affirmamus nos amplecti piarum synodorum decreta cum
symbolis catholicis congruentia. Abhorremus etiam ab omnibus fanaticis
opinionibus, quae pugnant cum symbolis et in hac vera doctrina verum
Deum inuocamus, qui se patefecit misso Filio domino nostro Iesu Christo
crucifixo et resuscitato et ut ipse Filius Dei precatus est: „Sanctifica eos in
veritate“190 , ita veris gemitibus nos etiam oramus, ut in plurimorum pectori-
bus accendat Deus lumen euangelij et veram inuocationem et corda nostra ad
veram obedientiam flectat, ut grati ipsum in omni aeternitate celebremus.
(5)Amen.
Finis.